Robinson tağı

Robinson tağı — Məbəd dağının cənub-qərb hissəsində qeyri-adi enli daş tağla dəstəklənən monumental pilləkəndir. E.ə. I əsrin sonlarında I Böyük Hirodun təşəbbüsü ilə İkinci məbədin genişləndirilməsi məqsədi ilə inşa edilmişdir. Son tapıntılar, tikilinin onun ölümündən 20 il sonra tamamlanmadığını göstərir. Böyük daş aralığı, Məbəd dağının istinad divarları ilə birlikdə tikilmişdir. Tağ, Qədim Qüdsün Aşağı Bazar ərazisindən və Tyropoeon küçəsi ilə dağ kordonunda yerləşən Royal Stoa kompleksinə çıxışı təmin edir. Üst keçid, tamamlandıqdan təxminən 10-20 il sonra ilk yəhudi-roma üsyanı zamanı dağıdılıb.

Robinson tağı
Herod küçəsinin üstündəki Robinson tağının qalıqları.
Yer	Qüds
Hissəsi	Qüds məbədi
Hündürlüyü	2,125 metr (6,972 fut)
Tarix
İnşaatçı	I Böyük Hirod
Material	Qüds daşı
Əsası qoyulub	e.ə. 20-ci il
Tərk edilib	eramızın 70-ci ili
Era	Erkən Roma imperiyası
Yer qeydləri
Qazıntı zamanı	1867–1870, 1968–1977, 1994–1996
Arxeoloqlar	Çarlz Uorren, Binyamin Mazar, Ronni Reç, Yaakov Billiq, Eli Şukron
Vəziyyəti	xarabalıq, arxeoloji abidə
Robinson tağı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tağın adı, 1838-ci ildə qalıqlarını onun qalıqlarını aşkar etiş alim Edvard Robinsonun şərəfinə adlandırılıb. Robinson, tapıntılarını nəşr etdirdiyi "Fələstindəki İncil araşdırmaları" adlı əsərində, İosif Flavinin "Yəhudilərin keçmiş əsərləri" və Yəhudi müharibəsində təsvir olunan körpü ilə əlaqənin ətraflı izahını vermişdir. Kitabında verdiyi körpü rəsmi ilə Qüds divarlarının varlığını göstərməklə, divarların qədimliyinini sübuta yetirmişdir. XX əsrin II yarısında aparılan qazıntılar həm tikililərin təyinatını, həm də bir-biri ilə əlaqələrini üzə çıxarıb. Bu gün qədim yerüstü keçid kompleksinin qalan hissələrini Qüds Arxeoloji Parkında görmək olar. Qüdsün Qərb divarı ibadət yerinə bitişik olduğu üçün divarın bir hissəsi bəzi qruplar tərəfindən ibadət yeri kimi də istifadə edilir.

Tarixi

Robinson tağı, I Böyük Hirodun e.ə.XX-XIX illərdə elan etdiyi İkinci məbədin təmiri və genişləndirilməsinin bir hissəsi olaraq tikilmişdir. İkinci məbəd dövründə mühüm nəqliyyat arteriyası olan Tiropeon vadisi küçəsini Məbəd dağı platformasının cənub hissəsini Royal Stoa ilə birləşdirmək üçün tikilmişdir.

Məbədin yeri böyük qədim yol ayrıcına bitişikdir. Onun qarşısında Məbədin əsas Hulda qapılarına baxan böyük ictimai meydan yerləşir. Tiropeon küçəsinin özü dükanlarla dolu idi və şəhərin aşağı bazarının bir hissəsini təşkil edirdi. Hakimiyyət tərəfindən istifadə edilən sütunlu giriş, müxtəlif ticarət və hüquqi funksiyaları yerinə yetirən bazilika kompleksi olan Royal Stoa, Məbədin platformasının yuxarı hissəsindən yol ayrıcına doğru baxırdı. Stoa məbədin giriş yolunda dayansa da, Hirodun əlavə etdiyi genişlənmə əsasında tikilmişdir. Bu səbəblə, o dövrdə bəziləri tərəfindən müqəddəs sayılmırdı və dünyəvi işlərdə istifadə edilməsinə icazə verilirdi. Bu binaya gedən və binadan gələn ictimai nəqliyyatın hərəkəti təxminən müasir dörd zolaqlı avtomobil yolunun eni qədər idi.

Bir zamanlar estakadanın yuxarı hissəsində dayanan darvazanın qalıqları aşkar edilmişdir. Buna əsasən, keçidin eni 5 metr (16 fut) olaraq hesablanmışdır. Günümüzə qədər gəlib çatmış az sayda qapı qalıqlarını nəzərə alsaq, birdən çox qapının olub-olmadığı hələ də aydınlaşdırılmayıb. Bu mərhələdə Royal Stoa kompleksinə aparan tək qapı, ikiqat qapı və ya üçlü qapı ola bilər. Bu, ərazinin qərb divarı boyunca yerləşən dörd qapıdan biri idi.

Məbədin ətrafının qərb hissəsində; birincisi padşahın sarayına, aralıq vadidən bir keçidə, ikisi şəhərətrafı ərazilərə olmaqla dörd darvaza var idi; sonuncusu isə yolun xeyli sayda pilləkanlarla dərəyə endiyi o biri şəhərə, oradan şəhərin yüksəlişi ilə yenidən ucalaraqvə teatr şəklində məbədə qədər uzanırdı və bütün Cənub bölgəsi boyunca dərin bir vadi ilə əhatə olunmuşdu. İosif Flavi Yəhudilərin qədim əsərləri 15:410.

Robinson tağının təklif edilən yenidən inşası.

Rəsmin sol tərəfində Qərb divarı və sağda Robinson tağını göstərən oxşar bucaqdan müasir görünüş.

Müasir arxeoloqların düşüncəsi, bu dörd qapını (məsələn, 1, 2, 3 və 4) Qərb cəmiyyətlərində sayılacağı kimi soldan sağa saymaqdan ibarətdir ki, bu da Robinson tağını ardıcıl dördüncü və sonuncu edir.

Ancaq ortaya çıxan sual, nömrələnmiş əşyaları sayarkən sağdan sola saymağa adət etmiş yəhudi İosif Flavinin bu darvazanı həqiqətən qərb tərəfdəki Məbəd dağı qapısına aparan qapıların təsvirində qeyd olunub, olunmadığıdır? Mişnaya görə (Middot 1:3), 189-cu ildə ravvin Yəhuda şahzadəsi tərəfindən qəbul edilmiş və tərtib edilmiş şifahi təlimlərin toplusu, Məbəd dağının qərb tərəfindəki yalnız bir darvaza əslində istifadə edilmişdi və "giriş və çıxışa xidmət edirdi". Digər qapılar çox güman ki, əvvəllər möhürlənmişdi. İsrailli arxeoloq Benjamin Mazar, İkinci məbədin dağılması zamanı Məbəd dağı qapısının qərb cəbhəsindəki yeganə faydalı qapının Robinzon tağının solunda yerləşən Barkli qapısı (Muğrabi qapısı kimi tanınır) olduğunu təxmin etdi. O bu qapıya, Kiponus qapısı deyildiyini söyləyirdi. Müxalif edən digərləri, Kiponus qapısının zəncir qapısının olduğu indiki yerində ola biləcəyi fikrini irəli sürürdülər, çünki bu darvazanın altında bir vaxtlar Məbəd dağına aparan körpü var idi və hazırda Vilson tağı kimi tanınan yer tərəfdən dəstəklənirdi. Vorren qapısı bir vaxtlar Məbəd dağının girişi kimi xidmət göstərirdi, gizli keçid günümüzdə sistern kimi istifadə olunur və Məbəd dağının hazırkı səth səviyyəsindən 115 metr (377 fut) aşağıda yerləşir.

İosifin, Məbəd dağının qərb divarında tikilmiş qapılardan, bu qapılardan birinə də yüksələn və eyni körpünün Pompey dövründə Hasmonean xanədanı zamanında üsyançılar tərəfindən sındırıldan körpü olduğunu qeyd etməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. İosif Antoniya qalasından Məbəd dağına aparan başqa bir qapıdan da bəhs edir ki, hansı ki, insanlar ondan çox istifadə etmirdi. Roma ordusunun bu darvazadan məbəd ərazilərinə girəcəyindən qorxaraq, yəhudi-roma müharibələri zamanı Antoniya ilə birləşən məbədin portikləri dağıdıldı.

İnşası

Tağ, Məbəd dağının şərq dəstəyini təşkil edən nəhəng Qərb istinad divarının bir hissəsi kimi inşa edilmişdir. Voussuar, protektor nümunəsi yaratmaq üçün kəsilmiş bir sıra impost bloklarının nəticəsidir. Diş həkimlərinin inşaat vaxtı, taxta formaları dəstəkləmək üçün istifadə edilən sistemin bir hissəsi kimi istifadə edildiyini göstərən bəzi nəzəriyyələr var. Bununla yanaşı, bu, o zamanlar bölgədə istifadə edilən ümumi dekorativ element idi və arxeoloqlar qeyd edirlər ki, bu, məhdud meşə bölgəsində tağın formasını dəstəkləmək üçün bahalı loglardan deyil, torpaqdan istifadə edilərək tikildiyi ehtimal olunur.

Tamamlandıqda tağın hündürlüyü 15 metr (49 fut) və eni 15,2 metr (50 fut) idi. Yeddi əlavə tağ boyunca uzanan pilləli küçənin uzunluğu 35 metrdən (115 fut) çox idi. Robinson tağı Məbəd dağının istinad divarının cənub-qərb küncündən 12 metr (39 fut) şimalda, bir vaxtlar Məbəd dağının qərb divarı boyunca uzanan qədim Tiropeon küçəsindən təxminən 17 metr (56 fut) yuxarıda yerləşirdi.Tağ klassik antik dövrün ən böyük daş tağ strukturlarından biri idi.

Hirodun İkinci məbədi təmir etdirməsi e.ə.I əsrin sonlarında başlasa da, tağın yaxınlığındakı küçənin altında aparılan qazıntılar zamanı eramızın I əsrində yayılmış üç yağ lampası və eramızın 17-18-ci illərində Romalı Yəhudiyə prokuroru Valeriy Qratus tərəfindən zərb edilmiş 17 sikkə aşkar edilmişdir. Bu, Qərb divarı tağının və ona yaxın hissələrin həmin tarixdən sonra tikildiyi qənaətinə gəlməyə əsas verir.

Dağıdılması

Robinson tağının dağıdılması, eramızın 70-ci ilində Romalıların Yerusəlimi ələ keçirməsi ilə bağlı hadisələr zamanı baş verib. Ənənəvi olaraq, Məbəd dağının mühafizəsini dağıdan və nəticədə bütün şəhəri yandıran Roma legionları günahlandırıldı. Bu yaxınlarda bu, Məbəd dağına nəzarəti ələ keçirən və dağılmadan əvvəl onu möhkəmləndirən Zilot qruplarına aid edilir. Bunlardan bəziləri, şəhər romalılar tərəfindən pozulduqdan sonra bir ay Yuxarı Qüdsdə qalmağa davam etdi. Şimaldakı Uilson tağında piyada körpüsünü və viyaduku dağıtmaqla, müdafiəçilər, mühasirə qüvvələri üçün məbədə girişi xeyli çətinləşdirdilər.

Arxeoloqlar Məbəd dağının cənubundakı tağda Vespasian və Tit adları yazılmış pilləkən məhəccərini tapdılar. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, tağ eramızın 79-cu ilindən gec bir tarixdə çökmüş ola bilər.

İvritcə yazılar

uū·rəeīi·tęɱ uē·šāš līvə·cęɱ

uə·aēţəmōutīi·cęɱ cē·dëšëetī·fârēֹĥânāh

"Və onlar görəcək və ürəyini sevindirəcək,

and sizin sümüklər ot kimi[çiçəklənəcək ...]"

Məbəd dağının qərb tərəfindəki Robinson tağındakı yazı.

Robinzon tağının altında yerləşən Yeşaya daşında ivritcə Yeşaya 66:14-dən sitat (və ya yazı) qismən həkk olunub.

Bunları görəndə qəlbləriniz sevinəcək, bədənləriniz təzə ot kimi təravətlənəcək. Hamı biləcək ki, Rəbbin qoruyucu əli qullarının üzərindədir, qəzəbi isə düşmənlərinin üzərindədir.

Yeşayadan sitat gətirilən düzgün sətir “...sümükləriniz” kimi şərh edilir. Bu şəkliylə müxtəlif yozumlara səbəb olmuş və bəziləri onun yəhudilərin ümid dövründə yazıldığını fərz etmişlər. Başqa bir təfsirdə isə onun yaxınlıqdakı qəbirlərlə bağlı ola biləcəyi deyilir. Yazı şərti olaraq IV-VIII əsrlərə aiddir. XI əsrə aid edilsə də, bu intervalın XI əsrə qədər uzanması da mümkün ehtimal arasında yer alır.

Yenidən kəşfi və qazıntılar

Robinson tağının rəsmi 1880-ci ildə nəşr edilmişdir. Tağın damı küçədən həyətə keçən körpünün bir hissəsi idi. Rəsmdə çobanların inəklərlə tağın yaxınlığındakı kiçik ağacdan zeytun yığdıqları göstərilir. Arxa planda başqa bir tağ və onun üstündəki körpü və Platon məbədindən ağaclar isə sağdadır.

Robinsonun tağın kəşfi haqqındakı fikirlərindən bir parça Bu divarlara ilk baxışdan aşağı hissələrin qədim məbədə aid olduğuna əmin oldum; və hər sonrakı səfər yalnız bu inamımı daha da gücləndirirdi. Daşların ölçüsü və divarların heterojenliyi heç bir şübhə doğurmur ki, birincilər heç vaxt Məhəmmədlilər tərəfindən indiki yerlərində yerləşdirilməyib; və onların həkk olunduğu özünəməxsus forma, bildiyim qədər, nə Saratinlər, nə də Roma memarlığı üçün uyğun deyil. Həqiqətən, hər şey yəhudi mənşəyinə işarə edir; və araşdırmamız zamanı edilən bir kəşf bu fərziyyəni mütləq əminliyə qədər azaldır...Biz qərb divarından çıxan iri daşların bir neçəsini araşdırdıq... daşların bir vaxtlar böyük tağa aid olduğu görünürdü. Araşdırmalarım sırasında bir sıra vacib fikirlər diqqətimdə idi və bu barədə çox düşünürdüm...İosifin fikrincə, bu tağ yalnız məbədin bu hissəsindən Siondakı Ksistaya aparan körpüyə aid ola bilərdi; və divarın çıxdığı hissəsinin qədimliyini aydın şəkildə sübut edirdi...Qədim körpünün bu qalıqlarının mövcudluğu, görünür, məscidin qapalı hissəsinin qədim məbədinki ilə eyniliyinə dair bütün şübhələri aradan qaldırır. Qədim körpünün bu qalıqlarının mövcudluğu, görünür, onun bağlı hissəsinin qədim məbədinki ilə eyniliyinə dair bütün şübhələri aradan qaldırır. Onların hər hansı bir yazıçı və ya səyyah tərəfindən bu qədər uzun müddət diqqətdən kənarda qalması mənim həllini öhdəmə götürməyəcəyim bir problemdir. Səbəblərdən biri, yəqin ki, belə bir körpünün mövcudluğu barədə məlumatsızlıq idi. İosif haqqında heç bir başqa müəllif qeyd etmir; Və hətta, beş fərqli yerdə olsa belə... Budur, qədim məbədin qərb divarının əhəmiyyətli bir hissəsindən ibarət yəhudi antik dövrünün qalıqları... Edurd Robinson, Fələstində Bibliya Araşdırmaları, 1841

1871-ci ilə aid rəsm solda işləyən gəncləri, sağ tərəfdə isə daşların üzərini oxuyan və ya yazan ilə tağın daşını göstərir.

Tağın şərq tərəfinin bir sıra dayaq bloklarından və üç qat tağdan ibarət dörd daş sırası günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu qalıntı ilk dəfə 1838-ci ildə İncili araşdıran alim Eduard Robinson tərəfindən təsvir edildiyi üçün onun adını daşıyır. O dövrdə hər hansı qazıntı aparılmazdan əvvəl tağın xarabalıqları, zəmin səviyyəsində idi. Məbəd dağındakı tikililərin dağıdılması nəticəsində dağıntılarla basdırılmış qədim küçə yeraltında qalmışdı. Robinson, Məbəd kompleksini qərb silsiləsindəki Yuxarı şəhərlə birləşdirən körpünün şərq kənarını müəyyən etdiyinə inanırdı. 1867-1870-ci illər arasında apardığı tədqiqatlar zamanı Çarlz Uorren divardan 13 metr (43 fut) qərbdə böyük bir körpünün və tağın qalıqlarının olduğuna diqqət çəkdi. Uorren onun vadini əhatə edən körpünü dəstəkləyən tağ dayaqlarından biri olduğu fikrini irəli sürdü. Sonra o, müntəzəm olaraq qərbə doğru yeddi şaxta qazdı, lakin əlavə dayaqlara dair heç bir dəlil tapmadı.

Bərabər dua yeri

Azarat İsrail Plaza (namaz yeri), Robinson tağı, 2013-cü ilin avqustunda qurulmuşdur

Robinson tağı, 2009-cu ildə

Tağın Məbəd dağının qərb divarı boyunca, lakin Qərb divarı meydanından bir qədər uzaqda yerləşməsi İsrail hökumətini ərazinin alternativ, qeyri-pravoslav xidmətlər üçün istifadəsinə icazə verməyə vadar etdi. 2003-cü ildə İsrail Nazirlər Kabineti qadınların Tövratı oxumasına və ya ənənəvi dua şalları taxmasına icazə verməsə də, İsrail hökumətinə Robinson tağının yerini belə tədbirlərə ev sahibliyi etmək üçün hazırlamağı tapşırmışdı. Ərazi, 2004-cü ilin avqustunda açılıb və o vaxtdan bəri bir çox İslahat iudaizmi və Mühafizəkar iudaizm kimi qruplar, eləcə də Women of the Wall qadın fəalları kimi digər hərəkatların xidmətlərinə ev sahibliyi edib. Bu, yerin HaKotel HaMasorti ("Masorti divarı" və ya "Ənənəvi divar", yəni pravoslav olan Kotel HaMaravi ("Qərb divarı") ilə müqayisədə pravoslavlıq qədər sərt olmayan ənənəvi yəhudi ayinləri deməkdir) adlandırılması ilə nəticələndi.

Bununla belə, məhkəmənin verdiyi qərar mübahisəli qərar olmaqda davam edir. İslahat iudaizmi və Women of the Wall fəalları ərazinin arxeoloji ərazi kimi təyin edilməsi və bunun nəticəsində girişə məhdudiyyətlər səbəbindən yeri qeyri-qənaətbəxş hesab edirlər.İslahat iudaizmi İttifaqının prezidenti Erik Yoffi “Yəhudi xalqının başa düşdüyü kimi divar Robinson tağı demək deyil... Sadəcə, belə deyil” fikrini də ifadə edib.

2013-cü ilin aprelində İsrail Yəhudi Agentliyinin sədri Natan Şaranski Qərb divarında qadınların namazı ilə bağlı mübahisəni həll etmək üçün həll yolunu təklif edərək, Robinson tağının aşağısındakı ərazinin günün bütün saatlarında ibadət edənlər üçün əlçatan olması üçün təmir edilməsini tələb etdi. 25 avqust 2013-cü ildə Robinson tağında söz verildiyi kimi hər saat giriş imkanı olan 4480 kvadrat metrlik yeni dua üçün ərazi tamamlandı. The area is named "Azarat Yisrael" Ərazi "Azarat İsrail" (və ya daha düzgün tələffüzdə "Ezrat İsrail") adlanır. Bu ibadət yeri üzərində səlahiyyət məsələsi ilə bağlı bəzi mübahisələrdən sonra, bunun qeyri-pravoslav nümayəndələrin daxil olacağı gələcək hökumət tərəfindən təyin olunan "plüralist şura"nın səlahiyyətinə keçəcəyi elan edildi.

2017-ci ilin yanvarında İsrail Ali Məhkəməsi qərara aldı ki, əgər İsrail hökuməti 30 gün ərzində Qərb divarında dua mərasimlərində qadınların Tövratı oxumasını qadağan etmək üçün "yaxşı səbəb" tapa bilməsə, qadınlar bunu edə bilər; onlar həmçinin qərar verdilər ki, İsrail hökuməti meydanın Robinson tağı sahəsinin "Qərb divarına giriş" olduğunu artıq mübahisə edə bilməz. (Halbuki pravoslavlar Qərb divarına girişdə məhdudiyyətlər yaratdığına görə orada qeyri-pravoslav ibadətini qadağan etməyi müdafiə edirdilər).

Həmçinin bax

• İkinci məbəd
• Məbəd dağı

İstinadlar

1. Stern, 1993. səh. 740-742
2. Ben Dov, 1985. səh. 121-132
3. , pp. 130–133.
4. , pp. 34–41.
5. Yəhudilərin qədim əsərləri XV, 410^{[ölü keçid]} (Book XV, chapter XI, § 5)
6. Underground Jerusalem: an account of some of the principal difficulties encountered in its exploration, and the results obtained; with a narrative of an expedition through the Jordan Valley and a visit to the Samaritans. With illus (İngilizce). Londra: Richard Bentley. OCLC 931310929. 2021-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-19. (#first_missing_last)
7. "Israeli Archaeologists Discover Herod's Palace". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
8. Zur Topographie des alten Jerusalem (Almanca). Kiel. 1833. OCLC 882780088. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. (#first_missing_last)
9. Biblical researches in Palestine, Mount Sinai, and Arabia Petraea: a journal of travels in the year 1838 (İngilizce). Boston: Crocker & Brewster. ISBN . OCLC 989455877. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. (#first_missing_last); (#first_missing_last)
10. The Mishnah;. Oxford,: Clarendon Press. 1933. ISBN . OCLC 373525.
11. . Garden City, N.Y.: Doubleday. ISBN . OCLC 1340456 https://www.worldcat.org/oclc/1340456 (#bare_url_missing_title). (#first_missing_last)
12. Lewis, Jack P. "James Turner Barclay: Explorer of Nineteenth-Century Jerusalem" (İngilizce). 1988. doi:10.2307/3210066. ISSN 0006-0895. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
13. מדריך ישראל: אנציקלופדיה שימושית לידיעת הארץ (İbranice). 1978. OCLC 745203905. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
14. Eli, Schiller. הר הבית ואתריו (İbranice). 1989. OCLC 741174009. 2021-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-19.
15. "Flavius Josephus, The Wars of the Jews, Book I, Whiston chapter 7". 6 Eylül 2021 tarixində arxivləşdirilib.
16. , Antiquities of the Jews (15.424)
17. , The Jewish War (2.15.6.)
18. , pp. 122–133.
19. , p. 121.
20. "Building the Western Wall: Herod Began it but Didn't Finish it". Israel Antiquities Authority. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
21. , p. 133.
22. , pp. 1809–1811.
23. Friedman, Jack. The Jerusalem Book of Quotations: A 3,000-Year Perspective. Gefen Publishing House. 2007. səh. 27. ISBN .
24. Hannah M. Cotton; və b., redaktorlar 790. Hebrew graffito quotig Isaiah 66,14, 4 c. CE (?). Corpus Inscriptionum Iudaeae/Palaestinae: Jerusalem, Part 2: 705–1120. Walter de Gruyter. 2012. 95–96. ISBN .
25. Smith, Eli. Biblical researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A journal of travels in the year 1838. Crocker & Brewster. 1841.
26. , p. 132.
27. Nathan-Kazis, Josh. "Embassy Letter on Kotel Rubs Salt in the Wound". . New York, New York. 5 February 2010. 8 March 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 October 2023.
28. Sachs, Andrew. "The Rabbi and the Pope". The Jerusalem Post. Jerusalem, Israel. 18 March 2009. 22 March 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
29. Ner-David, Haviva. "The Robinson's Arch 'Solution' Is No Solution". The Jewish Daily Forward. New York, New York. 12 January 2010. 3 March 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 October 2023.
30. Ilan, Shahar. "Battle of Wills and Walls". Haaretz. Tel Aviv, Israel. 20 February 2005. 31 December 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 October 2023.
31. Maltz, Judy. "Women of the Wall urge Jerusalem police to refrain from arrests at upcoming service". Haaretz. 10 April 2013. 11 January 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 October 2023.
32. Jaffay,Nathan, "Is Western Wall Prayer Platform a Step Forward For Women -- or Back?" Arxivləşdirilib 2015-01-11 at the Wayback Machine, The Jewish Daily Forward, 30 August 2013, retrieved 15 June 2014
33. Pollack, Suzanne, Separate — but not equal Arxivləşdirilib 2019-08-01 at the Wayback Machine, Washington Jewish Week, 28 August 2013, retrieved 16 June 2014.
34. The construct form of "azarah" is "ezrat" according to the Even Shoshan dictionary. It specifically mentions "ezrat nashim" (), with vowel pointing.
35. "Pluralist Council Will Oversee Robinson's Arch at Western Wall" Arxivləşdirilib 2015-01-11 at the Wayback Machine, Jewish Daily Forward (from Jewish Telegraphic Agency press release), published 6 March 2014, retrieved 15 June 2014
36. Shimoni, Rebecca. "In landmark decision, High Court rules for women's Western Wall prayer". The Times of Israel. 2017-01-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-13.

Ədəbiyyat

• Ben-Dov, Meir. The Dig at the Temple Mount (ivrit). Jerusalem: Keter. 1982.
• Ben Dov, Meir. In the Shadow of the Temple. New York, New York: Harper & Row, Publishers. 1985. ISBN .
• Mazar, Benjamin. The Mountain of the Lord. Garden City, New York: Doubleday & Company, Inc. 1975. ISBN .
• Mazar, Eilat. The Complete Guide to the Temple Mount Excavations. Jerusalem: Shoham Academic Research and Publication. 2002. ISBN .
• Ronny Reich; Yaacov Billig. Stern Ephraim (redaktor). The Robinson's Arch Area. The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land. 5. The Israel Exploration Society. 2008. ISBN .
• Stern Ephraim, redaktorThe Western Wall of the Temple Mount and Remains in the Tyropoeon Valley. The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land. 2. The Israel Exploration Society. 1993. 740–742. ISBN .

Xarici keçidlər

• Vikianbarda Robinson tağı ilə əlaqəli mediafayllar var.
• Qüds Arxeoloji Parkı Arxivləşdirilib 2010-03-26 at the Wayback Machine  (türk.)