Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Tənqidi rasionalizm (ing. Critical rationalism) — elm fəlsəfəsində və bilik nəzəriyyəsində Karl Popper tərəfindən inkişaf etdirilmiş fəlsəfi yanaşmadır. Bu nəzəriyyəyə görə, elmi biliklər və nəzəriyyələr nə qədər çox sübutlarla dəstəklənsə də, onlar heç vaxt tam doğrulanmış hesab oluna bilməz; əksinə, onlar daim tənqidə və yanlışlanma ehtimalına açıq olmalıdır. Tənqidi rasionalizmin əsas ideyası falsifikasiya prinsipidir: hər bir elmi nəzəriyyə onu yanlışlayacaq mümkün müşahidə və ya eksperimentlə sınana bilən şəkildə formalaşdırılmalıdır. Popperə görə, elmin irəliləməsi sübutlar toplayaraq nəzəriyyələri təsdiqləməkdən çox, onları tənqid etməklə və daha yaxşı izah gücünə malik alternativlərlə əvəz etməklə mümkündür.
Tənqidi rasionalizm, həmçinin dogmatik düşüncəyə qarşı çıxır və biliyin inkişafında açıq cəmiyyət, fikir plüralizmi və məntiqi mübahisə kimi dəyərləri vurğulayır. Popperə görə, heç bir nəzəriyyə "son həqiqət" deyil və hər bir iddia alternativ fikirlər və təcrübələr işığında sorğulanmalıdır.
Prinsipləri
- Yanlışlanabilərlik (falsifikasiya) — nəzəriyyələrin elmi olması üçün onları yanlışlamaq mümkün olmalıdır.
- Tənqidi yanaşma — biliklər mütləq qəbul edilmir, daim tənqid və yoxlamaya açıq olmalıdır.
- Təcrübənin rolu — müşahidə və eksperimentlər nəzəriyyələrin sınaqdan keçirilməsində əsas alətdir.
- Rasional mübahisə — ideyalar arasında seçim məntiqi arqumentlərə və tənqidə əsaslanmalıdır.
Tənqidi rasionalizm yalnız elmə deyil, siyasətə, təhsilə və etikaya da tətbiq olunur. Popper bu yanaşmanı açıq cəmiyyətin ideoloji əsası kimi irəli sürərək, totalitarizmi tənqid etmiş və elmi düşüncənin demokratik cəmiyyətlərdə necə inkişaf edə biləcəyini izah etmişdir.
Tənqid, dəstək deyil
Tənqidi rasionalizmin mərkəzi fəlsəfi prinsiplərindən biri elmi biliklərin sübut və ya təsdiqlə deyil, tənqid və yanlışlama yolu ilə irəlilədiyi düşüncəsidir. Bu yanaşma, ənənəvi empirizm və kəskin şəkildə fərqlənir, çünki onlar biliklərin etibarlılığını müşahidə və təcrübə yolu ilə “dəstəkləməklə” əsaslandırmağa çalışır.Karl Popperə görə, heç bir müşahidə və ya təcrübə, nə qədər çox olsa da, ümumi bir nəzəriyyəni tam şəkildə sübut edə bilməz. Məsələn, nə qədər çox ağ qu quşu görsək də, “bütün qu quşları ağdır” ifadəsi bircə qara qu quşunun müşahidəsi ilə yanlışlana bilər. Bu səbəbdən Popper elmi nəzəriyyələrin gücünü onların sübut edilməsi ilə deyil, yanlışlana bilməsi ilə qiymətləndirməyi təklif edir.
Bu prinsip falsifikasiya (yanlışlanabilərlik) adlanır. Hər bir elmi nəzəriyyə onu yalan çıxara biləcək müşahidə və təcrübəyə açıq olmalıdır. Əgər bir nəzəriyyə belə testlərə tab gətirə bilmirsə, o zaman bu nəzəriyyənin elmi etibarlılığı azalmış olur və daha yaxşı izah gücünə malik alternativlə əvəz olunmalıdır.
Popperin fikrincə, elmi inkişafın əsas mexanizmi tənqiddir. Alimlər yeni nəzəriyyələr irəli sürür, bu nəzəriyyələr sərt şəkildə sınaqdan keçirilir, qüsurlar aşkarlanır, təkziblər baş verir və daha güclü nəzəriyyələr meydana çıxır. Beləliklə, elm “yaxşı nəzəriyyələrin yığılması” ilə deyil, “səhv nəzəriyyələrin sıradan çıxarılması” ilə irəliləyir.
Bu modeldə dəstək, yəni müşahidə və eksperimentlərin nəzəriyyəyə uyğun gəlməsi, yalnız müvəqqəti təsdiq sayıla bilər, lakin heç vaxt qəti və dəyişməz sübut deyil. Nəticədə, dəstək yox, tənqid — elmi biliklərin əsası sayılır.
Bu yanaşma yalnız elmə deyil, həm də açıq cəmiyyət və azad fikir anlayışlarına mühüm təsir göstərmişdir. Popper hesab edirdi ki, həm elmi, həm də ictimai sahələrdə tənqidi müzakirə və şəffaflıq inkişafın əsas şərtləridir. Bu ideya onu siyasi planda totalitarizmə qarşı çıxmağa və demokratik dəyərləri müdafiə etməyə təşviq etmişdir.
Tənqidi rasionalizmə görə:
- Biliklər heç vaxt mükəmməl deyil — onlar daim tənqidə və yoxlamaya açıq olmalıdır;
- Bütün nəzəriyyələr potensial olaraq səhv ola bilər və onları tənqid etmək, yoxlamaq vacibdir;
- Dəstəkləyici müşahidələr yalnız müvəqqəti təsdiq rolunu oynayır, həqiqi elmi etibarlılıq isə nəzəriyyənin sərt tənqidlərə tab gətirməsindədir.
“Dəstək yox, tənqid” prinsipi elmin təbiətinə dair radikal və rasional bir yanaşmadır. Popperin bu mövqeyi müasir elmin fəlsəfəsinin əsas sütunlarından biri olmuş və elmin inkişafına daha dinamik və özünütənqidçi yanaşma gətirmişdir. Bu prinsip, həmçinin insan biliklərinin məhdudluğunu və daim dəyişməyə açıq olduğunu qəbul edən bir epistemoloji təvazökarlıq nümunəsidir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Popper, Karl. The Logic of Scientific Discovery (2nd English). New York, NY: Routledge Classics. 2002 [1959]. ISBN . OCLC 59377149.
- Popper, K., The Open Society and Its Enemies, Princeton University Press, 2013, p.435.
- Popper, K., Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, Routledge, 2014, p. 34.
- Popper, K., The Myth of the Framework: In Defence of Science and Rationality, Routledge, 2014, p. xii.
- Popper, K., Unended Quest: An Intellectual Autobiography, Routledge, 2005, p. 132.
- In his Critical Rationalism: A Restatement and Defence, Chapter 3 "A Critique of Good Reasons"
- Popper, Karl. The Logic of Scientific Discovery (2nd English). New York, NY: Routledge Classics. 2002 [1959]. ISBN . OCLC 59377149., section 43, especially footnote *1 and *2
- Miller, David. Critical Rationalism: A Restatement and Defence. Chicago: Open Court Publishing. 1994. səh. 54. ISBN . OCLC 30353251.
- David Miller, "Critical Rationalism: A Restatement and Defense, Open Court Publishing, 1994, ISBN
- See, for example:
- Bunge, Mario. Systematizing // Epistemology & Methodology I. Treatise on Basic Philosophy. 5. Dordrecht; Boston: D. Reidel. 1983. 323–376 (368). doi:10.1007/978-94-009-7027-4_10. ISBN . OCLC 9412962.
Because of all these differences between law statements and empirical generalizations, the empiricist epistemology, which favors the latter and mistrusts or even rejects the former, does not fit the facts of scientific practice. Nor does critical rationalism, for which all hypotheses are groundless, none being better than any others except that some resist better the attempts at refuting them (Popper, 1959, 1963, 1974).
- Bunge, Mario. Systematizing // Epistemology & Methodology I. Treatise on Basic Philosophy. 5. Dordrecht; Boston: D. Reidel. 1983. 323–376 (368). doi:10.1007/978-94-009-7027-4_10. ISBN . OCLC 9412962.
- Bunge, Mario. Producing Evidence // Epistemology & Methodology II: Understanding the World. Treatise on Basic Philosophy. 6. Dordrecht; Boston: D. Reidel. 1983. 59–113 (70). doi:10.1007/978-94-015-6921-7_2. ISBN . OCLC 9759870.
Critical rationalism (e.g. Popper, 1959) agrees that experience is a test of theories (its only concern) but claims that only negative evidence counts (against), for positive evidence is too easy to come by. True, unsuccessful attempts to refute a theory (or discredit a proposal or an artifact) are more valuable than mere empirical confirmation. However, (a) the most general theories are not refutable, although they are indirectly confirmable by turning them into specific theories upon adjoining them specific hypotheses (Bunge, 1973b); (b) true (or approximately true) predictions are not that cheap, as shown by the predictive barrenness of pseudoscience; (c) positive evidence for the truth of an idea or the efficiency of a proposal, procedure, or artifact, does count: thus the US Food and Drug Administration will rightly demand positive evidence for the efficiency [efficacy] of a drug before permitting its marketing.
- Bunge, Mario, redaktorCritical Approaches to Science & Philosophy. Science and Technology Studies. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. 1999 [1964]. ISBN . OCLC 38389855.
Ədəbiyyat
- Maxwell, Nicholas (2017) Karl Popper, Science and Enlightenment, UCL Press, London. Free online.
- Niemann, Hans-Joachim. Lexikon des Kritischen Rationalismus, (Encyclopaedia of Critical Rationalism), Tübingen (Mohr Siebeck) 2004, ISBN . More than a thousand headwords about critical rationalism, the most important arguments of K.R. Popper and H. Albert, quotations of the original wording. Edition for students in 2006, ISBN .
- Parusniková, Zuzana & Robert S. Cohen (2009). Rethinking Popper, Description and contents. Springer.
- Reinhold Zippelius. Die experimentierende Methode im Recht (trial and error in jurisprudence), (Academy of Science, Mainz) 1991, ISBN
Xarici keçidlər
- Critical Rationalism: a personal account Arxivləşdirilib 2008-10-16 at the Wayback Machine
- Critical Rationalism Blog: Discusses critical rationalism from a libertarianist political point of view
- Justified True Belief and Critical Rationalism
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tenqidi rasionalizm ing Critical rationalism elm felsefesinde ve bilik nezeriyyesinde Karl Popper terefinden inkisaf etdirilmis felsefi yanasmadir Bu nezeriyyeye gore elmi bilikler ve nezeriyyeler ne qeder cox subutlarla desteklense de onlar hec vaxt tam dogrulanmis hesab oluna bilmez eksine onlar daim tenqide ve yanlislanma ehtimalina aciq olmalidir 1 Tenqidi rasionalizmin esas ideyasi falsifikasiya prinsipidir her bir elmi nezeriyye onu yanlislayacaq mumkun musahide ve ya eksperimentle sinana bilen sekilde formalasdirilmalidir Poppere gore elmin irelilemesi subutlar toplayaraq nezeriyyeleri tesdiqlemekden cox onlari tenqid etmekle ve daha yaxsi izah gucune malik alternativlerle evez etmekle mumkundur 2 Tenqidi rasionalizm hemcinin dogmatik dusunceye qarsi cixir ve biliyin inkisafinda aciq cemiyyet fikir pluralizmi ve mentiqi mubahise kimi deyerleri vurgulayir Poppere gore hec bir nezeriyye son heqiqet deyil ve her bir iddia alternativ fikirler ve tecrubeler isiginda sorgulanmalidir 3 Mundericat 1 Prinsipleri 2 Tenqid destek deyil 3 Hemcinin bax 4 Istinadlar 5 Edebiyyat 6 Xarici kecidlerPrinsipleriredakteYanlislanabilerlik falsifikasiya nezeriyyelerin elmi olmasi ucun onlari yanlislamaq mumkun olmalidir 4 Tenqidi yanasma bilikler mutleq qebul edilmir daim tenqid ve yoxlamaya aciq olmalidir Tecrubenin rolu musahide ve eksperimentler nezeriyyelerin sinaqdan kecirilmesinde esas aletdir Rasional mubahise ideyalar arasinda secim mentiqi arqumentlere ve tenqide esaslanmalidir Tenqidi rasionalizm yalniz elme deyil siyasete tehsile ve etikaya da tetbiq olunur Popper bu yanasmani aciq cemiyyetin ideoloji esasi kimi ireli surerek totalitarizmi tenqid etmis ve elmi dusuncenin demokratik cemiyyetlerde nece inkisaf ede bileceyini izah etmisdir 5 Tenqid destek deyilredakteTenqidi rasionalizmin merkezi felsefi prinsiplerinden biri elmi biliklerin subut ve ya tesdiqle deyil tenqid ve yanlislama yolu ile irelilediyi dusuncesidir Bu yanasma enenevi empirizm ve induksionizmden keskin sekilde ferqlenir cunki onlar biliklerin etibarliligini musahide ve tecrube yolu ile desteklemekle esaslandirmaga calisir 6 Karl Poppere gore hec bir musahide ve ya tecrube ne qeder cox olsa da umumi bir nezeriyyeni tam sekilde subut ede bilmez Meselen ne qeder cox ag qu qusu gorsek de butun qu quslari agdir ifadesi birce qara qu qusunun musahidesi ile yanlislana biler Bu sebebden Popper elmi nezeriyyelerin gucunu onlarin subut edilmesi ile deyil yanlislana bilmesi ile qiymetlendirmeyi teklif edir 7 Bu prinsip falsifikasiya yanlislanabilerlik adlanir Her bir elmi nezeriyye onu yalan cixara bilecek musahide ve tecrubeye aciq olmalidir Eger bir nezeriyye bele testlere tab getire bilmirse o zaman bu nezeriyyenin elmi etibarliligi azalmis olur ve daha yaxsi izah gucune malik alternativle evez olunmalidir 8 Popperin fikrince elmi inkisafin esas mexanizmi tenqiddir 9 Alimler yeni nezeriyyeler ireli surur bu nezeriyyeler sert sekilde sinaqdan kecirilir qusurlar askarlanir tekzibler bas verir ve daha guclu nezeriyyeler meydana cixir Belelikle elm yaxsi nezeriyyelerin yigilmasi ile deyil sehv nezeriyyelerin siradan cixarilmasi ile irelileyir Bu modelde destek yeni musahide ve eksperimentlerin nezeriyyeye uygun gelmesi yalniz muveqqeti tesdiq sayila biler lakin hec vaxt qeti ve deyismez subut deyil Neticede destek yox tenqid elmi biliklerin esasi sayilir Bu yanasma yalniz elme deyil hem de aciq cemiyyet ve azad fikir anlayislarina muhum tesir gostermisdir Popper hesab edirdi ki hem elmi hem de ictimai sahelerde tenqidi muzakire ve seffafliq inkisafin esas sertleridir Bu ideya onu siyasi planda totalitarizme qarsi cixmaga ve demokratik deyerleri mudafie etmeye tesviq etmisdir 10 Tenqidi rasionalizme gore 11 Bilikler hec vaxt mukemmel deyil onlar daim tenqide ve yoxlamaya aciq olmalidir Butun nezeriyyeler potensial olaraq sehv ola biler ve onlari tenqid etmek yoxlamaq vacibdir Destekleyici musahideler yalniz muveqqeti tesdiq rolunu oynayir heqiqi elmi etibarliliq ise nezeriyyenin sert tenqidlere tab getirmesindedir Destek yox tenqid prinsipi elmin tebietine dair radikal ve rasional bir yanasmadir 12 Popperin bu movqeyi muasir elmin felsefesinin esas sutunlarindan biri olmus ve elmin inkisafina daha dinamik ve ozunutenqidci yanasma getirmisdir Bu prinsip hemcinin insan biliklerinin mehdudlugunu ve daim deyismeye aciq oldugunu qebul eden bir epistemoloji tevazokarliq numunesidir Hemcinin baxredakteFalsifikasiya elm felsefesi Karl Popper Elm felsefesi Empirizm Elmi metodIstinadlarredakte Popper Karl The Logic of Scientific Discovery 2nd English New York NY Routledge Classics 2002 1959 ISBN 0 415 27844 9 OCLC 59377149 Popper K The Open Society and Its Enemies Princeton University Press 2013 p 435 Popper K Conjectures and Refutations The Growth of Scientific Knowledge Routledge 2014 p 34 Popper K The Myth of the Framework In Defence of Science and Rationality Routledge 2014 p xii Popper K Unended Quest An Intellectual Autobiography Routledge 2005 p 132 In his Critical Rationalism A Restatement and Defence Chapter 3 A Critique of Good Reasons Popper Karl The Logic of Scientific Discovery 2nd English New York NY Routledge Classics 2002 1959 ISBN 0 415 27844 9 OCLC 59377149 section 43 especially footnote 1 and 2 Miller David Critical Rationalism A Restatement and Defence Chicago Open Court Publishing 1994 seh 54 ISBN 0812691970 OCLC 30353251 David Miller Critical Rationalism A Restatement and Defense Open Court Publishing 1994 ISBN 0 8126 9198 9 See for example Bunge Mario Systematizing Epistemology amp Methodology I Treatise on Basic Philosophy 5 Dordrecht Boston D Reidel 1983 323 376 368 doi 10 1007 978 94 009 7027 4 10 ISBN 9027715114 OCLC 9412962 Because of all these differences between law statements and empirical generalizations the empiricist epistemology which favors the latter and mistrusts or even rejects the former does not fit the facts of scientific practice Nor does critical rationalism for which all hypotheses are groundless none being better than any others except that some resist better the attempts at refuting them Popper 1959 1963 1974 Bunge Mario Producing Evidence Epistemology amp Methodology II Understanding the World Treatise on Basic Philosophy 6 Dordrecht Boston D Reidel 1983 59 113 70 doi 10 1007 978 94 015 6921 7 2 ISBN 902771634X OCLC 9759870 Critical rationalism e g Popper 1959 agrees that experience is a test of theories its only concern but claims that only negative evidence counts against for positive evidence is too easy to come by True unsuccessful attempts to refute a theory or discredit a proposal or an artifact are more valuable than mere empirical confirmation However a the most general theories are not refutable although they are indirectly confirmable by turning them into specific theories upon adjoining them specific hypotheses Bunge 1973b b true or approximately true predictions are not that cheap as shown by the predictive barrenness of pseudoscience c positive evidence for the truth of an idea or the efficiency of a proposal procedure or artifact does count thus the US Food and Drug Administration will rightly demand positive evidence for the efficiency efficacy of a drug before permitting its marketing Bunge Mario redaktorCritical Approaches to Science amp Philosophy Science and Technology Studies New Brunswick NJ Transaction Publishers 1999 1964 ISBN 0765804271 OCLC 38389855 EdebiyyatredakteMaxwell Nicholas 2017 Karl Popper Science and Enlightenment UCL Press London Free online Niemann Hans Joachim Lexikon des Kritischen Rationalismus Encyclopaedia of Critical Rationalism Tubingen Mohr Siebeck 2004 ISBN 3 16 148395 2 More than a thousand headwords about critical rationalism the most important arguments of K R Popper and H Albert quotations of the original wording Edition for students in 2006 ISBN 3 16 149158 0 Parusnikova Zuzana amp Robert S Cohen 2009 Rethinking Popper Description and contents Springer Reinhold Zippelius Die experimentierende Methode im Recht trial and error in jurisprudence Academy of Science Mainz 1991 ISBN 3 515 05901 6Xarici kecidlerredakteCritical Rationalism a personal account Arxivlesdirilib 2008 10 16 at the Wayback Machine Critical Rationalism Blog Discusses critical rationalism from a libertarianist political point of view Justified True Belief and Critical Rationalism Menbe https az wikipedia org w index php title Tenqidi rasionalizm amp oldid 8270926