fbpx
Wikipedia

Osman Xoca

Avqust 05, 2021

Osman Xoca (1878-1968) — Özbək xalqının vətənpərvər oğlu, Şərqi Buxara Milli Hökumətinin qurucularından biri, Türküstan maarifçilərin öncüllərindən və Azərbaycanın ilk siyasi mühacir jurnalı olan "Yeni Qafqasiya"nın sahibi.

Həyatı

Rusiya Türküstanın işğalını başa çatdıranda, yəni 1878-ci ildə Fərqanə vadisinin Oş qəsəbəsində yaşayan Xocanın ailəsində doğulan uşağa Osman adını qoyurlar. İndi həmin bölgə Qırğızıstan Respublikasına daxildir. Türküstanda özlərini peyğəmbərimiz Məhəmməd Əlsyhissəlamın nəslindən sayanlar xoca adlandırılır. Xalq da onlara həmişə hörmət və ehtiramla yanaşır. Osman da belə bir hörmət və nüfuz sahibi olan ailədə dünyaya göz açdı.

Onun uşaqlığı kəskin ziddiyyətlərlə dolu bir dövrə təsadüf etdi. Bir tərəfdə köhnə qurluşu, yaşam tərzini, təhsilini və s. yaşatmaq istəyənlər dururdusa, o biri tərəfdə isə dəyişikliklərin tərəfdarı olan, Avropada gördüklərini vətənlərində tətbiq etmək istəyən, Rusiyanın Türküstanı idarə etmək üçün açdığı məktəblərdə oxuyanlar və Rusyanın idarələrində işləyənlər dayanırdılar. Dəyişiklik istəyənlər cədidçilər adlandırılırdı. Bu iki qrup arasında ziddiyyətlər gündən-günə dərinləşirdi.

Osman Xoca ilk təhsilini böyüyüb boya-başa çatdığı Oş qəsəbəsindəki mollaxanada-ibtidai məktəbdə, sonra da mədrəsədə aldı. Atası oxumağa önəm verdiyindən oğluna xüsusi müəllimlər də tutdu. Osman təhsilini davam etdirmək üçün Buxaraya gəldi. Burada orta yüzillərdən Uluq bəy mədrəsəsi, Mir Ərəb mədrəsəssi, Kükəldaş mədrəsəsi, Əbdüləziz xan mədrəsəsi və b. məşhur təhsil ocaqları fəaliyyət göstərirdi.

Osman Xoca oğlu mədrəsədə təhsili almaqla yanaşı, Rusların açdığı məktəblərlə də maraqlanır, Avropada baş verənləri diqqətlə öyrənirdi. Çar Rusiyasına qarşı 1898-ci il mayın 17-19-da baş qaldırmış, daha çox üsyan rəhbərinin adıyla Dükçü İşan üsyanı kimi tanınan hərəkata qoşuldu. Üsyan yatırılanda gənc Osman da həbs edildi. Ailəsinin xocalardan olması və ciddi sübutlar tapılmadığından Osman tezliklə həbsdən azad olundu.

Osman duyğusallığa dayanan üsyanın nəticə vermədiyini gördü. Odur ki, xalqının maariflənməsinə diqqəti artırdı. 1908-ci ildə dostları ilə birgə "Şirkət-i Buxara-i Şərif"i yaratdı. Bu şirkət ticarətlə məşğul olsa da, siyasi məqsədlə qurulmuşdu. Onlar yeni açılmış cədid məktəbləri dərs kitabları ilə təmin etmək, istedadlı uşaqların təhsilini davam etdirməsinə yardımçı olmaq istəyirdi. Türküstanda mətbəələrin azlığı, yeni məktəblər üçün kitabları yaza biləcək pedaqoqların yetərsizliyi problemi, Osman Xocanı 1909-cu ildə Baxçasaraya, İsmayıl bəy Qaspıralının yanına gətirir.

Bağçasaraydan da İstanbula gedən Osman Xoca oğlu, Ənvər Paşa ilə görüşür. Geri döndükdə, yəni 1909-cu il oktyabrın 26-da "Buxara Təmimi-i Maarif Cəmiyyəti-i Xeyriyyəsi"ni qurur. Bu cəmiyyətin məqsədi Türküstandakı istedadlı, lakin aliələri kasıb olduğundan təhsillərini davam etdirə bilməyən uşaqları oxumağa göndərmək idi. Cəmiyyətin vəsaitilə 45 gənc İstanbula oxumağa göndərilir. Osman Xoca oğlu da İstanbula gedərək orada təhsilini davam etdirir.

1913-cü ildə yenidən Buxaraya qayıdan Osman Xoca Avropa tipli məktəb açır. Bu məktəbin ilk şagirdlərinin əksəriyyəti öz qohumları olur. Az bir zamanda onun açdığı məktəbin şöhrəti artır və şagirdlərin sayı 200-ü keçir. Yeni tipli məktəblərin şöhrətinin artması, oradakı təlim-tərbiyənin maraqla qarşılanması mühafizakarları bərk narahat edir. Onların təzyiq və təsiri ilə Buxara Əmiri bu məktəbi bağladır.

Monarxiyanın məhvə doğru getdiyini görən qabaqcıl fikirli insanlar vətənlərini abad və azad görmək üçün monarxıya idarə üsulunu dəyişmək uğrunda yollar axtardılar. Avropa maarifçilərindən təsirlənən yerli ziyalılar maarifçiliyi siyasi hərəkata və partiyaya çevrdilər.

Birinci Dünya Savaşında çətin durumda qalan Çar Rusiyası 1916-cı ildə "arxa cəbhəyə gənclərin toplanması" haqqında qərar verdi. Bu qərar xalqın etirazına səbəb oldu. Buxaranın öncül maarifçilərindən Mamud Hoca Behbudinin başçılığı ilə Buxarada mitinq keçirildi. Mitinq iştirakçıları Türküstanın Rusiya işğalından azad edilməsini tələb etdilər. Mitinqin tələbləri ödənmədikdə xalq üsyan qaldırdı. Lakin Çar ordusu Türküstanda baş qaldırmış üsyanı qəddarlıqla yatırtdı. Üsyançıların bir çoxu həbs olundu və bəziləri də Buxaradan qaça bildilər.

Osman Xoca da cəzadan yaxa qurtaranlarla birlikdə yenidən toparlanaraq "Yaş Buxaralılar" (Gənc Buxaralılar) adlı siyasi təşkilat qurdular. Təşkilatın məqsədi monarxiyanı – Buxara Əmirini devirmək və Cümhuriyyət qurmaq oldu. Lakin təşkilatın daxilində fikir ayrılığı vardı: Bir qrup vətəni Rusiya işğalından azad edərək müstəqil respublika qurmaq, başqa bir qrup isə sosial ədalətə dayanan, sosialist və marksist respublika yaratmaq istəyirdi.

Sosial ədalətə üstünlük verən qrup bolşevikləri yardıma çağırdılar. Frunzenin komandanlıq etdiyi Sovet əsgəri birlikləri 1920-ci il avqustun 29-da Buxaraya doğru irəlilədi. Buxara Əmiri Alim Xan sentyabrın 2-də Əfqanıstana qaçdı. Sentyabrın 14-də ali hakimiyyət orqanları – Ümumbuxara İnqilab Komitəsi və Xalq Nazirlər Komissarlar Şurası yardıldı. Osman Xoca bu hökumətin Maliyyə Naziri oldu.

Buxaradan qaçan Alim Xan öz tərəfdarlarını toplayaraq yenidən Buxaraya hücum etdi. Buxara Xalq Sosialist Hökuməti 1921-ci il sentyabrın 23-də ölkənin doğusuna çəkilərək kiçik muxtar Şərqi Buxara Milli Hökuməti yardıldı. Osman Xoca bu respublikanın prezidenti seçildi.

Osman Xoca prezident kimi radikal qərarlar qəbul etdi. O, Rusların basmaçılar adlandırdığı milli mücahidləri dəstəklədi. Buxarada olan Ənvər Paşa ilə görüşdü. Daxili nizamı təşkil edə bilmək üçün Rusiyanın əsir düşərgələrindən Buxaraya gələn türk zabitlərinin köməyi ilə müdafiə dəstələri yaratdı. 1921-ci il dekabrın 9-da rus qarnizonunu mühasirəyə alaraq rus diplomatlarını əsir götürdü, qarşılığından rus ordusunun Buxara torpaqlarından çıxmasını tələb etdi. Lakin rus ordusu ilə qarşıdurma yarandı. Bundan sonra Osman Xoca əli silah tutan bütün Buxara xalqını rus hərbçilərinə qarşı mübarizə aparmağa çağırdı.

1922-ci ildə Osman Xoca silah-sursat almaq, xarici ölkələrin dəstəyini qazanmaq üçün Əfqanıstana getdi və oradakı ingilis rəsmi dairələrilə görüşdü. İkili siyasət yeridən ingilislər Sovet Rusyası ilə bağladığı gizli müqaviləyə görə yeni yaradılmış Şərqi Buxara Milli Respublikasına köməklik etmədi.

Baş nazir Feyzullah Xoca gizli xəbər göndərdi ki, Ruslar Osman Xocanı edam etməyi planlaşdırıb. Buna görə də o bir müddət Əfqanıstanda yaşamalı oldu. Lakin bolşeviklər onun Əfqanıstanda da dinc qoymadılar. Sovet Rusyasına qarşı mübarizə aparacağını bildiklərindən Əfqanıstan hökumətini Osman Xocanı ölkədən çıxarmağa məcbur etdilər.

1923-cü ildə İstanbula gələn Osman Xoca Mustafa Kamalla görüşdü. Atatürk onu yüksək səviyyədə qarşıladı. Söhbətdən aydın oldu ki, Şərqi Buxara Milli Hökumətinin və Türküstanlıların Qurtuluş Savaşı üçün topladıqları qızılın böyük bir qismini V.İ.Leninin rəhbərlik etdiyi bolşevik Rusiyası mənimsəyib. Türkiyəyə toplanan vəsaitdən cəmi 100 milyon ruble qızıl göndərilib.

Atatürk göstərdikləri yardım üçün Osman Xocaya təşəkkürünü bildirdi və ömürboyu millət vəkili maaşı almasına, o ölərsə həmin maaşın həyat yoldaşına verilməsinə dair göstəriş verdi.

Osman Xoca Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə dəfələrlə görüşür və bu görüşlər nəticəsində Azərbaycanın ilk siyasi mühacir jurnalı olan "Yeni Qafqasiya" İstanbulda Osman Xocanın sahibliyi ilə nəşrə başlayır. O, yalnız Azərbaycanın siyasi mühacirlərinə deyil keçmiş Rusiyadan getmiş mühacirlərə də mənəvi və maddi yardım göstərirdi.

Osman Xoca 1927-ci ildə İstanbula oxumağa göndərdiyi gənclərə "Türküstan Gənclər Birliyi" dərnəyini qurmağa köməklik etdi. Əhməd Zəki Vəlidi Toqan, Mustafa Çokayoğlu kimi Türküstan ziyalıları ilə birləşərək "Yeni Türküstan" jurnalını nəşr etdirdi. Onun ictimai-siyasi fəaliyyətindən narahat olan Sovetlər Birliyinin rəhərləri 1934-cü ildə "Yeni Türküstan" junalının bağlanmasına, bir çox siyasi mühacirlər kimi Osman Xocanın da Türkiyədən çıxarılmasına nail ola bildilər.

1938-ci ildə Polşaya mühacirət edən Osman Xoca orada çox qala bilməyib İrana getdi. Bir müddət burada yaşadıqdan sonra 1945-ci ildə yenidən Türkiyəyə qayıtdı. Lakin Türkiyədə də ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa imkan verilmədiyini, Əhməd Zəki Vəlidi Toqan, Abdülqadir İnan və b. millətsevərlərin nahaqdan həbs edildiyini, məhkəməyə verildiyini gördü.

1951-ci ildə Pakistana gedən Osman Xocaya orada da ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa imkan vermədiklərindən 1957-ci ildə yenidən Türkiyəyə qayıtdı.

Son nəfəsinədək Türküstan üçün çalışan, müxtəlif qəzet və jurnallarda Sovetlər Birliyinin müstəmləkəçilik siyasətini pisləyən Osman Xoca 1968-ci il aprel 28-də dünyasını dəyişdi.

Avqust 05, 2021
osman, xoca, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, 1878, 1968, özbək, xalqının, vətənpərvər, oğlu, şərqi, buxara, milli, hökumətinin, qurucularından, biri, türküstan, maarifçilə. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Osman Xoca 1878 1968 Ozbek xalqinin vetenperver oglu Serqi Buxara Milli Hokumetinin qurucularindan biri Turkustan maarifcilerin oncullerinden ve Azerbaycanin ilk siyasi muhacir jurnali olan Yeni Qafqasiya nin sahibi Heyati RedakteRusiya Turkustanin isgalini basa catdiranda yeni 1878 ci ilde Ferqane vadisinin Os qesebesinde yasayan Xocanin ailesinde dogulan usaga Osman adini qoyurlar Indi hemin bolge Qirgizistan Respublikasina daxildir Turkustanda ozlerini peygemberimiz Mehemmed Elsyhisselamin neslinden sayanlar xoca adlandirilir Xalq da onlara hemise hormet ve ehtiramla yanasir Osman da bele bir hormet ve nufuz sahibi olan ailede dunyaya goz acdi Onun usaqligi keskin ziddiyyetlerle dolu bir dovre tesaduf etdi Bir terefde kohne qurlusu yasam terzini tehsilini ve s yasatmaq isteyenler dururdusa o biri terefde ise deyisikliklerin terefdari olan Avropada gorduklerini vetenlerinde tetbiq etmek isteyen Rusiyanin Turkustani idare etmek ucun acdigi mekteblerde oxuyanlar ve Rusyanin idarelerinde isleyenler dayanirdilar Deyisiklik isteyenler cedidciler adlandirilirdi Bu iki qrup arasinda ziddiyyetler gunden gune derinlesirdi Osman Xoca ilk tehsilini boyuyub boya basa catdigi Os qesebesindeki mollaxanada ibtidai mektebde sonra da medresede aldi Atasi oxumaga onem verdiyinden ogluna xususi muellimler de tutdu Osman tehsilini davam etdirmek ucun Buxaraya geldi Burada orta yuzillerden Uluq bey medresesi Mir Ereb medresessi Kukeldas medresesi Ebduleziz xan medresesi ve b meshur tehsil ocaqlari fealiyyet gosterirdi Osman Xoca oglu medresede tehsili almaqla yanasi Ruslarin acdigi mekteblerle de maraqlanir Avropada bas verenleri diqqetle oyrenirdi Car Rusiyasina qarsi 1898 ci il mayin 17 19 da bas qaldirmis daha cox usyan rehberinin adiyla Dukcu Isan usyani kimi taninan herekata qosuldu Usyan yatirilanda genc Osman da hebs edildi Ailesinin xocalardan olmasi ve ciddi subutlar tapilmadigindan Osman tezlikle hebsden azad olundu Osman duygusalliga dayanan usyanin netice vermediyini gordu Odur ki xalqinin maariflenmesine diqqeti artirdi 1908 ci ilde dostlari ile birge Sirket i Buxara i Serif i yaratdi Bu sirket ticaretle mesgul olsa da siyasi meqsedle qurulmusdu Onlar yeni acilmis cedid mektebleri ders kitablari ile temin etmek istedadli usaqlarin tehsilini davam etdirmesine yardimci olmaq isteyirdi Turkustanda metbeelerin azligi yeni mektebler ucun kitablari yaza bilecek pedaqoqlarin yetersizliyi problemi Osman Xocani 1909 cu ilde Baxcasaraya Ismayil bey Qaspiralinin yanina getirir Bagcasaraydan da Istanbula geden Osman Xoca oglu Enver Pasa ile gorusur Geri dondukde yeni 1909 cu il oktyabrin 26 da Buxara Temimi i Maarif Cemiyyeti i Xeyriyyesi ni qurur Bu cemiyyetin meqsedi Turkustandaki istedadli lakin alieleri kasib oldugundan tehsillerini davam etdire bilmeyen usaqlari oxumaga gondermek idi Cemiyyetin vesaitile 45 genc Istanbula oxumaga gonderilir Osman Xoca oglu da Istanbula gederek orada tehsilini davam etdirir 1913 cu ilde yeniden Buxaraya qayidan Osman Xoca Avropa tipli mekteb acir Bu mektebin ilk sagirdlerinin ekseriyyeti oz qohumlari olur Az bir zamanda onun acdigi mektebin sohreti artir ve sagirdlerin sayi 200 u kecir Yeni tipli mekteblerin sohretinin artmasi oradaki telim terbiyenin maraqla qarsilanmasi muhafizakarlari berk narahat edir Onlarin tezyiq ve tesiri ile Buxara Emiri bu mektebi bagladir Monarxiyanin mehve dogru getdiyini goren qabaqcil fikirli insanlar vetenlerini abad ve azad gormek ucun monarxiya idare usulunu deyismek ugrunda yollar axtardilar Avropa maarifcilerinden tesirlenen yerli ziyalilar maarifciliyi siyasi herekata ve partiyaya cevrdiler Birinci Dunya Savasinda cetin durumda qalan Car Rusiyasi 1916 ci ilde arxa cebheye genclerin toplanmasi haqqinda qerar verdi Bu qerar xalqin etirazina sebeb oldu Buxaranin oncul maarifcilerinden Mamud Hoca Behbudinin basciligi ile Buxarada mitinq kecirildi Mitinq istirakcilari Turkustanin Rusiya isgalindan azad edilmesini teleb etdiler Mitinqin telebleri odenmedikde xalq usyan qaldirdi Lakin Car ordusu Turkustanda bas qaldirmis usyani qeddarliqla yatirtdi Usyancilarin bir coxu hebs olundu ve bezileri de Buxaradan qaca bildiler Osman Xoca da cezadan yaxa qurtaranlarla birlikde yeniden toparlanaraq Yas Buxaralilar Genc Buxaralilar adli siyasi teskilat qurdular Teskilatin meqsedi monarxiyani Buxara Emirini devirmek ve Cumhuriyyet qurmaq oldu Lakin teskilatin daxilinde fikir ayriligi vardi Bir qrup veteni Rusiya isgalindan azad ederek musteqil respublika qurmaq basqa bir qrup ise sosial edalete dayanan sosialist ve marksist respublika yaratmaq isteyirdi Sosial edalete ustunluk veren qrup bolsevikleri yardima cagirdilar Frunzenin komandanliq etdiyi Sovet esgeri birlikleri 1920 ci il avqustun 29 da Buxaraya dogru ireliledi Buxara Emiri Alim Xan sentyabrin 2 de Efqanistana qacdi Sentyabrin 14 de ali hakimiyyet orqanlari Umumbuxara Inqilab Komitesi ve Xalq Nazirler Komissarlar Surasi yardildi Osman Xoca bu hokumetin Maliyye Naziri oldu Buxaradan qacan Alim Xan oz terefdarlarini toplayaraq yeniden Buxaraya hucum etdi Buxara Xalq Sosialist Hokumeti 1921 ci il sentyabrin 23 de olkenin dogusuna cekilerek kicik muxtar Serqi Buxara Milli Hokumeti yardildi Osman Xoca bu respublikanin prezidenti secildi Osman Xoca prezident kimi radikal qerarlar qebul etdi O Ruslarin basmacilar adlandirdigi milli mucahidleri destekledi Buxarada olan Enver Pasa ile gorusdu Daxili nizami teskil ede bilmek ucun Rusiyanin esir dusergelerinden Buxaraya gelen turk zabitlerinin komeyi ile mudafie desteleri yaratdi 1921 ci il dekabrin 9 da rus qarnizonunu muhasireye alaraq rus diplomatlarini esir goturdu qarsiligindan rus ordusunun Buxara torpaqlarindan cixmasini teleb etdi Lakin rus ordusu ile qarsidurma yarandi Bundan sonra Osman Xoca eli silah tutan butun Buxara xalqini rus herbcilerine qarsi mubarize aparmaga cagirdi 1922 ci ilde Osman Xoca silah sursat almaq xarici olkelerin desteyini qazanmaq ucun Efqanistana getdi ve oradaki ingilis resmi dairelerile gorusdu Ikili siyaset yeriden ingilisler Sovet Rusyasi ile bagladigi gizli muqavileye gore yeni yaradilmis Serqi Buxara Milli Respublikasina komeklik etmedi Bas nazir Feyzullah Xoca gizli xeber gonderdi ki Ruslar Osman Xocani edam etmeyi planlasdirib Buna gore de o bir muddet Efqanistanda yasamali oldu Lakin bolsevikler onun Efqanistanda da dinc qoymadilar Sovet Rusyasina qarsi mubarize aparacagini bildiklerinden Efqanistan hokumetini Osman Xocani olkeden cixarmaga mecbur etdiler 1923 cu ilde Istanbula gelen Osman Xoca Mustafa Kamalla gorusdu Ataturk onu yuksek seviyyede qarsiladi Sohbetden aydin oldu ki Serqi Buxara Milli Hokumetinin ve Turkustanlilarin Qurtulus Savasi ucun topladiqlari qizilin boyuk bir qismini V I Leninin rehberlik etdiyi bolsevik Rusiyasi menimseyib Turkiyeye toplanan vesaitden cemi 100 milyon ruble qizil gonderilib Ataturk gosterdikleri yardim ucun Osman Xocaya tesekkurunu bildirdi ve omurboyu millet vekili maasi almasina o olerse hemin maasin heyat yoldasina verilmesine dair gosteris verdi Osman Xoca Mehemmed Emin Resulzade ile defelerle gorusur ve bu gorusler neticesinde Azerbaycanin ilk siyasi muhacir jurnali olan Yeni Qafqasiya Istanbulda Osman Xocanin sahibliyi ile nesre baslayir O yalniz Azerbaycanin siyasi muhacirlerine deyil kecmis Rusiyadan getmis muhacirlere de menevi ve maddi yardim gosterirdi Osman Xoca 1927 ci ilde Istanbula oxumaga gonderdiyi genclere Turkustan Gencler Birliyi derneyini qurmaga komeklik etdi Ehmed Zeki Velidi Toqan Mustafa Cokayoglu kimi Turkustan ziyalilari ile birleserek Yeni Turkustan jurnalini nesr etdirdi Onun ictimai siyasi fealiyyetinden narahat olan Sovetler Birliyinin reherleri 1934 cu ilde Yeni Turkustan junalinin baglanmasina bir cox siyasi muhacirler kimi Osman Xocanin da Turkiyeden cixarilmasina nail ola bildiler 1938 ci ilde Polsaya muhaciret eden Osman Xoca orada cox qala bilmeyib Irana getdi Bir muddet burada yasadiqdan sonra 1945 ci ilde yeniden Turkiyeye qayitdi Lakin Turkiyede de ictimai siyasi fealiyyetle mesgul olmaga imkan verilmediyini Ehmed Zeki Velidi Toqan Abdulqadir Inan ve b milletseverlerin nahaqdan hebs edildiyini mehkemeye verildiyini gordu 1951 ci ilde Pakistana geden Osman Xocaya orada da ictimai siyasi fealiyyetle mesgul olmaga imkan vermediklerinden 1957 ci ilde yeniden Turkiyeye qayitdi Son nefesinedek Turkustan ucun calisan muxtelif qezet ve jurnallarda Sovetler Birliyinin mustemlekecilik siyasetini pisleyen Osman Xoca 1968 ci il aprel 28 de dunyasini deyisdi Menbe https az wikipedia org w index php title Osman Xoca amp oldid 5965892, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.