fbpx
Wikipedia

Orta Araz təbii vilayətinin iqlimi

Qısa məlumat

Orta Araz təbii vilayətinin iqlimi- Naxçıvan təbii vilayəti iqliminin kəskin kontinental olması ilə əlaqədar burada bütün təbii komponentlər özünəməxsusluğu ilə seçilir.

Günəş radiasiyası və radiasiya balansı

Naxçıvan təbii vilayəti Azərbaycanda günəşli saatların ən çox müşahidə edildiyi ərazidir. P.S.Mirzəyevin tədqiqatları göstərir ki, ərazinin düzənlik rayonlarında günəşli saatların illik miqdarı 2800-2700, orta dağlıq zonada 2600-2500, yüksək dağlıq zonada isə 2600-2400 saatdır [Azərb. Resp. Aqroiqlim atlası, 1993].

Günəşli saatların miqdarı yayda Araz boyu maili düzənliklərdə 1000 saata, hündürlükdə isə 900-950 saata çatır. Qış fəslin də burada günəşli saatlar 300-450 saat müşahidə edilir.

Naxçıvan MR-sı ərazisində ümumi radiasiyanın şaquli qradienti hər 100 m-də 0,8 kkal/sm2ildir və bu Azərbaycanın digər ərazilərindən xeyli yüksəkdir. Ümumi radiasiyanın illik kəmiyyəti 145-150 kkal/sm2/il arasında dəyişir [Azərbaycanın iqlimi, 1968]. Naxçıvan ərazisində yüksəkliyə doğru getdikcə radiasiya balansının miqdarı azalır. Belə ki, hündürlükdə radiasiya balansının miqdarı 45,5 kkal, sm2/il müşahidə edilirsə, 3000- hündürlükdə onun kəmiyyəti 28-24 kkalsm2/ilə qədər azalır. Qış fəslində radiasiya balansının kəmiyyəti mənfi qiymət alır və yüksəkliyə doğru onun miqdarı daha da azalır.

Havanın temperaturunun orta çox illik, orta illik, isti dövr, soyuq dövrlərdəki gedişi, mütləq və orta maksimum, minimum temperaturlar əhalinin müxtəlif təsərrüfat sahələrinin, xüsusən kənd təsərrüfatı sahələrinin yerləşməsində və inkişafında xüsusi rol oynayır. Bu termik göstəricilər bitkilərdə vegetasiyanın başlanması, ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərinin bir-birini əvəz etməsi prosesində həll edici əhəmiyyət kəsb edir.

Vilayətdə ən soyuq ay yanvar və fevraldır. Həmin aylarda havanın orta aylıq temperaturu ilə arasında dəyişir. Orta illik temperatur isə ilə arasında tərəddüd edir (şəkil 10.3.). Bu rəqəmlər təqribən dəniz səviyyəsindən 700- arasında olan hündürlükləri, yəni əhalinin və təsərrüfatın daha çox yerləşdiyi əraziləri əhatə edir. 1500 m-dən yüksək olan ərazilərdə havanın orta illik temperaturu daha da aşağı düşür, Qapıcıq zirvəsində isə ortaillik temperatur mənfi müşahidə edilir. Vilayətdə qış aylarının soyuq keçməsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına mənfi təsir göstərir [Rəhimov X.Ş., Babayeva V.İ., Həsənov M.S., 2006].

Son illər Naxçıvan MR-də təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində xeyli işlər həyata keçirilməkdədir. Buna görə də bitkilərin müxtəlif inkişaf mərhələlərində havanın həm orta, həmdə mütləq maksimum və minimum temperaturunun rolunu nəzərə alaraq vegetasiya dövrünün ayrı-ayrı aylarında temperaturun hündürlüklə əlaqədar dəyişməsinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

P.S.Mirzəyevin [Mirzəyev P.S., 1972] tədqiqatlarına görə Naxçıvan təbii vilayəti ərazisində havanın temperaturu ilə hündürlüklər arasında əlaqə aşağıdakı kimidir (cədvəl 10.1. ).

Naxçıvanda bitkilərin fəal vegetasiyası mart ayında başlanır. Bu zaman Arazboyu düzənliklərdə havanın orta temperaturu 5- olduğu halda dağlıq ərazilərdə bu 2,4°C, yüksək dağlıq ərazilərdə isə-4- müşahidə edilir.

Vilayət daxilində havanın mütləq maksimum və minimum temperaturları da fərqlidir. Vilayətdə ən hündür və ən alçaq meteoroloji stansiyalar arasında hündürlük fərqi 2 dəfəyə qədər olsa da, mütləq maksimum temperaturlar arasında fərq -yə qədərdir.

Təsərrüfatın, xüsusən kənd təsərrüfatının yerləşməsində və inkişafında havanın mütləq maksimum və mütləq minimum temperaturları xüsusi rol oynayır. Orta çoxillik məlumata görə mütləq maksimum temperatur Naxçıvanda olmuşdur. Bu, Azərbaycan Respublikası üzrə ən yüksək temperaturdur. Lakin daha isti  il kimi qeyd edilən 2002-2003-cü təsərrüfat ilində burada havanın mütləq maksimum temperaturu- müşahidə edilmişdir [Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S., 2009]. Göstərilən temperaturlar Arazboyu düzənliklərdə müşahidə edilir. Mütləq

minimum temperatur da burada -330-C qeyd edilmişdir. Bunun səbəbi ərazidə gedən şiddətli radiasiya soyuması və soyuq havanın dağ yamaclarından düzənliklərə axmasıdır. Belə vəziyyət vilayət ərazisində çox təkrarlanır və nəticədə tez-tez temperatur inversiyası müşahidə edilir.

Şəkil 10.3. Orta Araz təbii vilayətində havanın orta illik temperaturu.

Cədvəl 10.1

Müxtəlif hündürlüklərdə aylar (isti dövrdə) üzrə havanın temperaturunun dəyişməsi

Aylar Hündürlüklər, m-lə
1000 1500 2000 2500 3000 3500
Mart 4,4 1,2 -2,0 -5,0 -8,2 -11,4
Aprel 11,7 8,0 4,2 0,4 -3,3 -7,0
May 17,3 13,8 10,3 6,8 3,0 -1,0
İyun 22,0 17,7 13,4 9,2 5,0 0,6
İyul 25,6 21,4 17,2 13,0 8,8 4,6
Avqust 26,5 22,4 18,2 14,6 11,4 7,5
Sentyabr 22,0 17,7 13,5 10,0 6,2 2,2
Oktyabr 14,2 11,2 8,2 5,0 1,4 -2,4

Vilayət daxilində atmosfer yağıntıları əraziyə soyuq hava kütlələrinin daxil olması ilə əlaqədar yaranır. Burada yağıntıların orta illik miqdarı 210 mm-lə arasında dəyişir. Vilayətdə yağıntıların  kəmiyyəti düzənlik hissə ilə dağlıq hissə arasında xeyli fərqlənir. Ən az yağıntı Arazboyu düzənliklərin qərbindən başlayaraq, şərqdə Gilançayın aşağı axımına qədər olan ərazidə, dəniz səviyyəsindən 800- hündürlüyə qədər olan yerlərdə müşahidə edilir və ildə təşkil edir. Şərqə doğru yağıntıların miqdarı tədricə çoxalır (şəkil 10.4).

Ə.M.Şıxlinskiyə [Şıxlinski Ə.M., 1949] görə yağıntıların maksimum miqdarı ildə700 mm olmaqla 2400- hündürlükdə müşahidə edilir, sonra isə tədricən azalır. İllik yağıntıların yarıdan çoxu ilin isti dövrünə təsadüf edir. P.S.Mirzəyevə görə [Mirzəyev P.S., 1972] hündürlüyü 1000 m-ə qədər olan ərazilərdə ilin isti dövründə yağıntılar 120-, 1000-1500 m-də 160-, 1500 m-dən yüksəkdə isə 300 mm-dən artıq olur. İsti dövrdə ən çox yağıntı aprel – may aylarında müşahidə edilir. İlin isti dövründə ən az yağıntı iyul-avqust aylarına təsadüf edir. Bu aylarda orta illik yağıntının 2%-i, isti dövrdəki yağıntıların isə 4% düşür. Məhz buna görə də, vilayətin demək olar ki, bütün əkinçilik zonalarında yay aylarında süni suvarmaya ehtiyac yaranır [Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S., 2009].

Vilayətdə rütubətlə təminat zəifdir. Ərazinin demək olar ki, 50%-ə qədəri quru və yarımquru zonaya aiddir. Yəni, rütubətlənmə göstəricisi (Md) 0,10-0,15 arasında tərəddüd edir [Şaşko D.İ., 1961]. Ən çox rütubət çatışmazlığı vilayətin Arazboyu düzənliklərində müşahidə edir. Burada iqlim suvarma norması 900 mm-dir. Yüksəkliyə doğru getdikcə iqlim suvarma

Şəkil 10.4.

Orta Araz təbii vilayətində atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarı, mm norması azalır. Əkinçiliyin nisbətən inkişaf etdiyi yüksəkliyə qədər olan ərazilərdə iqlim suvarma norması 500 mm-ə qədər olur [BMT iqlim dəyiş. II milli məlumat, 2010].

Vilayətdə ayaz, quraqlıq, ağ yel, dolu, leysan kimi kənd təsərrüfatına zərər vuran hadisələr də müşahidə edilir. Burada şaxtalar oktyabrın üçüncü ongünlüyündən başlayaraq aprelə, yüksək dağlıq ərazilərdə isə may-iyun aylarına qədər davam edir. Ərazidə şaxtalı günlərin sayı 80 gün olsa da, hər 4 ildən 3-ü davamlı şaxtalı keçir. Ən şaxtalı ay isə yanvardır.

Vilayətin demək olar ki, bütün ərazisində (yüksək dağlığı çıxmaqla) quraqlıqlar müşahidə edilir. Xüsusilə, yüksək termik rejimin çox böyük buxarlanmaya məruz qoyduğu Arazboyu düzənliklər və onun ətrafındakı dağətəyi ərazilər quraqlığa daha çox məruz qalır. Yüksək termik rejim fonunda ağ yellərin yaranmasına, yəni quru – isti küləklərin əsməsinə səbəb olur ki, bunun da bir neçə gün davam etməsi bitkiçiliyə çox böyük ziyan vurur. Bu zaman havanın nisbi rütubəti 30-20%, temperatur isə 35- müşahidə edilir [Həsənov M.S., 2012, Rəhimov X.Ş., Həsənov M.S. 2008].

Naxçıvan MR-sı ərazisində, xüsusən ilin isti dövründə leysanla müşayiət edilən dolu müşahidə edilir ki, bu da həm kənd təsərrüfatına, həm də ümumiyyətlə təsərrüfata və infrastruktura böyük ziyan vurur.

Vilayət üçün güclü küləklər o qədər də səciyyəvi deyildir. Burada sürəti 5 m/san-yə qədər olan zəif küləklər üstünlük təşkil edir. Yay fəslində onların təkrarlanması 75-85%, qışda 95-97% olur. Sürəti 15 m/san və daha çox olan küləklər burada ildə 14-15 gün müşahidə edilir  və yüksəklik artdıqca onların təkrarlanması azalır.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

İstinadlar

  1. Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası. III cild. Regional Coğrafiya. Bakı, 2015. səh 400.(M.S.Həsənov, X.Ş.Rəhimov)

orta, araz, təbii, vilayətinin, iqlimi, mündəricat, qısa, məlumat, günəş, radiasiyası, radiasiya, balansı, həmçinin, xarici, keçidlər, istinadlarqısa, məlumat, redaktə, naxçıvan, təbii, vilayəti, iqliminin, kəskin, kontinental, olması, ilə, əlaqədar, burada, b. Mundericat 1 Qisa melumat 2 Gunes radiasiyasi ve radiasiya balansi 3 Hemcinin bax 4 Xarici kecidler 5 IstinadlarQisa melumat RedakteOrta Araz tebii vilayetinin iqlimi Naxcivan tebii vilayeti iqliminin keskin kontinental olmasi ile elaqedar burada butun tebii komponentler ozunemexsuslugu ile secilir Gunes radiasiyasi ve radiasiya balansi RedakteNaxcivan tebii vilayeti Azerbaycanda gunesli saatlarin en cox musahide edildiyi erazidir P S Mirzeyevin tedqiqatlari gosterir ki erazinin duzenlik rayonlarinda gunesli saatlarin illik miqdari 2800 2700 orta dagliq zonada 2600 2500 yuksek dagliq zonada ise 2600 2400 saatdir Azerb Resp Aqroiqlim atlasi 1993 Gunesli saatlarin miqdari yayda Araz boyu maili duzenliklerde 1000 saata hundurlukde ise 900 950 saata catir Qis feslin de burada gunesli saatlar 300 450 saat musahide edilir Naxcivan MR si erazisinde umumi radiasiyanin saquli qradienti her 100 m de 0 8 kkal sm2ildir ve bu Azerbaycanin diger erazilerinden xeyli yuksekdir Umumi radiasiyanin illik kemiyyeti 145 150 kkal sm2 il arasinda deyisir Azerbaycanin iqlimi 1968 Naxcivan erazisinde yuksekliye dogru getdikce radiasiya balansinin miqdari azalir Bele ki hundurlukde radiasiya balansinin miqdari 45 5 kkal sm2 il musahide edilirse 3000 hundurlukde onun kemiyyeti 28 24 kkalsm2 ile qeder azalir Qis feslinde radiasiya balansinin kemiyyeti menfi qiymet alir ve yuksekliye dogru onun miqdari daha da azalir Havanin temperaturunun orta cox illik orta illik isti dovr soyuq dovrlerdeki gedisi mutleq ve orta maksimum minimum temperaturlar ehalinin muxtelif teserrufat sahelerinin xususen kend teserrufati sahelerinin yerlesmesinde ve inkisafinda xususi rol oynayir Bu termik gostericiler bitkilerde vegetasiyanin baslanmasi ayri ayri inkisaf merhelelerinin bir birini evez etmesi prosesinde hell edici ehemiyyet kesb edir Vilayetde en soyuq ay yanvar ve fevraldir Hemin aylarda havanin orta ayliq temperaturu ile arasinda deyisir Orta illik temperatur ise ile arasinda tereddud edir sekil 10 3 Bu reqemler teqriben deniz seviyyesinden 700 arasinda olan hundurlukleri yeni ehalinin ve teserrufatin daha cox yerlesdiyi erazileri ehate edir 1500 m den yuksek olan erazilerde havanin orta illik temperaturu daha da asagi dusur Qapiciq zirvesinde ise ortaillik temperatur menfi musahide edilir Vilayetde qis aylarinin soyuq kecmesi kend teserrufati bitkilerinin inkisafina menfi tesir gosterir Rehimov X S Babayeva V I Hesenov M S 2006 Son iller Naxcivan MR de teserrufat sahelerinin inkisaf etdirilmesi istiqametinde xeyli isler heyata kecirilmekdedir Buna gore de bitkilerin muxtelif inkisaf merhelelerinde havanin hem orta hemde mutleq maksimum ve minimum temperaturunun rolunu nezere alaraq vegetasiya dovrunun ayri ayri aylarinda temperaturun hundurlukle elaqedar deyismesinin oyrenilmesi xususi ehemiyyete malikdir P S Mirzeyevin Mirzeyev P S 1972 tedqiqatlarina gore Naxcivan tebii vilayeti erazisinde havanin temperaturu ile hundurlukler arasinda elaqe asagidaki kimidir cedvel 10 1 Naxcivanda bitkilerin feal vegetasiyasi mart ayinda baslanir Bu zaman Arazboyu duzenliklerde havanin orta temperaturu 5 oldugu halda dagliq erazilerde bu 2 4 C yuksek dagliq erazilerde ise 4 musahide edilir Vilayet daxilinde havanin mutleq maksimum ve minimum temperaturlari da ferqlidir Vilayetde en hundur ve en alcaq meteoroloji stansiyalar arasinda hundurluk ferqi 2 defeye qeder olsa da mutleq maksimum temperaturlar arasinda ferq ye qederdir Teserrufatin xususen kend teserrufatinin yerlesmesinde ve inkisafinda havanin mutleq maksimum ve mutleq minimum temperaturlari xususi rol oynayir Orta coxillik melumata gore mutleq maksimum temperatur Naxcivanda olmusdur Bu Azerbaycan Respublikasi uzre en yuksek temperaturdur Lakin daha isti il kimi qeyd edilen 2002 2003 cu teserrufat ilinde burada havanin mutleq maksimum temperaturu musahide edilmisdir Rehimov X S Hesenov M S 2009 Gosterilen temperaturlar Arazboyu duzenliklerde musahide edilir Mutleqminimum temperatur da burada 330 C qeyd edilmisdir Bunun sebebi erazide geden siddetli radiasiya soyumasi ve soyuq havanin dag yamaclarindan duzenliklere axmasidir Bele veziyyet vilayet erazisinde cox tekrarlanir ve neticede tez tez temperatur inversiyasi musahide edilir Sekil 10 3 Orta Araz tebii vilayetinde havanin orta illik temperaturu Cedvel 10 1Muxtelif hundurluklerde aylar isti dovrde uzre havanin temperaturunun deyismesi Aylar Hundurlukler m le1000 1500 2000 2500 3000 3500Mart 4 4 1 2 2 0 5 0 8 2 11 4Aprel 11 7 8 0 4 2 0 4 3 3 7 0May 17 3 13 8 10 3 6 8 3 0 1 0Iyun 22 0 17 7 13 4 9 2 5 0 0 6Iyul 25 6 21 4 17 2 13 0 8 8 4 6Avqust 26 5 22 4 18 2 14 6 11 4 7 5Sentyabr 22 0 17 7 13 5 10 0 6 2 2 2Oktyabr 14 2 11 2 8 2 5 0 1 4 2 4Vilayet daxilinde atmosfer yagintilari eraziye soyuq hava kutlelerinin daxil olmasi ile elaqedar yaranir Burada yagintilarin orta illik miqdari 210 mm le arasinda deyisir Vilayetde yagintilarin kemiyyeti duzenlik hisse ile dagliq hisse arasinda xeyli ferqlenir En az yaginti Arazboyu duzenliklerin qerbinden baslayaraq serqde Gilancayin asagi aximina qeder olan erazide deniz seviyyesinden 800 hundurluye qeder olan yerlerde musahide edilir ve ilde teskil edir Serqe dogru yagintilarin miqdari tedrice coxalir sekil 10 4 E M Sixlinskiye Sixlinski E M 1949 gore yagintilarin maksimum miqdari ilde700 mm olmaqla 2400 hundurlukde musahide edilir sonra ise tedricen azalir Illik yagintilarin yaridan coxu ilin isti dovrune tesaduf edir P S Mirzeyeve gore Mirzeyev P S 1972 hundurluyu 1000 m e qeder olan erazilerde ilin isti dovrunde yagintilar 120 1000 1500 m de 160 1500 m den yuksekde ise 300 mm den artiq olur Isti dovrde en cox yaginti aprel may aylarinda musahide edilir Ilin isti dovrunde en az yaginti iyul avqust aylarina tesaduf edir Bu aylarda orta illik yagintinin 2 i isti dovrdeki yagintilarin ise 4 dusur Mehz buna gore de vilayetin demek olar ki butun ekincilik zonalarinda yay aylarinda suni suvarmaya ehtiyac yaranir Rehimov X S Hesenov M S 2009 Vilayetde rutubetle teminat zeifdir Erazinin demek olar ki 50 e qederi quru ve yarimquru zonaya aiddir Yeni rutubetlenme gostericisi Md 0 10 0 15 arasinda tereddud edir Sasko D I 1961 En cox rutubet catismazligi vilayetin Arazboyu duzenliklerinde musahide edir Burada iqlim suvarma normasi 900 mm dir Yuksekliye dogru getdikce iqlim suvarmaSekil 10 4 Orta Araz tebii vilayetinde atmosfer yagintilarinin orta illik miqdari mm normasi azalir Ekinciliyin nisbeten inkisaf etdiyi yuksekliye qeder olan erazilerde iqlim suvarma normasi 500 mm e qeder olur BMT iqlim deyis II milli melumat 2010 Vilayetde ayaz quraqliq ag yel dolu leysan kimi kend teserrufatina zerer vuran hadiseler de musahide edilir Burada saxtalar oktyabrin ucuncu ongunluyunden baslayaraq aprele yuksek dagliq erazilerde ise may iyun aylarina qeder davam edir Erazide saxtali gunlerin sayi 80 gun olsa da her 4 ilden 3 u davamli saxtali kecir En saxtali ay ise yanvardir Vilayetin demek olar ki butun erazisinde yuksek dagligi cixmaqla quraqliqlar musahide edilir Xususile yuksek termik rejimin cox boyuk buxarlanmaya meruz qoydugu Arazboyu duzenlikler ve onun etrafindaki dageteyi eraziler quraqliga daha cox meruz qalir Yuksek termik rejim fonunda ag yellerin yaranmasina yeni quru isti kuleklerin esmesine sebeb olur ki bunun da bir nece gun davam etmesi bitkiciliye cox boyuk ziyan vurur Bu zaman havanin nisbi rutubeti 30 20 temperatur ise 35 musahide edilir Hesenov M S 2012 Rehimov X S Hesenov M S 2008 Naxcivan MR si erazisinde xususen ilin isti dovrunde leysanla musayiet edilen dolu musahide edilir ki bu da hem kend teserrufatina hem de umumiyyetle teserrufata ve infrastruktura boyuk ziyan vurur Vilayet ucun guclu kulekler o qeder de seciyyevi deyildir Burada sureti 5 m san ye qeder olan zeif kulekler ustunluk teskil edir Yay feslinde onlarin tekrarlanmasi 75 85 qisda 95 97 olur Sureti 15 m san ve daha cox olan kulekler burada ilde 14 15 gun musahide edilir ve yukseklik artdiqca onlarin tekrarlanmasi azalir 1 Hemcinin bax RedakteNaxcivan Iqlim Orta Araz tebii vilayetinin Naxcivan fiziki cografi seciyyesiXarici kecidler Redaktehttp www nakhchivan az portal 1 tebiet htmIstinadlar Redakte Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi III cild Regional Cografiya Baki 2015 seh 400 M S Hesenov X S Rehimov Menbe https az wikipedia org w index php title Orta Araz tebii vilayetinin iqlimi amp oldid 4046380, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.