fbpx
Wikipedia

Səfəvi hərbi donanması

Mart 21, 2022

Səfəvi hərbi donanması — 1734-cü ildə Şah III Abbas dönəmində Baş vəzir Nadir xan Əfşar tərəfindən ilk dəfə daimi saxlanılması üçün yaradılmışdır. İlk nizami hərbi qüvvələrin bayrağında qırmızı rəngli "Zülfüqar qılıncı" öz əksini tapmışdır. Səfəvi hərbi donanması şimal və cənub olmaqla iki filoya ayrılmış idi. Rusiya imperiyası tərəfindən təhlükə hesab edilən şimal filosu Xəzər dənizində əsaslı fəaliyyət göstərirdi. Baş qərargahı Buşehrdə olan cənub filosu, Fars körfəzində və Oman dənizində varlığını qorumuş, daha sonra "Trusial" adlanan sahillərdə yerləşən Pirat və aralarında Oman İmamətinin də olduğu Ərəbistan əmirliklərinə qarşı təsirli bir şəkildə mübarizə aparmışdır. Səfəvi hərbi donanması ara-sıra Hollandiya və İngilislərlə əməkdaşlıq etmişdir.

Səfəvi hərbi donanmasının bayrağı

Tarixi

Şah I Abbas (1587–1629) dövrü

1621-ci il dekabrın 26-da Şah I Abbasın İngilislərin Ost-Hind şirkəti (Böyük Britaniya) ilə hərbi ittifaq bağlaması nəticəsində ingilis hərbi dəniz qüvvələrinin dəstəyi ilə Fars bəylərbəyi İmamqulu xan Undilazdenin rəhbərliyində 3000 nəfərdən ibarət Qızılbaş quru qoşunu bir əsrdən çox Portuqaliya işğalında qalan Hörmüz limanını 1622-ci ildə geri qaytarmağa nail olmuşdu. Hələ o zaman Səfəvi dövləti üçün milli nizami hərbi dəniz qüvvələrinin yaradılması zərurəti yaranmışdı. Lakin müntəzəm müharibələr, habelə Şah I Abbasın ölümü (1629) bu zərurətin həyata keçirilməsini xeyli yubatdı.

Şah I Süleyman (1666–1694) dövrü

1669-cu ilin iyul ayında Xəzər dənizində – Səngi Muğan adasında Stepan Razinin kazakları ilə Səfəvi donanma komandanı Məhəmməd xan Astrabadlının rəhbərliyində 7000 nəfər Qızılbaşdan ibarət (aralarında muzdlu Qumuq və Kabardinlərdən də olduğu) Səfəvi donanması arasında baş verən dəniz savaşının Qızılbaşlar üçün Engelbert Kempferə görə, 1200 nəfər canlı və 30 ədəd kolaz itkisi ilə uğursuz nəticələnməsi nizami hərbi dəniz qüvvələrinin yaradılması məsələsini bir daha gündəmə gətirmiş oldu. Şah I Süleymanın sarayında dəniz quldurlarına qarşı daha güclü hərbi donanmanın yaradılması ilə əlaqədar xüsusi qərar qəbul edilsə də, 1669-cu ilin yayının axırlarında kazakların Həştərxana doğru çəkilməsi və 1671-ci ildə Ataman Stepan Razinin Rus çarlığı tərəfindən edamı bu məsələnin həlli üçün lazımi addımların atılmasını bir daha gecikdirmiş oldu.

Sultan Hüseyn (1694–1722) dövrü

Azərbaycanın və Səfəvi dövlətinin tarixində ilk daimi saxlanması məqsədi ilə milli hərbi dəniz donanmasının yaradılması təşəbbüsü 1718-ci ildə Sultan Hüseyn tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin ölkə daxili üsyanlar, habelə on üç illik Qafqaz müharibəsinin başlanması (1722–1735) bu cəhdin də vaxtında reallaşmasına imkan vermədi.

Şah II Təhmasib (1722–1732) dövrü

Şah II Təhmasib Rusiya işğalına qarşı dənizdə mübarizə aparmaq məqsədilə hərbi donanmanın formalaşdırılmasına çalışırdı. Bu məqsədlə 1730-cu ildə özəl İngilis gəmiləri olan Severn və Edwardın icarəyə götürməklə bağlı müraciət etmişdi. Lakin icarə haqqı ilə bağlı tərəflərin anlaşmaması bu məsələni yenidən təxirə salmış oldu.

Şah III Abbas (1732–1736) və Şahbanu Raziyə bəyim Səfəvi (1736–1749) dövrü

Üç cəbhədə − həm üsyançı Xotakilərlə, həm işğalçı Rus çarlığı və Osmanlılarla aparılan qalibiyyətli müharibələr dənizlərdə təcavüzkar güclərə, habelə dəniz quldurlarına qarşı nizami milli hərbi dəniz donanmasının yaradılmasını qaçınılmaz edirdi. Nəhayət, Şah III Abbas dövründə Baş vəzir Nadir xan Əfşarın böyük səyilə 1734-cü ildə milli nizami hərbi dəniz donanmasının yaradılması üçün böyük addımlar atıldı. Məhəmmədlətif xan nizami donanmaya rəhbərlik edən ilk "dərya bəyi" təyin edildi. 1730–1740-cı illərdə aralarında "Britannia", "de Rithem", "Robert Qalley" kimi gəmilərin olduğu İngiltərə, Hollandiya və s. ölkələrin istehsalı olan on iki hərbi gəmi icarəyə götürülərək məhəlli sulara buraxıldı. Şahbanu Raziyə bəyim Səfəvinin zamanında Nadir şah həyata keçirilənlərlə kifayətlənməyərək 1743-cü ildə İngilis taciri John Eltonu Xəzər dənizində gəmiqayırma müdiri təyin edib ona Camal bəy titulunu verdi. Camal bəy Lahican və Ləngəruddakı gəmiçilik qurğularının baş qərargahındakı işlərdən məsul idi. Nadir şah həmçinin Şimal (Xəzər) və Cənub (körfəz) donanmalarının əlaqələndirilməsi, gəmiqayırma məntəqələrinə lazımi ləvazimatların daşınması üçün xüsusi nəqliyyat şəbəkəsi də qurmuşdu. Nadir şahın ən böyük arzularından biri də həm ölkənin cənub sərhədlərini əhatə edən İran körfəzi və Hind okeanında, həm də Xəzər dənizində güclü donanmanın yaradılması idi. Onun xüsusi diqqətində olan cənub hərbi donanması Ərəbistan yarımadasının şərq və cənubi şərq hissəsindəki əmirlikələri bir müddət vassal edilməsinə şərait yaratmışdır. Nadir şahın ölümündən sonra (1747) hərbi donanmaya bu qədər xüsusi diqqət birdaha göstərilmədi və vassal ərazilərin çoxu itirildi.

Şah III İsmayıl (1750–1773) dövrü

Şah III İsmayıl dövründə Vəkil'i-Re'aya Kərim xan Zənd Omandan Nadir şahın dövründə Omanı ələ keçirmək üçün göndərilən və orada qalan "Rəhmani" gəmisini tələb etsə də, Oman əmiri bu tələbi rədd etdi. Bu səbədən 1773-cü ildə tərəflərin arasında yaranan münaqişə nəticəsiz qaldı.

İcarəyə götürülən gəmilər

Səfəvi hərbi donanması tərəfindən icarəyə götürülən gəmilər barədə:

Gəmi adı İstehsalçı ölkə Qeydlər
Britannia İngiltərə 1734-cü ildə Bəndər Abbasın da sahil mühafizəsi üçün istifadəyə verilmişdir.
de Rithem Hollandiya 1736-cı ildə quldurlar əleyhinə patrullar üçün istifadəyə verilmişdir.
Robert Galley İngiltərə 1734–1736-cı illərdə hərbi heyəti daşımaq üçün istifadə olunmuşdur.
de Anthonia Hollandiya 1737-ci ildə Məskəd sultanlığına hücum zamanı istifadə edilib.
tHuys Foreest Hollandiya 1737-ci ildə Məskəd sultanlığına hücumda hərbi ləvazimatların daşınmasın üçün istifadə edilib.
Rose Galley İngiltərə 1738-də hərbi ləvazimatların daşınmasında istifadə edilib.
tHof niet altijd Somer Hollandiya 1739-cu ildə keçmiş Culfara (indiki Ras-Əl Xayma əmirliyi) hərbi ləvazimatların daşınmasında istifadə edilib.
de Valk Hollandiya 1740-ci ildə Kiş adası qiyamını yatırmaq üçün istifadə edilib.
de Middenrak Hollandiya
de Croonenburgh Hollandiya
The Empress of Russia Rusiya 1742-ci ildə hərbi heyətə düyü göndərmək üçün istifadə edilmişdir
de Ridderkerk Hollandiya 1742-ci ildə Thatta səfərində istifadə edilib

Heyət və kapitanlar

Donanma tərkibi

Səfəvi hərbi donanmasının dənizçiləri qismən Huavala xalqından seçilmə idi. Bəzi Avropalı fərarilər də donanmada işə götürülürdü.

Donanma rəhbərləri

Səfəvi hərbi donanmasının rəhbərləri "dərya bəyi" adlandırıldı və birbaşa şaha tabe idi.

  • Dərya bəyi Məhəmməd Lətif xan − 1734-cü ildə vəzifəyə təyin olunmuşdur. Bəsrədə Osmanlılar ilə döyüşdə məğlub olduğu üçün 1735-ci ildə vəzifəsindən azad edilsə də, 1736-cı ildə işinə bərpa edilmiş və 1737-ci ildə zəhərlənərək ölənə qədər bu vəzifədə xidmət etmişdir.
  • Kapitan Riçard Kuk − ingilis əsillidir və Dərya bəyi Məhəmməd Lətif xanın leytenantı olmuşdur.
  • Dərya bəyi Molla Əlişah − Bəndər Abbasındakı şərq eskadrosunun komandiri olmuşdur.
  • Dərya bəyi Mir Əli xan Türkmən − 1740-ci ildə savaşda öldürülmüşdür.
  • Dərya bəyi Məhəmməd Tağı Məşhədi − vəzifəyə 1742-ci ildə gətirilmişdir.

Ədəbiyyat

  1. Axworthy, Michael (2018). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University
  2. M. Streck, "Bəndər Abbas", İ. A., İstanbul, 1993, c. 2, s. 516
  3. Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea. Springer.
  4. Shapur Shahbazi, A. (31 January 2012) [15 December 1999]. "FLAGS i. Of Persia". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Fasc. 1. X (Online ed.). New York #City: Bibliotheca Persica Press. pp. 12–27.
  5. Good, Peter (2018). "The East India Company and the foundation of Persian Naval Power in the Gulf under Nader Shah, 1734–47". In Clulow, Adam; Mostert, Tristan (eds.). The Dutch and English East India Companies: Diplomacy, Trade and Violence in Early Modern Asia. Amsterdam University Press.
  6. Floor, Willem (1987). "The Iranian Navy in the Gulf during the Eighteenth Century". Iranian Studies. 20 (1): 31–53.
  7. Farrokh, Kaveh (2011). Iran at War: 1500–1988. Bloomsbury Publishing.
  8. Ward, Steven R. (2014). Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces (Updated ed.). Georgetown University Press
  9. Шефов, Николай Александрович — книга "Битвы России", стр. 501

İstinadlar

  1. Shapur Shahbazi, 1999
  2. "Axworthy, p.174"
  3. Axworthy, Michael (2018). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University
  4. Rza Pazuki, 1317, s. 336
  5. Kempfer E. Записки о персидском походе Степана Разина
  6. Floor, 1987. səh. 31
  7. Good, 2018. səh. 220
  8. Floor, 1987. səh. 41–42
  9. Farrokh, 2011. səh. 154
  10. Good, 2018. səh. 217–218
  11. "Floor 1987, p. 42"
  12. Good, 2018. səh. 220–221, 227
  13. ↑ Floor, 1987. səh. 43
  14. Good, 2018. səh. 220–221
  15. Floor, 1987. səh. 46
  16. ↑ Floor, 1987. səh. 47
  17. "Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea. Springer."
  18. Floor, 1987. səh. 49
  19. Good, 2018. səh. 229
  20. Floor, 1987. səh. 38, 40–41, 45
  21. Davies, 1997. səh. 174–175
  22. Ward, 2014. səh. 54

Mart 21, 2022
səfəvi, hərbi, donanması, 1734, ildə, şah, abbas, dönəmində, baş, vəzir, nadir, əfşar, tərəfindən, dəfə, daimi, saxlanılması, üçün, yaradılmışdır, nizami, hərbi, qüvvələrin, bayrağında, qırmızı, rəngli, zülfüqar, qılıncı, əksini, tapmışdır, şimal, cənub, olmaq. Sefevi herbi donanmasi 1734 cu ilde Sah III Abbas doneminde Bas vezir Nadir xan Efsar terefinden ilk defe daimi saxlanilmasi ucun yaradilmisdir Ilk nizami herbi quvvelerin bayraginda qirmizi rengli Zulfuqar qilinci oz eksini tapmisdir 1 Sefevi herbi donanmasi simal ve cenub olmaqla iki filoya ayrilmis idi Rusiya imperiyasi terefinden tehluke hesab edilen simal filosu Xezer denizinde esasli fealiyyet gosterirdi 2 Bas qerargahi Busehrde olan cenub filosu Fars korfezinde ve Oman denizinde varligini qorumus daha sonra Trusial adlanan sahillerde yerlesen Pirat ve aralarinda Oman Imametinin de oldugu Erebistan emirliklerine qarsi tesirli bir sekilde mubarize aparmisdir Sefevi herbi donanmasi ara sira Hollandiya ve Ingilislerle emekdasliq etmisdir 3 Sefevi herbi donanmasinin bayragi Mundericat 1 Tarixi 1 1 Sah I Abbas 1587 1629 dovru 1 2 Sah I Suleyman 1666 1694 dovru 1 3 Sultan Huseyn 1694 1722 dovru 1 4 Sah II Tehmasib 1722 1732 dovru 1 5 Sah III Abbas 1732 1736 ve Sahbanu Raziye beyim Sefevi 1736 1749 dovru 1 6 Sah III Ismayil 1750 1773 dovru 2 Icareye goturulen gemiler 3 Heyet ve kapitanlar 3 1 Donanma terkibi 3 2 Donanma rehberleri 4 Edebiyyat 5 IstinadlarTarixi RedakteSah I Abbas 1587 1629 dovru Redakte 1621 ci il dekabrin 26 da Sah I Abbasin Ingilislerin Ost Hind sirketi Boyuk Britaniya ile herbi ittifaq baglamasi neticesinde ingilis herbi deniz quvvelerinin desteyi ile Fars beylerbeyi Imamqulu xan Undilazdenin rehberliyinde 3000 neferden ibaret Qizilbas quru qosunu bir esrden cox Portuqaliya isgalinda qalan Hormuz limanini 1622 ci ilde geri qaytarmaga nail olmusdu 4 Hele o zaman Sefevi dovleti ucun milli nizami herbi deniz quvvelerinin yaradilmasi zerureti yaranmisdi Lakin muntezem muharibeler habele Sah I Abbasin olumu 1629 bu zeruretin heyata kecirilmesini xeyli yubatdi Sah I Suleyman 1666 1694 dovru Redakte 1669 cu ilin iyul ayinda Xezer denizinde Sengi Mugan adasinda Stepan Razinin kazaklari ile Sefevi donanma komandani Mehemmed xan Astrabadlinin rehberliyinde 7000 nefer Qizilbasdan ibaret aralarinda muzdlu Qumuq ve Kabardinlerden de oldugu Sefevi donanmasi arasinda bas veren deniz savasinin Qizilbaslar ucun Engelbert Kempfere gore 5 1200 nefer canli ve 30 eded kolaz itkisi ile ugursuz neticelenmesi nizami herbi deniz quvvelerinin yaradilmasi meselesini bir daha gundeme getirmis oldu Sah I Suleymanin sarayinda deniz quldurlarina qarsi daha guclu herbi donanmanin yaradilmasi ile elaqedar xususi qerar qebul edilse de 1669 cu ilin yayinin axirlarinda kazaklarin Hesterxana dogru cekilmesi ve 1671 ci ilde Ataman Stepan Razinin Rus carligi terefinden edami bu meselenin helli ucun lazimi addimlarin atilmasini bir daha gecikdirmis oldu Sultan Huseyn 1694 1722 dovru Redakte Azerbaycanin ve Sefevi dovletinin tarixinde ilk daimi saxlanmasi meqsedi ile milli herbi deniz donanmasinin yaradilmasi tesebbusu 1718 ci ilde Sultan Huseyn terefinden ireli surulmusdur Lakin olke daxili usyanlar habele on uc illik Qafqaz muharibesinin baslanmasi 1722 1735 bu cehdin de vaxtinda reallasmasina imkan vermedi 6 Sah II Tehmasib 1722 1732 dovru Redakte Sah II Tehmasib Rusiya isgalina qarsi denizde mubarize aparmaq meqsedile herbi donanmanin formalasdirilmasina calisirdi Bu meqsedle 1730 cu ilde ozel Ingilis gemileri olan Severn ve Edwardin icareye goturmekle bagli muraciet etmisdi Lakin icare haqqi ile bagli tereflerin anlasmamasi bu meseleni yeniden texire salmis oldu 7 Sah III Abbas 1732 1736 ve Sahbanu Raziye beyim Sefevi 1736 1749 dovru Redakte Uc cebhede hem usyanci Xotakilerle hem isgalci Rus carligi ve Osmanlilarla aparilan qalibiyyetli muharibeler denizlerde tecavuzkar guclere habele deniz quldurlarina qarsi nizami milli herbi deniz donanmasinin yaradilmasini qacinilmaz edirdi Nehayet Sah III Abbas dovrunde Bas vezir Nadir xan Efsarin boyuk seyile 1734 cu ilde milli nizami herbi deniz donanmasinin yaradilmasi ucun boyuk addimlar atildi Mehemmedletif xan nizami donanmaya rehberlik eden ilk derya beyi teyin edildi 1730 1740 ci illerde aralarinda Britannia de Rithem Robert Qalley kimi gemilerin oldugu Ingiltere Hollandiya ve s olkelerin istehsali olan on iki herbi gemi icareye goturulerek mehelli sulara buraxildi 8 Sahbanu Raziye beyim Sefevinin zamaninda Nadir sah heyata kecirilenlerle kifayetlenmeyerek 1743 cu ilde Ingilis taciri John Eltonu Xezer denizinde gemiqayirma mudiri teyin edib ona Camal bey titulunu verdi Camal bey Lahican ve Lengeruddaki gemicilik qurgularinin bas qerargahindaki islerden mesul idi Nadir sah hemcinin Simal Xezer ve Cenub korfez donanmalarinin elaqelendirilmesi gemiqayirma menteqelerine lazimi levazimatlarin dasinmasi ucun xususi neqliyyat sebekesi de qurmusdu Nadir sahin en boyuk arzularindan biri de hem olkenin cenub serhedlerini ehate eden Iran korfezi ve Hind okeaninda hem de Xezer denizinde guclu donanmanin yaradilmasi idi Onun xususi diqqetinde olan cenub herbi donanmasi Erebistan yarimadasinin serq ve cenubi serq hissesindeki emirlikeleri bir muddet vassal edilmesine serait yaratmisdir Nadir sahin olumunden sonra 1747 herbi donanmaya bu qeder xususi diqqet birdaha gosterilmedi ve vassal erazilerin coxu itirildi Sah III Ismayil 1750 1773 dovru Redakte Sah III Ismayil dovrunde Vekil i Re aya Kerim xan Zend Omandan Nadir sahin dovrunde Omani ele kecirmek ucun gonderilen ve orada qalan Rehmani gemisini teleb etse de Oman emiri bu telebi redd etdi Bu sebeden 1773 cu ilde tereflerin arasinda yaranan munaqise neticesiz qaldi 9 Icareye goturulen gemiler RedakteSefevi herbi donanmasi terefinden icareye goturulen gemiler barede Gemi adi Istehsalci olke QeydlerBritannia Ingiltere 1734 cu ilde Bender Abbasin da sahil muhafizesi ucun istifadeye verilmisdir 10 de Rithem Hollandiya 1736 ci ilde quldurlar eleyhine patrullar ucun istifadeye verilmisdir 11 Robert Galley Ingiltere 1734 1736 ci illerde herbi heyeti dasimaq ucun istifade olunmusdur 12 de Anthonia Hollandiya 1737 ci ilde Mesked sultanligina hucum zamani istifade edilib 13 tHuys Foreest Hollandiya 1737 ci ilde Mesked sultanligina hucumda herbi levazimatlarin dasinmasin ucun istifade edilib 13 Rose Galley Ingiltere 1738 de herbi levazimatlarin dasinmasinda istifade edilib 14 tHof niet altijd Somer Hollandiya 1739 cu ilde kecmis Culfara indiki Ras El Xayma emirliyi herbi levazimatlarin dasinmasinda istifade edilib 15 de Valk Hollandiya 1740 ci ilde Kis adasi qiyamini yatirmaq ucun istifade edilib 16 de Middenrak Hollandiyade Croonenburgh HollandiyaThe Empress of Russia Rusiya 1742 ci ilde herbi heyete duyu gondermek ucun istifade edilmisdir 17 de Ridderkerk Hollandiya 1742 ci ilde Thatta seferinde istifade edilib 18 Heyet ve kapitanlar RedakteDonanma terkibi Redakte Sefevi herbi donanmasinin denizcileri qismen Huavala xalqindan secilme idi Bezi Avropali ferariler de donanmada ise goturulurdu 19 Donanma rehberleri Redakte Sefevi herbi donanmasinin rehberleri derya beyi adlandirildi ve birbasa saha tabe idi Derya beyi Mehemmed Letif xan 1734 cu ilde vezifeye teyin olunmusdur Besrede Osmanlilar ile doyusde meglub oldugu ucun 1735 ci ilde vezifesinden azad edilse de 1736 ci ilde isine berpa edilmis ve 1737 ci ilde zeherlenerek olene qeder bu vezifede xidmet etmisdir 20 Kapitan Ricard Kuk ingilis esillidir ve Derya beyi Mehemmed Letif xanin leytenanti olmusdur 13 Derya beyi Molla Elisah Bender Abbasindaki serq eskadrosunun komandiri olmusdur 21 Derya beyi Mir Eli xan Turkmen 1740 ci ilde savasda oldurulmusdur 16 Derya beyi Mehemmed Tagi Meshedi vezifeye 1742 ci ilde getirilmisdir 16 22 Edebiyyat RedakteAxworthy Michael 2018 Crisis Collapse Militarism and Civil War The History and Historiography of 18th Century Iran Oxford University M Streck Bender Abbas I A Istanbul 1993 c 2 s 516 Mirfendereski Guive 2001 A Diplomatic History of the Caspian Sea Springer Shapur Shahbazi A 31 January 2012 15 December 1999 FLAGS i Of Persia In Yarshater Ehsan ed Encyclopaedia Iranica Fasc 1 X Online ed New York City Bibliotheca Persica Press pp 12 27 Good Peter 2018 The East India Company and the foundation of Persian Naval Power in the Gulf under Nader Shah 1734 47 In Clulow Adam Mostert Tristan eds The Dutch and English East India Companies Diplomacy Trade and Violence in Early Modern Asia Amsterdam University Press Floor Willem 1987 The Iranian Navy in the Gulf during the Eighteenth Century Iranian Studies 20 1 31 53 Farrokh Kaveh 2011 Iran at War 1500 1988 Bloomsbury Publishing Ward Steven R 2014 Immortal A Military History of Iran and Its Armed Forces Updated ed Georgetown University Press Shefov Nikolaj Aleksandrovich kniga Bitvy Rossii str 501Istinadlar Redakte Shapur Shahbazi 1999 Axworthy p 174 Axworthy Michael 2018 Crisis Collapse Militarism and Civil War The History and Historiography of 18th Century Iran Oxford University Rza Pazuki 1317 s 336 Kempfer E Zapiski o persidskom pohode Stepana Razina Floor 1987 seh 31 Good 2018 seh 220 Floor 1987 seh 41 42 Farrokh 2011 seh 154 Good 2018 seh 217 218 Floor 1987 p 42 Good 2018 seh 220 221 227 1 2 3 Floor 1987 seh 43 Good 2018 seh 220 221 Floor 1987 seh 46 1 2 3 Floor 1987 seh 47 Mirfendereski Guive 2001 A Diplomatic History of the Caspian Sea Springer Floor 1987 seh 49 Good 2018 seh 229 Floor 1987 seh 38 40 41 45 Davies 1997 seh 174 175 Ward 2014 seh 54 Menbe https az wikipedia org w index php title Sefevi herbi donanmasi amp oldid 6235696, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.