fbpx
Wikipedia

Naxçıvan orta tunc dövrü mədəniyyəti

May 10, 2023

Naxçıvan orta tunc dövrü mədəniyyəti — E.ə. 3-2-ci minilliklərdə Naxçıvanda yayılan arxeoloji mədəniyyət. E.ə. 3-cü minilliyin sonunda Azərbaycanın cənub rayonlarında baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklər Naxçıvanı da əhatə etmiş və bu ərazidə boyalı qablarla xarakterizə edilən yeni bir mədəniyyət formalaşmışdır.

Ümumi məlumat

Azərbaycanın Orta Tunc dövrü abidələrindən aşkar olunan arxeoloji materiallar regional xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. Bu dövrün arxeoloji abidələri həm tipoloji, həm də regional xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə edilmişdir. Orta Tunc dövrünün abidələri başlıca olaraq iki böyük qrupa bölünür. Birinci qrupa boyalı qablarla, ikinci qrupa isə qara cilalı, basma naxışlı keramika ilə xarakterizə edilən abidələr daxildir. Boyalı qablar mədəniyyətinin arxeoloji abidələri. Bu mədəniyyətə aid abidələr Azərbaycanda başlıca olaraq Naxçıvan və Urmiya hövzəsini əhatə etmişdir. Lakin Azərbaycanın digər regionlarında da bu mədəniyyətin izlərinə rast gəlinmişdir. Naxçıvan ərazisində yerləşən Orta Tunc dövrü abidələrini iki qrupa ayırmaq olar. Birinci qrupa daxil olan yaşayış yerləri əkinçilik və maldarlıq üçün əlverişli olan ovalıqlarda yerləşir. Bu qrupa aid abidələr mədəni təbəqənin daha qalın olması ilə fərqlənir. Belə abidələr sırasına I Kültəpə, II Kültəpə, Şahtaxtı, Qızılburun, Şortəpə yaşayış yerləri daxildir. İkinci qrupa daxil olan abidələr dağlıq və dağətəklərində yerləşir. Onların bir qismində mədəni təbəqə olduqca az yığılmış, bəzilərində isə Orta Tunc dövrü yalnız yerüstü materiallarla təmsil edilmişdir. Sarıdərə, Qulalıtəpə, Qalacıq, Oğlanqala, Qazançı, Quyuludağ, Kərki, Kükü və b. abidələr bu sıraya daxildir. İkinci qrup 120 abidələrin meydana çıxması Orta Tunc dövründə əhalinin yarımoturaq və yarımköçəri həyat tərzi ilə bağlı olmuşdur. Bu barədə aşağıda bir qədər geniş məlumat veriləcəkdir. I Kültəpə yaşayış yerinin Orta Tunc dövrü təbəqəsi 2 m qalınlığındadır. Bu təbəqə abidənin üzərindən 1,5-2,5–3,5-4,5 m dərinlikdə yerləşir. Bu dövrə aid tikinti qalıqları olduqca pis qaldığından, onların ölçülərini müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Salamat qalmış divar qalıqlarından binaların dördkünc planda olduğu, tikintidə çiy kərpic və daşdan istifadə edildiyi müəyyənləşdirilmişdir. Evlərin döşəməsi gillə suvanmışdır. Bəzi yerlərdə daş döşəmə qalıqları da qeydə alınmışdır. O. H. Həbibullayev (rus.)az. daş döşənmiş binadan anbar kimi istifadə edildiyini söyləmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı yaşayış yerindən zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri, o cümlədən daş, sümük və tuncdan hazırlanmış müxtəlif əmək alətləri tapılmışdır. Aşkar olunan gil məmulatı, başlıca olaraq, çəhrayı, bəzən isə boz və qara rəngdə, yaxşı bişirilmişdir. Çəhrayı rəngdə bişirilmiş gil məmulatı içərisində boyalı qablar üstünlük təşkil edir. Onlar küpə, kasa, badya və çaynik tipli qablardan ibarətdir. O.H.Həbibullayev I Kültəpənin Orta və Son Tunc dövrünə aid boyalı qablarını üç tipə bölərək, birinci tipə monoxrom boyalıları, ikinci tipə polixrom boyalıları, üçüncü tipə isə monoxrom və polixrom boyalı qabları daxil etmişdir. II Kültəpə yaşayış yerinin Orta Tunc dövrü təbəqəsi abidənin müxtəlif yerlərində, dörd qazıntı sahəsində öyrənilmişdir. Birinci qazıntı sahəsində aparılan tədqiqatlar əhəmiyyətli nəticələr vermişdir. Bu sahədə dörd tikinti qatı aşkar olunmuşdur. Orta Tunc dövrünə aid mədəni təbəqə abidənin üzərindən 0,5-4,5 m dərinlikdə yerləşir. Tikinti qatları V.H.Əliyev tərəfindən aşağıdan yuxarıya doğru sıralanmışdır. Birinci tikinti qatı 1-1,2 m qalınlığındadır. Bu tikinti qatında aşkar olunan müdafiə divarının uzunluğu 35 m, eni 2-2,5 m, hündürlüyü 1,4 m-dir. Divar gil məhlulu ilə bərkidilmiş iri çay daşlarından tikilmişdir. Мüdafiə divarı dördkünc formalı bürclər və kontrforslarla möhkəmləndirilmişdir. Мüdafiə divarının şimal- şərq hissəsindəki bürcün uzunluğu 7,4, eni 2,6, hündürlüyü 1,4-2,3 m-dir. Cənub- şərqdəki bürcün uzunluğu 1,2, eni 2, hündürlüyü 0,8 m-dir. Göründüyü kimi müdafiə divarının bürcləri həcminə görə müxtəlif olmuşdur. Şimal-şərq tərəfdəki bürcün yaxınlığında daş döşənmiş küçə aşkar edilmişdir. Birinci tikinti qatından əldə edilən materiallar, başlıca olaraq, keramika, oraq dişləri, daş çəkic, dən daşları, həvənglər, dəstələr, ox ucluqları və s. maddimədəniyyət qalıqlarından ibarətdir. Arxeoloji materialların əksəriyyətini təşkil edən keramika boz, qara və çəhrayı rənglidir. Keramika məmulatı Kür-Araz mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini daşımaqdadır. Çəhrayı rəngli gil məmulatının bir qismi monoxrom boyalı qablardan ibarətdir. Birinci tikinti qatında aparılan tədqiqatlar zamanı müdafiə divarının hər iki tərəfindən xeyli miqdarda monoxrom boyalı qab parçaları aşkar edilmişdir. 121 V.H.Əliyevin fikrincə, birinci qatda aşkar olunan müdafiə divarı bir neçə tikinti dövrü ərzində mövcud olmuşdur. İkinci tikinti qatı da 1-1,2 m qalınlığındadır. Buradan Narınqalaya aid divar, yaşayış evləri, təsərrüfat binalarının və dulus kürəsinin qalıqları aşkar olunmuş, həmçinin keramika məmulatı və digər maddi-mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Bu tikinti qatından dördkünc formalı dörd bina qalığı aşkar olunmuşdur. Binaların divarı güclü dağıntıya məruz qaldığından, onların ümumi sahəsini hesablamaq mümkün olmamışdır. Onların içərisində nisbətən yaxşı qalan ikinci binanın sahəsi 30 m² -dir. Binalardan birinin içərsində bazalt tipli daşın qəlpələrinə, zərb alətlərinə, dən daşlarına, daş çəkiclərə rast gəlinməsi göstərir ki, həmin binadan istehsal emalatxanası kimi istifadə edilmişdir. İkinci və dördüncü binaların arasında, sahəsi 25 m² olan, daş döşənmiş küçənin bir hissəsi aşkar olunmuşdur. Bu tikinti qatından tapılmış monoxrom boyalı qablar formasına və naxışlanma texnikasına görə, birinci tikinti qatının eyni tipli qablarını təkrar edir. Boz və qara rəngli qabların bir qismi Kür-Araz mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini daşımaqdadır. Bəzi qablarda İlk Tunc dövrü üçün xarakterik olan yarımşarşəkilli qulplar da var. Tikinti qatının üst laylarında həndəsi motivlə və heyvan şəkilləri ilə naxışlanmış polixrom boyalı qablara da rast gəlinmişdir. Bu təbəqədən götürülən kömür analizi e.ə. 1800-cü ili göstərmişdir. 122 Üçüncü tikinti qatının qalınlığı 1-1,3 m-dir. Мədəni təbəqə tikinti qalıqları, gil qab parçaları, kül layları, kömür və osteoloji qalıqlardan ibarət olmuşdur. Birinci qazıntı sahəsində yerləşən bu tikinti qatında tək və çoxotaqlı bina qalıqları, gil ocaq qurğuları aşkar olunmuşdur. Birinci və ikinci binalar tamamilə dağılmışdır. Divarların salamat qalmış hissələrinə əsasən demək olar 123 ki, onlar dördkünc formalı olmuşdur. Divarlar çay daşlarından hörülərək, gil məhlulu ilə bir-birinə bərkidilmişdir. İkinci binanın yaxınlığında silindrik formalı, divarları hamarlanmış təsərrüfat quyusu aşkar edilmişdir. Onun içərisindən və ətrafından aşkar olunan arpa dənləri, quyudan taxıl ehtiyatı saxlamaq üçün istifadə olunduğunu göstərir. Üçüncü binanın yalnız iki divarının qalığı aşkar olunmuşdur. Onun gillə suvanmış döşəməsində həsir qalıqlarının və təsərrüfat quyusunun olduğu müəyyən edilmişdir. Binaların içərisindən daş əmək alətləri, monoxrom boyalı qab parçaları tapılmışdır. Çoxotaqlı beşinci binanın yalnız təməlinin bir hissəsi qalmışdır. O arakəsmə divarla bir neçə hissəyə bölünmüşdür. Yaşayış binasının ümumi sahəsi 50 m² -dir. Binanın döşəməsinə çay daşları düzülərək, döyəclənmişdir. Bu binaya aid otaqlardan birinin içərisindən daş büt və ortasında nov açılmış uzunsov daş aşkar olunmuşdur. V.H.Əliyevin fikrinə görə, bu tikinti ziyarətgaha aid binanın qalıqlarıdır. Onun ətrafından dən daşları, həvəng dəstələrinin qırıqları, ox ucluqları və keramika tapılmışdır. Bu tikinti qatında, yaşayış binalarının arasında xeyli miqdarda gil ocaq qalıqları aşkar olunmuşdur. Onların biri dördkünc formalı, qalanları isə «P» şəkillidir. Ocaqlardan uzun müddət istifadə olunduğuna görə, divarları qızarmışdır. Onların ətrafından gil butə parçaları, bazalt cinsli daşdan çəkiclər aşkar olunmuşdur. Şübhəsiz ki, yaşayış yerinin bu hissəsi sənətkarlarınmetallurqların məskəni olmuşdur. Birinci qazıntı sahəsində qeydə alınan dulusçuluq emalatxanasının sahəsi 15 m² -dir. Onun içərisindən kül, kömür qalıqları, monoxrom boyalı və sadə qab parçaları aşkar olunmuşdur. İkinci qazıntı sahəsindən üç bina qalığı aşkar olunmuşdur. Bu binalar dördkünc formalı olub, çay daşlarından hörülmüş təməl üzərində, çiy kərpiclərdən tikilmişdir. Üçüncü binanın yaxınlığında ocaq qalıqları və onun üzərində yerləşdirilmiş gil tava aşkar olunmuşdur. Şübhəsiz ki, bu ocaq çörək bişirmək üçün olmuşdur. Ocağın ətrafında döşəməyə dağılmış taxıl dənləri tapılmışdır. Üçüncü tikinti qatında, Narınqalanın içəri tərəfində üçotaqlı bina qalıqları aşkar olunmuşdur. Şimal tərəfdən müdafiə divarına söykənən bu binanın təməli çay daşlarından tikilmişdir. Binanın bir hissəsi qazıntı sahəsindən kənara çıxır. Onun qeydə alınan hissəsinin sahəsi 30 m² -dir. Üçüncü tikinti qatından aşkar olunan arxeoloji materiallar dən daşları, çəkic, sürtkəc, bülöv, həvəng dəstələri, sümükdən hazırlanmış əmək alətləri, monoxrom və polixrom boyalı qablar, boz, qara və çəhrayı rəngli sadə qablardan ibarətdir. Bu tikinti qatında monoxrom boyalı qablar sayca azalır. Heyvan şəkilləri ilə bəzədilmiş polixrom boyalı qablara isə daha çox rastlanır. Yaşayış yerinin ən üst təbəqəsində yerləşən dördüncü tikinti qatı 70-80 sm qalınlığındadır. Bu təbəqədə müxtəlif yaşayış binalarının və dulus emalatxanalarının qalıqları, heyvan sümükləri, əmək alətləri aşkar olunmuşdur. Tikinti qatından aşkar olunan birinci bina dulus emalatxanasının qalıqlarından ibarətdir. Onun divarları iri çay daşlarından hörülmüşdür. Binanın içərisindəki dulus kürəsinin yalnız odluğu salamat qalmışdı. Dairəvi formalı 125 kürənin diametri 1,2 m-dir. Onun ətrafında 9 m² sahəyə yayılmış kül və kömür qalıqları izlənmişdir. Bu tikinti qatından aşkar olunan üçüncü, beşinci və yeddinci bina çoxotaqlı, digərləri isə birotaqlıdır. Binaların içərisindən əmək alətləri, gil qab parçaları tapılmışdır. Birinci qazıntı sahəsinin şərq hissəsində silindrik formalı 4 təsərrüfat quyusunun olduğu müəyyən edilmişdir. Onların dərinlikləri 0,9-1,6 m arasındadır. Quyuların dibində çürümüş taxıl qalıqları aşkar edilmişdir. İkinci qazıntı sahəsinin 4-cü tikinti qatında şimal-cənub istiqamətində inşa edilmiş müdafiə divarının qalıqları qeydə alınmışdır. Divar iri həcmli çay daşlarından hörülmüş təməl üzərində kvadrat formalı çiy kərpiclərdən tikilmişdir. O, tikinti texnikasına görə birinci ilə eyni olub ondan bir qədər içəridə yerləşir. Arxeoloji materiallara əsaslanaraq demək olar ki, ikinci müdafiə divarı e.ə. XVIIXVI əsrlərə aiddir. Bu dövrdə əvvəlki müdafiə divarının üzərində dulus kürəsinin qalıqlarına rast gəlinməsi onun əhəmiyyətini itirdiyinə sübutdur. İkinci müdafiə divarından xaricdə çiy kərpicdən hörülmüş, dördkünc formalı bina qalıqları qeydə alınmışdır. Onun yaxınlığından kül yığını, yanmış sümüklər, buynuz və keramika parçaları əldə edilmişdir. Yaxınlıqda gil ocağın qalıqlarının olması və tavaşəkilli, qalın divarlı gil əşyalara, taxıl dənlərinə təsadüf edilməsi, burada çörək bişirildiyini söyləməyə imkan verir. II Kültəpənin dəqiq stratiqrafiyası yalnız Azərbaycanın deyil, bütün Cənubi Qafqazın Orta Tunc dövrü mədəniyyətinin öyrənilməsi üçün əhəmiyyətlidir. Bu abidənin Orta Tunc dövrü təbəqəsi V.H.Əliyev tərəfindən 4 dövrə bölünmüşdür. Birinci dövr e.ə. XX-XIX, ikinci e.ə. XVIII-XVII, üçüncü e.ə. XVII-XVI, dördüncü e.ə. XV-XIV əsrlərə aid edilmişdir. Aşkar edilmiş arxeoloji materiallara və yaşayış yerinin planına əsaslanaraq, V.H.Əliyev II Kültəpəni şəhər tipli yaşayış mənskəni kimi xarakterizə etmişdir. Şahtaxtı yaşayış yeri Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndi yaxınlığında, Qıvraq yaylasının cənub qurtaracağında, əlverişli coğrafi mövqedə salınmışdır. Ə.K.Ələkbərov tərəfindən 1936-cı ildə yaşayış yerində aparılan kiçik qazıntı işləri zamanı 3 m qalınlığı olan mədəni təbəqəyə rastlanmışdır. 1979-1981-ci illərdə Şahtaxtı yaşayış yerində 100 m² sahədə arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Qazıntılardan Orta Tunc dövrünə aid müdafiə divarının qalıqları, dən daşları, gil məmulatı aşkar olunmuşdur. Tapıntılar arasında monoxrom boyalı qablar və basma naxışlı gil qab parçaları da vardır. Burada aşkar olunan yaşayış binaları dağıldığından, onların planını müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Salamat qalmış divar qalıqlarına əsasən demək olar ki, onların tikintisində çay daşı və kərpicdən istifadə edilmişdir. Мüdafiə divarının uzunluğu 20, eni 2,3, hündürlüyü 1,2 m-dir. Şahtaxtı yaşayış yerinin yaxınlığında iki böyük nekropol yerləşir. Onlardan biri yaşayış yerinin şimal-şərq, digəri isə cənub-qərb tərəfindədir. Hər iki nekropolda Tunc dövrünün müxtəlif mərhələlərinə və Erkən Dəmir dövrünə aid qəbir abidələri öyrənilmişdir. Şimal-şərqdə yerləşən nekropolda Orta Tunc dövrünə aid qəbirlər çoxluq təşkil edir. Qəbirlər daş qutu tiplidir. Onlar yanlarda iri sal daşlarla qurularaq üzəri iki, yaxud bir neçə yastı daşla qapadılmışdır. Bəzi daş qutularda örtük daşlarının olduğu qeydə alınmamışdır. Qəbirlərin bir qrupu kromlexlə əhatə olunmuş və üzərində kurqan düzəldilmişdir. Kurqanlar daş qarışıq torpaq örtüyündən ibarətdir. 1936-cı ildə bu nekropolda Ə.K.Ələkbərov tərəfindən tədqiq edilən kromlexli daş qutu tipli qəbirdən bütöv at skeleti, 1 ədəd polixrom boyalı küpə, 29 ədəd boz rəngli sadə qab və başqa əşyalar aşkar edilmişdir. Digər qəbirlərin tədqiqi zamanı, monoxrom və polixrom boyalı qablar kompleks şəkildə aşkar olunmamışdır. Şahtaxtı nekropolunun Orta Tunc dövrü dəfnlərinin xarakterik cəhətlərindən biri qəbirlərdə insan skeletinin olmamasıdır. İkinci nekropoldakı qəbirlər də daş qutu tiplidir. Lakin buradakı daş qutular yerüstü əlamətlərə malik deyil. Bu nekropol təsərrüfat işləri görülərkən, təsadüfən aşkar olunmuşdur. Bu nekropolda qeydə alınan qəbirlərdən bir qisminin materialları V.H.Əliyev tərəfindən nəşr edilmişdir. Qəbirlərdən polixrom boyalı qablar, tunc əşyalar, bir ədəd silindrik möhür tapılmışdır. Bu nekropolda tədqiq edilən qəbirlərin əksəriyyəti Son Tunc və Erkən Dəmir dövrünə aiddir. Qəbir abidələri, başlıca olaraq, daş qutu tiplidir. Bu qəbirlərdə insan skeletinə rast gəlinməmiş, bəzilərində kül qalıqları izlənmişdir. Qızılburun yaşayış yeri Naxçıvan şəhərindən 18 km cənubda, Araz çayının sol sahilində, Qızılburun adlanan ərazidə yerləşir. Yaşayış yerinin salamat qalan hissəsinin sahəsi 2 ha-dır. Burada, 1969-cu ildə iki sahədə arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Birinci sahədəki kəşfiyyat xarakterli qazıntı işlərinin sahəsi 3 x 3,5 m olmuşdur. Buradan boz və çəhrayı rəngli keramika, monoxrom boyalı qab parçaları, qurama oraq dişləri aşkar edilmişdir. İkinci qazıntı sahəsində (10 x 10 m) 3 metr qalınlığında olan mədəni təbəqənin daha yaxşı qaldığı müəyyən edilmişdir. Qazıntılar zamanı, 1,6 m dərinlikdən Orta Tunc dövrünə aid dördkünc və oval formalı bina qalıqları aşkar edilmişdir. Dairəvi formalı binanın divarları çay daşlarından hörülərək, gil məhlulla bərkidilmişdir. Dördkünc planlı binanın divarları isə çay daşları və möhrədən tikilmişdir. Araşdırma zamanı binalardan boz və çəhrayı rəngli sadə keramika, monoxrom boyalı qab parçaları, obsidian plastinkalar, oraq dişləri, dən daşları, ox ucluqları, sümük bizlər aşkar olunmuşdur. Tapıntılar içərisində iri və xırdabuynuzlu heyvanlara aid xeyli miqdarda osteoloji qalıqlara da rast gəlinmişdir. Bəzək əşyasının tökülməsi üçün istifadə olunan gil qəlibin tapılması, xüsusilə diqqətəlayiqdir. Arxeoloji materiallara əsasən 128 Qızılburun yaşayış yeri Orta Tunc dövründə Azərbaycanın başlıca istehsal mərkəzlərindən biri olmuşdur. Qızılburun nekropolu yaşayış yerinin yaxınlığında yerləşir. Nekropol 1895-ci ildə daş qutu tipli qəbirlərin təsadüf nəticəsində dağılması ilə N.V.Fyodorovun və İ.İ.Мeşaninovun apardığı qazıntılar nəticəində nekropolda Orta Tunc dövrünə bir neçə qəbir abidəsi öyrənilmişdir. N.V.Fyodorov qazıntılardan əldə etdiyi materialları kompleks şəkildə toplamadığından və qəbirlərin təsvirini vermədiyindən, onların haqqında geniş fikir söyləmək mümkün deyil. Qızılburundan aşkar olunmuş polixrom boyalı küpə İ.İ.Мeşaninovun açdığı daş qutu qəbirlər üçün başlıca olaraq kollektiv dəfnlər xarakterikdir. Skeletlər müxtəlif istiqamətlərə yönəlmiş vəziyyətdə, bükülü halda dəfn edilmişdir. Qəbir avadanlığı tunc silah, bəzək əşyaları, gil 131 qablardan ibarət olmuşdur. Gil qablar, başlıca olaraq, çəhrayı, bəzən boz rəngdə bişirilmişdir. Çəhrayı rəngli qabların bir qismi monoxrom və polixrom boyalarla naxışlanmışdır. Arxeoloji ədəbiyyatda Qızılburun daş qutularının tarixləndirilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Hazırda V.H.Əliyev Qızılburun nekropolunun Orta Tunc dövrü materiallarını e.ə. XVII-XIV əsrlərə aid edir. 132 Nəhəcir yaşayış yeri Naxçıvan şəhərindən 30 km şimal-şərqdə, Culfa rayonunun eyni adlı kəndi ərazisində yerləşir. Yaşayış yeri Nəhəcir dağının ətəyi boyunca cənub-şərq istiqamətində uzanır. Yerüstü materiallar içərisində Orta Tunc dövrünə aid boz və çəhrayı rəngli keramika ilə bərabər, bu dövrə aid boyalı qablar, həmçinin Orta əsr materialları da tapılmışdır. Təbii aşınma nəticəsində Nəhəcir yaşayış yerində meydana gələn kəsiklərdə daşdan hörülmüş tikinti qalıqları, boyalı qablar, əmək alətləri və osteoloji qalıqlar aşkara çıxmışdır. Yaşayış yerində mədəni təbəqənin qalınlığı 3 metrdən artıqdır. Abidənin üzərindən toplanan materiallar həvənglər, dəstələr, dən daşları, oraq dişləri, monoxrom boyalı qablardan ibarətdir. Nəhəcir nekropolu yaşayış yerinin şərq qurtaracağında yerləşir. Nekropol şimaldan Nəhəcir dağı, qərbdə Tunc dövrünün yaşayış yeri, cənubda Nəhəcir kəndi, şərqdə torpaq yolla məhdudlaşır. Buradakı qəbirlərin bir çoxunun yerüstü əlamətləri itmişdir. Lakin diametri 9-11 metr olan kromlexlər indi də qalmaqdadır. Nekropoldakı qəbirlərin bir neçəsi vaxtilə qazılıb, dağıdılmışdır. Nekropoldakı kromlexlərdən birinin tədqiqi göstərdi ki, qəbir kamerası torpaqda qazılmış oval çaladan ibarətdir. Nəhəcir nekropolundan aşkar olunan materiallar monoxrom boyalı küpə və kasa tipli qablardan ibarətdir. Bizim A.Q.Seyidovla apardığımız araşdırmalar zamanı həmçinin basma naxışlı keramika məmulatı da aşkar olunmuşdur. Şortəpə yaşayış yeri Şərur rayonunun İbadulla kəndi yaxınlığında, Araz çayının sol sahilində yerləşir. Abidə yer səviyyəsindən 1,5-2 metr hündürlükdə yerləşən oval təpədən ibarət olub, sahəsi 1500 m2 -dir. 1936-cı ildə Ə.K.Ələkbərov Şortəpədə kəşfiyyat xarakterli qazıntı işləri aparmışdır. Qazıntı işləri 3 metr dərinliyədək davam etdirilmişdir. Yaşayış yerində İlk, Orta və Son Tunc dövrlərinə aid mədəni təbəqələrin olduğu müəyyən edilmişdir. Abidənin Orta Tunc dövrünə aid təbəqəsindən sadə və boyalı qablar aşkar olunmuşdur. Abidə geniş qazıntı işləri ilə öyrənilmədiyindən, onun planı və tikintilərin xarakteri haqqında elmi fikir söyləmək çətindir. Şortəpə nekropolu yaşayış yerinin cənub-qərbində yerləşir. 1939-cu ildə bu ərazidə kanal qazılarkən nekropol dağıdılmış, buradan xeyli monoxrom boyalı qablar aşkar edilmişdir. Başlıca olaraq küpə, çölmək və kasa tipli qablardan ibarət olan arxeoloji materiallar hazırda Naxçıvan Dövlət Tarix Мuzeyində saxlanılır. Qəbirlərin forması və dəfnlər haqqında heç bir məlumat qalmamışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ikinci qrupa daxil olan yaşayış yerlərində mədəni təbəqə az yığılmış, bəzilərində isə yığılmamışdır. Yerüstü materiallar arasında Orta Tunc dövrü üçün xarakterik olan boyalı qablar, dən daşları, sürtgəc və digər maddi mədəniyyət nümunələri qeydə alınmışdır. Bu qrupa daxil olan yaşayış yerlərinin bəzisinin yaxınlığında Orta Tunc dövrünə aid böyük nekropola rast gəlinmişdir. Belə abidələrdən biri Kükü yaşayış yeridir. Kükü yaşayış yeri eyni adlı kəndin girəcəyində, Küküçayın sağ sahilində yerləşir. Yaşayış yeri nalşəkilli formaya bənzəyən iki təpədən ibarətdir. Abidənin üzərində daş yığınlarına, bəzi yerlərdə daşdan tikilmiş divar qalıqlarına rastlanmışdır. Yerüstü materiallar arasında çəhrayı və boz rəngli keramikaya, daşdan hazırlanmış müxtəlif əmək alətlərinə rast gəlinmişdir. Kükü nekropolu yaşayış yerinin şimal-şərqində, Kükü kəndinin içərisində yerləşir. Nekropoldakı qəbirlər kurqanlardan ibarətdir. Bu kurqanlardan ikisi yol çəkilərkən dağıdılmışdır. Dağıdılmış kurqanlar V.B.Baxşəliyev tərəfindən tədqiq edilərək, nəşr olunmuşdur. Kurqanaltı qəbirlər küncləri dəyirmiləşdirilmiş dördkünc formalı torpaq çaladan ibarət olmuşdur. Qəbir avadanlığını örtən torpaq üzərində nazik kül qatına rastlanmışdır. Мərasimdən sonra qəbirin üzəri nəhəng torpaq kurqanla örtülmüşdür. Qəbirlərdə insan skeleti qeydə alınmamışdır. Birinci qəbirdən bir böyük monoxrom boyalı küpə və xeyli miqdarda boz, qara rəngdə bişirilmiş, cilalanmış və cızma ornamentlə naxışlanmış gil qablar aşkar edilmişdir. Kükü nekropolundakı 2-ci qəbirdə bütöv öküz skeletinə təsadüf edilmişdir. İkinci qəbirdən yalnız boz rəngli gil qablar aşkar olunmuşdur. Onların bir qismi naxışlıdır. Kükü nekropolu e.ə. III minilliyin sonu və II minilliyin əvvəllərinə aid edilir. Sarıdərə yaşayış yeri Şahbuz rayonunun Qızıl Qışlaq kəndindən cənubqərbdə, Küküçayın sağ sahilində, hündür təbii təpənin üzərində yerləşir. Sahəsi 1500 m² -dir. Yaşayış yerində mədəni təbəqə qeydə alınmamışdır. Orta Tunc dövrünə aid yerüstü materiallar dən daşları, həvənglər, dəstələr, monoxrom boyalı və sadə qab parçalarından ibarət olmuşdur. Sarıdərə yaşayış yerinin yaxınlığında üç nekropol qeydə alınmışdır. Bu nekropollardan biri Orta Tunc dövrünə aiddir. Nekropol yol çəkilərkən, demək olar ki, tamamilə dağıdılmış, qəbirlərin formasını və dəfn adətini izləmək mümkün olmamışdır. Qəbir avadanlığından yalnız üç ədəd çəhrayı rəngli kasa tipli qab qalmışdır. Onlar naxışsız olub, üzəri yaxşı sığallanmışdır. Kərki yaşayış yeri Sədərək rayonunun Kərki kəndindən cənubda, Tejkar dağının üzərində yerləşir. Yaşayış yerində kobud yonulmuş iri qaya parçalarından tikilmiş divar qalıqları qalmışdır. Yerüstü materiallar Orta Tunc dövrünə aid çəhrayı rəngli monoxrom boyalı gil qablar, dən daşları, həvəng və dəstələrdən ibarətdir. Kərki nekropolu yaşayış yerinin yaxınlığında yerləşir. Qəbirlər daş qutu tipli olub, yanlarda iri daşlarla tikilmiş, üstü böyük sal daşlarla qapadılmışdır. Bəzi qəbirlərin ətrafında kromlexlərə təsadüf olunur. Aşınma nəticəsində bəzi qəbirlər üzə çıxmış və dağıntıya məruz qalmışdır. 1979-cu ildə nekropolun ərazisində təsərrüfat işləri görülərkən, dağılmış qəbirlərdən tapılan materiallar Naxçıvan Dövlət Tarix Мuzeyinə verilmişdir. Onlar monoxrom boyalı küpə və kasa tipli qablardan ibarətdir. Quyuludağ yaşayış yeri Babək rayonunun Мəzrə kəndindən şimalda yerləşir. Yaşayış yeri hündür dağın ətəyində salınmışdır. Kükü kurqanlarından aşkar olunmuş cızma naxışlı qablar bizim tərəfimizdən aparılan kəşfiyyat qazıntısı zamanı xeyli miqdarda monoxrom boyalı gil qab nümunələri, həvənglər və dəstələr əldə edilmişdir. Yaşayış yerində mədəni təbəqə aşkar olunmamışdır. Bu qrupa daxil olan yaşayış yerlərinin bir qismində aparılan qazıntılar zamanı Orta Tunc dövrünə aid təbəqə aşkar olunmamış, Oğlanqala yaşayış yerindən isə yalnız inkişaf etmiş Dəmir dövrünə aid materiallar əldə edilmişdir. Qulalıtəpə, Qalacıq, Qazançı yaşayış yerləri yalnız kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlarla öyrənilmişdir. Nəhəcirdən aşkar olunmuş basma naxışlı qablar xarakterik hesab edilən boyalı qab parçalarına rast gəlinsə də, arxeoloji materialların əksəriyyəti Tunc dövrünün sonrakı mərhələsinə aiddir. Ağsal yaşayış yeri Culfa rayonunun Ərəfsə kəndi yaxınlığında yerləşir. Abidə yalnız kəşfiyyat xarakterli tədqiqatlarla öyrənilmişdir. Buradan Orta Tunc dövrünə aid gil qab parçaları, dən daşları aşkar olunmuşdur. Tapıntılar arasında boyalı qab parçaları da vardır.Naxçıvan nekropolu Naxçıvın şəhərinin şimalında, Naxçıvan-Şahbuz şose yolunun sol tərəfində yerləşir. Nekropolun ərazisi hazırda müasir tikililərlə örtülmüşdür. Qəbirlər tikinti işləri aparılarkən təsadüfən dağılmış və V.Ə.Əliyev tərəfindən tədqiq edilmişdir. Torpaqda qazılan qəbirlər dördkünc formalı olub, şimal-cənub, şərq-qərb istiqamətinə yonəlmişdir. Qəbirlərin ölçüləri 1,3-1,5 x 0,8 x 1 x 0,6 metrdir. Onların üzəri 3-4 yastı daş piltələrlə örtülmüşdür. Qəbirlərdə cüt və kollektiv dəfnlər olmuşdur. Naxçıvan nekropolunun dağılmış qəbirlərindən qara, boz, polixrom boyalı gil qablar, tunc bilərzik, üzük, sırğa və müxtəlif minerallardan hazırlanmış muncuqlar tapılmışdır. Qara və boz rəngli qabların bir qismi çəhrayı astarlı, bir qismi isə hündür ayaqlı, tək qulplu, qədəh tiplidir. Onların üzəri yüngülcə cilalanmış, bəzilərində cilalayıcı alətin izləri qalmışdır. Arxeoloji materiallara əsasən, nekropol e.ə. XVII-XV əsrlərə aid edilmişdir. Çalxanqala kurqanları Naxçıvan şəhərindən 30 km şimal-qərbdə, Kəngərli rayonunun indiki Çalxanqala kəndi yaxınlığında yerləşir. Bu kurqanlar üçün tək dəfnlər xarakterikdir. Nekropolda olan kurqanların üçü tikinti işləri aparılarkən dağıdılmışdır. Dağılmış kurqanlar V.H.Əliyev tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Kurqanlar güclü dağıntıya məruz qaldığından, qəbir kamerasının formasını müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Kurqanların birindən (kurqan № 1) boz və monoxrom boyalı qablar, yarpaqşəkilli tunc nizə ucu, ikincidən (kurqan № 2) boz rəngli, monoxrom boyalı qablar, tunc xəncərlər, boru dəstəkli nizə ucluğu, tunc sancaqlar, muncuqlar və lentşəkilli tunc əşyanın parçası aşkar edilmişdir. Üçüncü kurqan (kurqan № 3) tamamilə dağıdıldığından, qəbir avadanlığı kurqanın torpaq örtüyü ilə qarışmış vəziyyətdə aşkar olunmuşdur. Burada boz rəngli və monoxrom boyalı qabların parçaları, muncuqlar aşkar olunmuşdur. Nekropolda V.H.Əliyev tərəfindən tədqiq edilən dördüncü kurqanın (kurqan № 4) örtüyü daş qarışıq torpaqdan ibarət olmuşdur. Onun diametri 10 m, hündürlüyü 1,2 metrdir. Kurqan örtüyünün altındakı torpaq qəbir dördkünc formalı olub, şərq-qərb istiqamətinə yönəlmişdir. Qəbirin ölçüləri 1,3 x 0,6 x 1 metrdir. Oradan yalnız qara cilalı bir neçə qab parçası aşkar edilmişdir. Çalxanqala kurqanları V.H.Əliyev tərəfindən e.ə. XVIII-XVII əsrlərə aid edilmişdir. Yaycı nekropolu Şərur rayonunun Aşağı Yaycı kəndi yaxınlığında yerləşir. Su anbarı tikilərkən nekropoldakı qəbirlərin bir qrupu dağıdılmış, monoxrom boyalı qablar aşkar edilmişdir. Qəbirlər zamanında tədqiq olunmadığından, onların forması və dəfn adəti haqqında müəyyən fikir söyləmək çətindir. Ehtimal ki, Yaycı nekropolunun qəbirləri daş qutu tipli olmuşdur. Azərbaycanın cənubunda, Urmiya hövzəsində yerləşən Orta Tunc dövrünə aid arxeoloji abidələr stratiqrafiyasına və mədəni mənsubiyyətinə görə Naxçıvan abidələrinə bənzərdir. Bu rayonda Orta Tunc dövrü abidələri boyalı qabların geniş yayılması ilə xarakterizə edilir. Lakin Urmiya hövzəsinin abidələri Naxçıvanda olduğu qədər geniş öyrənilməmişdir. Odur ki, Orta Tunc dövrünün abidələri Haftavantəpə, Göytəpə, Qordlartəpə və Dinkatəpə ilə məhdudlaşır. Haftavantəpə yaşayış yeri Cənubi Azərbaycanda, Urmiya gölünün cənubqərbində, Səlmas ovalığında yerləşir. Yaşayış yeri 1968-1978-ci illərdə Ç.A.Barney tərəfindən qazılıb, öyrənilmişdir. Yaşayış yerində müəyyən edilən səkkiz mədəni təbəqə içərisində daha çox İlk Tunc, Orta Tunc və Erkən Dəmir dövrü daha yaxşı tədqiq edilmişdir. Yaşayış yerinin Orta Tunc dövrünə aid edilən VI təbəqəsi –VI C, Erkən VI B və SonVI B olmaqla üç tikinti qatına ayrılmışdır. Yaşayış yerinin zirvəsində salınan qazıntı sahəsində öyrənilən VI C təbəqəsi, İlk Tunc dövrü təbəqəsinin üzərində yerləşir. Qalınlığı 1 metr olan bu layda düzgün təbəqələşməyə rast gəlinməmişdir. Lakin buna baxmayaraq, bu tikinti qatında üç mərhələnin olduğu qəbul edilmişdir. Tədqiqat zamanı bir neçə təsərrüfat quyusu və bəzi yerlərdə daş yığıntısı aşkar olunmuşdur. Düzgün tikinti qalıqlarının qeydə alınmaması bu tikinti qatının uzunmüddətli olmadığını göstərir. Yaşayış yerinin şərqində aparılan qazıntı sahəsində izlənən Erkən VI B təbəqəsində səkkiz mərhələ olduğu müəyyən edilmişdir. Birinci və ikinci mərhələyə aid üç bina qalığı qeydə alınmışdır. Yeddinci, səkkizinci mərhələdə bu divarlar dağılmışdır. Bu tikinti qatının sonu yanğınla başa çatmışdır. Erkən və Son VI B təbəqəsinin materialları М.Edvards tərəfindən tədqiq edilərək, nəşr olunmuşdur. Bizim fikrimizcə, abidənin Erkən VI B təbəqəsinin keramikası arasında İlk Tunc dövründən Orta Tunc dövrünə keçid mərhələsi üçün xarakterik olan qab formaları vardır. М.Edvards onları e.ə. 1900-1550-ci illərə aid etmişdir. Son VI B mərhələsinə aid tikinti qatı, başlıca olaraq, yaşayış yerinin cənub və şərq ətəklərində aparılan qazıntı sahələrində izlənmişdir. Bu tikinti qatında daş təməl üzərində tikilmiş kərpic divarlar aşkar olunmuşdur. Haftavantəpənin VI təbəqəsində tikinti qalıqları yaxşı qalmasa da, buradan Orta Tunc dövrünə aid zəngin maddi-mədəniyyət qalıqları, o cümlədən dən daşları, müxtəlif alətlər, tunc iynələr, muncuqlar, heyvan fiqurları, sümük və gil iy başlıqları aşkar edilmişdir. Tapıntıların əksəriyyəti gil məmulatı ilə təmsil olunmuşdur. Aşkar edilmiş keramika, başlıca olaraq boyalı qablardan ibarətdir. VI C təbəqəsinin gil məmulatı, əsasən, monoxrom boyalıdır. Erkən VI B təbəqəsində monoxrom boyalı qablarla yanaşı, polixrom boyalı qablara da rast gəlinmişdir. Son VI B təbəqəsində polixrom boyalı qablar üstünlük təşkil etsə də, əvvəlki dövrlərdən məlum olan monoxrom boyalı qablar da aşkar olunmuşdur. Haftavantəpənin C 14 metodu ilə tarixləndirilməsi aşağıdakı nəticələri vermişdir: VI C təbəqəsi- e.ə. 2200-2000, Erkən VI B – e.ə. 1900-1550, Son VI B – e.ə. 1600-1450-ci illəri göstərmişdir. Qordlartəpə yaşayış yerində Orta Tunc dövrünə aid arxeoloji materiallar abidənin şərq ətəyində aparılmış kəşfiyyat qazıntısı zamanı aşkar edilmişdir. Qazıntı sahəsi kiçik olduğundan, burada aşkar olunan tikinti qalıqları və gil məmulatı haqqında geniş məlumat verilməmişdir. Yaşayış yerinin üst hissəsində aparılan qazıntılar zamanı isə Orta Tunc dövrünə aid materiallar Dəmir dövrü təbəqəsinin materialları ilə qarışıq halda aşkar edilmişdir. Yaşayış yerində aparılan kəşfiyyat qazıntısı zamanı əldə edilmiş maddimədəniyyət qalıqları «üst», «orta», «alt» olmaq üzrə, üç təbəqəyə ayrılmışdır. Orta Tunc dövrünə aid edilən orta təbəqə e.ə. 2300-1300-cü illərə aid edilmişdir. Bu təbəqədən çəhrayı və qara rəngdə bişirilmiş, cilalı gil qab parçaları aşkar olunmuşdur. Çəhrayı rəngdə bişirilən qablar arasında monoxrom və polixrom boyalı keramika üstünlük təşkil edir. Göytəpə yaşayış yerində Orta Tunc dövrü təbəqəsi İlk Tunc, Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü təbəqələrinin arasında yerləşir. Göytəpənin Orta Tunc dövrünə aid təbəqəsi D və C olmaq üzrə iki dövrə bölünmüşdür. Lakin qəbul edilmişdir ki, bu dövrlər eyni mədəniyyətin müəyyən mərhələlərini əks etdirir. Göytəpənin D təbəqəsi I, III, IV və VIII qazıntı sahələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlarla öyrənilmişdir. Burada daş təməl üzərində aşkar olunan kərpic divar müdafiə divarı kimi xarakterizə edilmişdir. Bu divarın yaxınlığında, yenə də daş təməl üzərində kərpicdən tikilmiş iki binanın və ocağın qalıqları aşkar olunmuşdur. Orta Tunc dövrünə aid gil məmulatı başlıca olaraq dördüncü qazıntı sahəsində aşkar olunmuş, D və C olaraq iki mərhələyə ayrılmışdır. Burada qeydə alınan və müdafiə tikintisi kimi xarakterizə edilən divarın eni 1,85, hündürlüyü 0,45 metrdir. Göytəpənin Orta Tunc dövrünə aid gil məmulatı çəhrayı və qəhvəyi rəngdə bişirilmiş, boyasız və boyalı gil qab parçaları ilə təmsil olunmuşdur. İlk dövrlərə aid edilən boyalı qablar çəhrayı rəng üzərinə qara, qırmızı, ya da yalnız ağ boya ilə çəkilmiş ornamentlə naxışlanmışdır. Daha sonrakı mərhələdə gələn boyalı qablar, gövdənin yuxarısına ağ-sarı rəngdə çəkilmiş zolaq üzərində qara və qırmızı rənglə naxışlanmışdır. Ən geniş yayılmış motivlər, içərisi tamamilə doldurulmuş torlu ya da nöqtəli üçbucaq və romb düzümləridir. Barton Braun Göytəpənin D təbəqəsini e.ə. 2400-2000-ci illərə, C təbəqəsini isə e.ə. II minilliyin birinci yarısına aid etmişdir. Dinkatəpə yaşayış yeri Urmiya gölünün şimal-qərbində, Qadar çayının sağ sahilində yerləşir. Yaşayış yerində geniş arxeoloji qazıntı işləri 1966-1968-ci illərdə R.H.Dyson tərəfindən aparılmışdır. Yaşayış yerində Orta Tunc, Son Tunc və Erkən Dəmir, həmçinin Orta əsrlərə aid mədəni təbəqə aşkar olunmuşdur. Dinkatəpənin Orta Tunc dövrü təbəqəsi iki hissəyə ayrılmışdır. Abidənin IV A-C adlandırılan təbəqələrində yalnız Xabur keramikasına rast gəlinmişdir. Bu təbəqədən üstdə yerləşən IV D təbəqəsindən Naxçıvan və Urmiya hövzəsinin Orta Tunc dövrü üçün xarakterik olan polixrom boyalı qablar əldə edilmişdir. Yaşayış yerindən tapılmış boyalı qablar çölmək və kasa tiplidir. Onların gövdəsinin yuxarı hissəsi ağ-sarı boya üzərinə qırmızı və qara rəngdə çəkilmiş torlu romb və üçbucaqlarla naxışlanmışdır. Yaşayış yerinin IV D təbəqəsində heç bir tikinti qalığına rastlanmamışdır. Bu təbəqə tədqiqatçılar tərəfindən e.ə. 1600-1450-ci illərə aid edilmişdir. Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, I Kültəpə, II Kültəpə, Haftavantəpə, Göytəpə kimi yaşayış yerlərində Orta Tunc dövrünə aid mədəni təbəqə kifayət qədər yığıldığından bu abidələrdə Orta Tunc dövrünün bütün mərhələləri izlənmişdir. Digər yaşayış yerlərində mədəni təbəqə az yığılmışdır. Faktların araşdırılması göstərir ki, bu regionda Orta Tunc dövrünün başlanğıcından etibarən, bir qismi oturaq, digər bir qismi köçəri, yaxud yarımköçəri həyat sürən tayfalar məskunlaşmışdır. Bu regionda meydana gələn Orta Tunc dövrü mədəniyyəti Kür-Araz mədəniyyətindən boyalı qabların meydana çıxması və istifadə edilməsi ilə fərqlənir. Bu mədəniyyətin Kür-Araz mədəniyyətindən törəməsi ilə bağlı bəzi tədqiqatçıların mülahizələri, fikrimizcə doğru deyil.

İstinadlar

  1. Vəli Baxşəliyev. Azərbaycan Arxeologiyası I cild. Bakı-2006

May 10, 2023
naxçıvan, orta, tunc, dövrü, mədəniyyəti, minilliklərdə, naxçıvanda, yayılan, arxeoloji, mədəniyyət, minilliyin, sonunda, azərbaycanın, cənub, rayonlarında, baş, verən, sosial, iqtisadi, dəyişikliklər, naxçıvanı, əhatə, etmiş, ərazidə, boyalı, qablarla, xarakt. Naxcivan orta tunc dovru medeniyyeti E e 3 2 ci minilliklerde Naxcivanda yayilan arxeoloji medeniyyet E e 3 cu minilliyin sonunda Azerbaycanin cenub rayonlarinda bas veren sosial iqtisadi deyisiklikler Naxcivani da ehate etmis ve bu erazide boyali qablarla xarakterize edilen yeni bir medeniyyet formalasmisdir Umumi melumat RedakteAzerbaycanin Orta Tunc dovru abidelerinden askar olunan arxeoloji materiallar regional xususiyyetlerine gore bir birinden keskin sekilde ferqlenir Bu dovrun arxeoloji abideleri hem tipoloji hem de regional xususiyyetlerine gore xarakterize edilmisdir Orta Tunc dovrunun abideleri baslica olaraq iki boyuk qrupa bolunur Birinci qrupa boyali qablarla ikinci qrupa ise qara cilali basma naxisli keramika ile xarakterize edilen abideler daxildir Boyali qablar medeniyyetinin arxeoloji abideleri Bu medeniyyete aid abideler Azerbaycanda baslica olaraq Naxcivan ve Urmiya hovzesini ehate etmisdir Lakin Azerbaycanin diger regionlarinda da bu medeniyyetin izlerine rast gelinmisdir Naxcivan erazisinde yerlesen Orta Tunc dovru abidelerini iki qrupa ayirmaq olar Birinci qrupa daxil olan yasayis yerleri ekincilik ve maldarliq ucun elverisli olan ovaliqlarda yerlesir Bu qrupa aid abideler medeni tebeqenin daha qalin olmasi ile ferqlenir Bele abideler sirasina I Kultepe II Kultepe Sahtaxti Qizilburun Sortepe yasayis yerleri daxildir Ikinci qrupa daxil olan abideler dagliq ve dageteklerinde yerlesir Onlarin bir qisminde medeni tebeqe olduqca az yigilmis bezilerinde ise Orta Tunc dovru yalniz yerustu materiallarla temsil edilmisdir Saridere Qulalitepe Qalaciq Oglanqala Qazanci Quyuludag Kerki Kuku ve b abideler bu siraya daxildir Ikinci qrup 120 abidelerin meydana cixmasi Orta Tunc dovrunde ehalinin yarimoturaq ve yarimkoceri heyat terzi ile bagli olmusdur Bu barede asagida bir qeder genis melumat verilecekdir I Kultepe yasayis yerinin Orta Tunc dovru tebeqesi 2 m qalinligindadir Bu tebeqe abidenin uzerinden 1 5 2 5 3 5 4 5 m derinlikde yerlesir Bu dovre aid tikinti qaliqlari olduqca pis qaldigindan onlarin olculerini mueyyen etmek mumkun olmamisdir Salamat qalmis divar qaliqlarindan binalarin dordkunc planda oldugu tikintide ciy kerpic ve dasdan istifade edildiyi mueyyenlesdirilmisdir Evlerin dosemesi gille suvanmisdir Bezi yerlerde das doseme qaliqlari da qeyde alinmisdir O H Hebibullayev rus az das dosenmis binadan anbar kimi istifade edildiyini soylemisdir Arxeoloji tedqiqatlar zamani yasayis yerinden zengin maddi medeniyyet numuneleri o cumleden das sumuk ve tuncdan hazirlanmis muxtelif emek aletleri tapilmisdir Askar olunan gil memulati baslica olaraq cehrayi bezen ise boz ve qara rengde yaxsi bisirilmisdir Cehrayi rengde bisirilmis gil memulati icerisinde boyali qablar ustunluk teskil edir Onlar kupe kasa badya ve caynik tipli qablardan ibaretdir O H Hebibullayev I Kultepenin Orta ve Son Tunc dovrune aid boyali qablarini uc tipe bolerek birinci tipe monoxrom boyalilari ikinci tipe polixrom boyalilari ucuncu tipe ise monoxrom ve polixrom boyali qablari daxil etmisdir II Kultepe yasayis yerinin Orta Tunc dovru tebeqesi abidenin muxtelif yerlerinde dord qazinti sahesinde oyrenilmisdir Birinci qazinti sahesinde aparilan tedqiqatlar ehemiyyetli neticeler vermisdir Bu sahede dord tikinti qati askar olunmusdur Orta Tunc dovrune aid medeni tebeqe abidenin uzerinden 0 5 4 5 m derinlikde yerlesir Tikinti qatlari V H Eliyev terefinden asagidan yuxariya dogru siralanmisdir Birinci tikinti qati 1 1 2 m qalinligindadir Bu tikinti qatinda askar olunan mudafie divarinin uzunlugu 35 m eni 2 2 5 m hundurluyu 1 4 m dir Divar gil mehlulu ile berkidilmis iri cay daslarindan tikilmisdir Mudafie divari dordkunc formali burcler ve kontrforslarla mohkemlendirilmisdir Mudafie divarinin simal serq hissesindeki burcun uzunlugu 7 4 eni 2 6 hundurluyu 1 4 2 3 m dir Cenub serqdeki burcun uzunlugu 1 2 eni 2 hundurluyu 0 8 m dir Gorunduyu kimi mudafie divarinin burcleri hecmine gore muxtelif olmusdur Simal serq terefdeki burcun yaxinliginda das dosenmis kuce askar edilmisdir Birinci tikinti qatindan elde edilen materiallar baslica olaraq keramika oraq disleri das cekic den daslari hevengler desteler ox ucluqlari ve s maddimedeniyyet qaliqlarindan ibaretdir Arxeoloji materiallarin ekseriyyetini teskil eden keramika boz qara ve cehrayi renglidir Keramika memulati Kur Araz medeniyyetinin xususiyyetlerini dasimaqdadir Cehrayi rengli gil memulatinin bir qismi monoxrom boyali qablardan ibaretdir Birinci tikinti qatinda aparilan tedqiqatlar zamani mudafie divarinin her iki terefinden xeyli miqdarda monoxrom boyali qab parcalari askar edilmisdir 121 V H Eliyevin fikrince birinci qatda askar olunan mudafie divari bir nece tikinti dovru erzinde movcud olmusdur Ikinci tikinti qati da 1 1 2 m qalinligindadir Buradan Narinqalaya aid divar yasayis evleri teserrufat binalarinin ve dulus kuresinin qaliqlari askar olunmus hemcinin keramika memulati ve diger maddi medeniyyet numuneleri tapilmisdir Bu tikinti qatindan dordkunc formali dord bina qaligi askar olunmusdur Binalarin divari guclu dagintiya meruz qaldigindan onlarin umumi sahesini hesablamaq mumkun olmamisdir Onlarin icerisinde nisbeten yaxsi qalan ikinci binanin sahesi 30 m dir Binalardan birinin icersinde bazalt tipli dasin qelpelerine zerb aletlerine den daslarina das cekiclere rast gelinmesi gosterir ki hemin binadan istehsal emalatxanasi kimi istifade edilmisdir Ikinci ve dorduncu binalarin arasinda sahesi 25 m olan das dosenmis kucenin bir hissesi askar olunmusdur Bu tikinti qatindan tapilmis monoxrom boyali qablar formasina ve naxislanma texnikasina gore birinci tikinti qatinin eyni tipli qablarini tekrar edir Boz ve qara rengli qablarin bir qismi Kur Araz medeniyyetinin xususiyyetlerini dasimaqdadir Bezi qablarda Ilk Tunc dovru ucun xarakterik olan yarimsarsekilli qulplar da var Tikinti qatinin ust laylarinda hendesi motivle ve heyvan sekilleri ile naxislanmis polixrom boyali qablara da rast gelinmisdir Bu tebeqeden goturulen komur analizi e e 1800 cu ili gostermisdir 122 Ucuncu tikinti qatinin qalinligi 1 1 3 m dir Medeni tebeqe tikinti qaliqlari gil qab parcalari kul laylari komur ve osteoloji qaliqlardan ibaret olmusdur Birinci qazinti sahesinde yerlesen bu tikinti qatinda tek ve coxotaqli bina qaliqlari gil ocaq qurgulari askar olunmusdur Birinci ve ikinci binalar tamamile dagilmisdir Divarlarin salamat qalmis hisselerine esasen demek olar 123 ki onlar dordkunc formali olmusdur Divarlar cay daslarindan horulerek gil mehlulu ile bir birine berkidilmisdir Ikinci binanin yaxinliginda silindrik formali divarlari hamarlanmis teserrufat quyusu askar edilmisdir Onun icerisinden ve etrafindan askar olunan arpa denleri quyudan taxil ehtiyati saxlamaq ucun istifade olundugunu gosterir Ucuncu binanin yalniz iki divarinin qaligi askar olunmusdur Onun gille suvanmis dosemesinde hesir qaliqlarinin ve teserrufat quyusunun oldugu mueyyen edilmisdir Binalarin icerisinden das emek aletleri monoxrom boyali qab parcalari tapilmisdir Coxotaqli besinci binanin yalniz temelinin bir hissesi qalmisdir O arakesme divarla bir nece hisseye bolunmusdur Yasayis binasinin umumi sahesi 50 m dir Binanin dosemesine cay daslari duzulerek doyeclenmisdir Bu binaya aid otaqlardan birinin icerisinden das but ve ortasinda nov acilmis uzunsov das askar olunmusdur V H Eliyevin fikrine gore bu tikinti ziyaretgaha aid binanin qaliqlaridir Onun etrafindan den daslari heveng destelerinin qiriqlari ox ucluqlari ve keramika tapilmisdir Bu tikinti qatinda yasayis binalarinin arasinda xeyli miqdarda gil ocaq qaliqlari askar olunmusdur Onlarin biri dordkunc formali qalanlari ise P sekillidir Ocaqlardan uzun muddet istifade olunduguna gore divarlari qizarmisdir Onlarin etrafindan gil bute parcalari bazalt cinsli dasdan cekicler askar olunmusdur Subhesiz ki yasayis yerinin bu hissesi senetkarlarinmetallurqlarin meskeni olmusdur Birinci qazinti sahesinde qeyde alinan dulusculuq emalatxanasinin sahesi 15 m dir Onun icerisinden kul komur qaliqlari monoxrom boyali ve sade qab parcalari askar olunmusdur Ikinci qazinti sahesinden uc bina qaligi askar olunmusdur Bu binalar dordkunc formali olub cay daslarindan horulmus temel uzerinde ciy kerpiclerden tikilmisdir Ucuncu binanin yaxinliginda ocaq qaliqlari ve onun uzerinde yerlesdirilmis gil tava askar olunmusdur Subhesiz ki bu ocaq corek bisirmek ucun olmusdur Ocagin etrafinda dosemeye dagilmis taxil denleri tapilmisdir Ucuncu tikinti qatinda Narinqalanin iceri terefinde ucotaqli bina qaliqlari askar olunmusdur Simal terefden mudafie divarina soykenen bu binanin temeli cay daslarindan tikilmisdir Binanin bir hissesi qazinti sahesinden kenara cixir Onun qeyde alinan hissesinin sahesi 30 m dir Ucuncu tikinti qatindan askar olunan arxeoloji materiallar den daslari cekic surtkec bulov heveng desteleri sumukden hazirlanmis emek aletleri monoxrom ve polixrom boyali qablar boz qara ve cehrayi rengli sade qablardan ibaretdir Bu tikinti qatinda monoxrom boyali qablar sayca azalir Heyvan sekilleri ile bezedilmis polixrom boyali qablara ise daha cox rastlanir Yasayis yerinin en ust tebeqesinde yerlesen dorduncu tikinti qati 70 80 sm qalinligindadir Bu tebeqede muxtelif yasayis binalarinin ve dulus emalatxanalarinin qaliqlari heyvan sumukleri emek aletleri askar olunmusdur Tikinti qatindan askar olunan birinci bina dulus emalatxanasinin qaliqlarindan ibaretdir Onun divarlari iri cay daslarindan horulmusdur Binanin icerisindeki dulus kuresinin yalniz odlugu salamat qalmisdi Dairevi formali 125 kurenin diametri 1 2 m dir Onun etrafinda 9 m saheye yayilmis kul ve komur qaliqlari izlenmisdir Bu tikinti qatindan askar olunan ucuncu besinci ve yeddinci bina coxotaqli digerleri ise birotaqlidir Binalarin icerisinden emek aletleri gil qab parcalari tapilmisdir Birinci qazinti sahesinin serq hissesinde silindrik formali 4 teserrufat quyusunun oldugu mueyyen edilmisdir Onlarin derinlikleri 0 9 1 6 m arasindadir Quyularin dibinde curumus taxil qaliqlari askar edilmisdir Ikinci qazinti sahesinin 4 cu tikinti qatinda simal cenub istiqametinde insa edilmis mudafie divarinin qaliqlari qeyde alinmisdir Divar iri hecmli cay daslarindan horulmus temel uzerinde kvadrat formali ciy kerpiclerden tikilmisdir O tikinti texnikasina gore birinci ile eyni olub ondan bir qeder iceride yerlesir Arxeoloji materiallara esaslanaraq demek olar ki ikinci mudafie divari e e XVIIXVI esrlere aiddir Bu dovrde evvelki mudafie divarinin uzerinde dulus kuresinin qaliqlarina rast gelinmesi onun ehemiyyetini itirdiyine subutdur Ikinci mudafie divarindan xaricde ciy kerpicden horulmus dordkunc formali bina qaliqlari qeyde alinmisdir Onun yaxinligindan kul yigini yanmis sumukler buynuz ve keramika parcalari elde edilmisdir Yaxinliqda gil ocagin qaliqlarinin olmasi ve tavasekilli qalin divarli gil esyalara taxil denlerine tesaduf edilmesi burada corek bisirildiyini soylemeye imkan verir II Kultepenin deqiq stratiqrafiyasi yalniz Azerbaycanin deyil butun Cenubi Qafqazin Orta Tunc dovru medeniyyetinin oyrenilmesi ucun ehemiyyetlidir Bu abidenin Orta Tunc dovru tebeqesi V H Eliyev terefinden 4 dovre bolunmusdur Birinci dovr e e XX XIX ikinci e e XVIII XVII ucuncu e e XVII XVI dorduncu e e XV XIV esrlere aid edilmisdir Askar edilmis arxeoloji materiallara ve yasayis yerinin planina esaslanaraq V H Eliyev II Kultepeni seher tipli yasayis menskeni kimi xarakterize etmisdir Sahtaxti yasayis yeri Kengerli rayonunun Sahtaxti kendi yaxinliginda Qivraq yaylasinin cenub qurtaracaginda elverisli cografi movqede salinmisdir E K Elekberov terefinden 1936 ci ilde yasayis yerinde aparilan kicik qazinti isleri zamani 3 m qalinligi olan medeni tebeqeye rastlanmisdir 1979 1981 ci illerde Sahtaxti yasayis yerinde 100 m sahede arxeoloji qazinti isleri aparilmisdir Qazintilardan Orta Tunc dovrune aid mudafie divarinin qaliqlari den daslari gil memulati askar olunmusdur Tapintilar arasinda monoxrom boyali qablar ve basma naxisli gil qab parcalari da vardir Burada askar olunan yasayis binalari dagildigindan onlarin planini mueyyen etmek mumkun olmamisdir Salamat qalmis divar qaliqlarina esasen demek olar ki onlarin tikintisinde cay dasi ve kerpicden istifade edilmisdir Mudafie divarinin uzunlugu 20 eni 2 3 hundurluyu 1 2 m dir Sahtaxti yasayis yerinin yaxinliginda iki boyuk nekropol yerlesir Onlardan biri yasayis yerinin simal serq digeri ise cenub qerb terefindedir Her iki nekropolda Tunc dovrunun muxtelif merhelelerine ve Erken Demir dovrune aid qebir abideleri oyrenilmisdir Simal serqde yerlesen nekropolda Orta Tunc dovrune aid qebirler coxluq teskil edir Qebirler das qutu tiplidir Onlar yanlarda iri sal daslarla qurularaq uzeri iki yaxud bir nece yasti dasla qapadilmisdir Bezi das qutularda ortuk daslarinin oldugu qeyde alinmamisdir Qebirlerin bir qrupu kromlexle ehate olunmus ve uzerinde kurqan duzeldilmisdir Kurqanlar das qarisiq torpaq ortuyunden ibaretdir 1936 ci ilde bu nekropolda E K Elekberov terefinden tedqiq edilen kromlexli das qutu tipli qebirden butov at skeleti 1 eded polixrom boyali kupe 29 eded boz rengli sade qab ve basqa esyalar askar edilmisdir Diger qebirlerin tedqiqi zamani monoxrom ve polixrom boyali qablar kompleks sekilde askar olunmamisdir Sahtaxti nekropolunun Orta Tunc dovru defnlerinin xarakterik cehetlerinden biri qebirlerde insan skeletinin olmamasidir Ikinci nekropoldaki qebirler de das qutu tiplidir Lakin buradaki das qutular yerustu elametlere malik deyil Bu nekropol teserrufat isleri gorulerken tesadufen askar olunmusdur Bu nekropolda qeyde alinan qebirlerden bir qisminin materiallari V H Eliyev terefinden nesr edilmisdir Qebirlerden polixrom boyali qablar tunc esyalar bir eded silindrik mohur tapilmisdir Bu nekropolda tedqiq edilen qebirlerin ekseriyyeti Son Tunc ve Erken Demir dovrune aiddir Qebir abideleri baslica olaraq das qutu tiplidir Bu qebirlerde insan skeletine rast gelinmemis bezilerinde kul qaliqlari izlenmisdir Qizilburun yasayis yeri Naxcivan seherinden 18 km cenubda Araz cayinin sol sahilinde Qizilburun adlanan erazide yerlesir Yasayis yerinin salamat qalan hissesinin sahesi 2 ha dir Burada 1969 cu ilde iki sahede arxeoloji qazinti isleri aparilmisdir Birinci sahedeki kesfiyyat xarakterli qazinti islerinin sahesi 3 x 3 5 m olmusdur Buradan boz ve cehrayi rengli keramika monoxrom boyali qab parcalari qurama oraq disleri askar edilmisdir Ikinci qazinti sahesinde 10 x 10 m 3 metr qalinliginda olan medeni tebeqenin daha yaxsi qaldigi mueyyen edilmisdir Qazintilar zamani 1 6 m derinlikden Orta Tunc dovrune aid dordkunc ve oval formali bina qaliqlari askar edilmisdir Dairevi formali binanin divarlari cay daslarindan horulerek gil mehlulla berkidilmisdir Dordkunc planli binanin divarlari ise cay daslari ve mohreden tikilmisdir Arasdirma zamani binalardan boz ve cehrayi rengli sade keramika monoxrom boyali qab parcalari obsidian plastinkalar oraq disleri den daslari ox ucluqlari sumuk bizler askar olunmusdur Tapintilar icerisinde iri ve xirdabuynuzlu heyvanlara aid xeyli miqdarda osteoloji qaliqlara da rast gelinmisdir Bezek esyasinin tokulmesi ucun istifade olunan gil qelibin tapilmasi xususile diqqetelayiqdir Arxeoloji materiallara esasen 128 Qizilburun yasayis yeri Orta Tunc dovrunde Azerbaycanin baslica istehsal merkezlerinden biri olmusdur Qizilburun nekropolu yasayis yerinin yaxinliginda yerlesir Nekropol 1895 ci ilde das qutu tipli qebirlerin tesaduf neticesinde dagilmasi ile N V Fyodorovun ve I I Mesaninovun apardigi qazintilar neticeinde nekropolda Orta Tunc dovrune bir nece qebir abidesi oyrenilmisdir N V Fyodorov qazintilardan elde etdiyi materiallari kompleks sekilde toplamadigindan ve qebirlerin tesvirini vermediyinden onlarin haqqinda genis fikir soylemek mumkun deyil Qizilburundan askar olunmus polixrom boyali kupe I I Mesaninovun acdigi das qutu qebirler ucun baslica olaraq kollektiv defnler xarakterikdir Skeletler muxtelif istiqametlere yonelmis veziyyetde bukulu halda defn edilmisdir Qebir avadanligi tunc silah bezek esyalari gil 131 qablardan ibaret olmusdur Gil qablar baslica olaraq cehrayi bezen boz rengde bisirilmisdir Cehrayi rengli qablarin bir qismi monoxrom ve polixrom boyalarla naxislanmisdir Arxeoloji edebiyyatda Qizilburun das qutularinin tarixlendirilmesi ile bagli muxtelif fikirler movcuddur Hazirda V H Eliyev Qizilburun nekropolunun Orta Tunc dovru materiallarini e e XVII XIV esrlere aid edir 132 Nehecir yasayis yeri Naxcivan seherinden 30 km simal serqde Culfa rayonunun eyni adli kendi erazisinde yerlesir Yasayis yeri Nehecir daginin eteyi boyunca cenub serq istiqametinde uzanir Yerustu materiallar icerisinde Orta Tunc dovrune aid boz ve cehrayi rengli keramika ile beraber bu dovre aid boyali qablar hemcinin Orta esr materiallari da tapilmisdir Tebii asinma neticesinde Nehecir yasayis yerinde meydana gelen kesiklerde dasdan horulmus tikinti qaliqlari boyali qablar emek aletleri ve osteoloji qaliqlar askara cixmisdir Yasayis yerinde medeni tebeqenin qalinligi 3 metrden artiqdir Abidenin uzerinden toplanan materiallar hevengler desteler den daslari oraq disleri monoxrom boyali qablardan ibaretdir Nehecir nekropolu yasayis yerinin serq qurtaracaginda yerlesir Nekropol simaldan Nehecir dagi qerbde Tunc dovrunun yasayis yeri cenubda Nehecir kendi serqde torpaq yolla mehdudlasir Buradaki qebirlerin bir coxunun yerustu elametleri itmisdir Lakin diametri 9 11 metr olan kromlexler indi de qalmaqdadir Nekropoldaki qebirlerin bir necesi vaxtile qazilib dagidilmisdir Nekropoldaki kromlexlerden birinin tedqiqi gosterdi ki qebir kamerasi torpaqda qazilmis oval caladan ibaretdir Nehecir nekropolundan askar olunan materiallar monoxrom boyali kupe ve kasa tipli qablardan ibaretdir Bizim A Q Seyidovla apardigimiz arasdirmalar zamani hemcinin basma naxisli keramika memulati da askar olunmusdur Sortepe yasayis yeri Serur rayonunun Ibadulla kendi yaxinliginda Araz cayinin sol sahilinde yerlesir Abide yer seviyyesinden 1 5 2 metr hundurlukde yerlesen oval tepeden ibaret olub sahesi 1500 m2 dir 1936 ci ilde E K Elekberov Sortepede kesfiyyat xarakterli qazinti isleri aparmisdir Qazinti isleri 3 metr derinliyedek davam etdirilmisdir Yasayis yerinde Ilk Orta ve Son Tunc dovrlerine aid medeni tebeqelerin oldugu mueyyen edilmisdir Abidenin Orta Tunc dovrune aid tebeqesinden sade ve boyali qablar askar olunmusdur Abide genis qazinti isleri ile oyrenilmediyinden onun plani ve tikintilerin xarakteri haqqinda elmi fikir soylemek cetindir Sortepe nekropolu yasayis yerinin cenub qerbinde yerlesir 1939 cu ilde bu erazide kanal qazilarken nekropol dagidilmis buradan xeyli monoxrom boyali qablar askar edilmisdir Baslica olaraq kupe colmek ve kasa tipli qablardan ibaret olan arxeoloji materiallar hazirda Naxcivan Dovlet Tarix Muzeyinde saxlanilir Qebirlerin formasi ve defnler haqqinda hec bir melumat qalmamisdir Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi ikinci qrupa daxil olan yasayis yerlerinde medeni tebeqe az yigilmis bezilerinde ise yigilmamisdir Yerustu materiallar arasinda Orta Tunc dovru ucun xarakterik olan boyali qablar den daslari surtgec ve diger maddi medeniyyet numuneleri qeyde alinmisdir Bu qrupa daxil olan yasayis yerlerinin bezisinin yaxinliginda Orta Tunc dovrune aid boyuk nekropola rast gelinmisdir Bele abidelerden biri Kuku yasayis yeridir Kuku yasayis yeri eyni adli kendin gireceyinde Kukucayin sag sahilinde yerlesir Yasayis yeri nalsekilli formaya benzeyen iki tepeden ibaretdir Abidenin uzerinde das yiginlarina bezi yerlerde dasdan tikilmis divar qaliqlarina rastlanmisdir Yerustu materiallar arasinda cehrayi ve boz rengli keramikaya dasdan hazirlanmis muxtelif emek aletlerine rast gelinmisdir Kuku nekropolu yasayis yerinin simal serqinde Kuku kendinin icerisinde yerlesir Nekropoldaki qebirler kurqanlardan ibaretdir Bu kurqanlardan ikisi yol cekilerken dagidilmisdir Dagidilmis kurqanlar V B Baxseliyev terefinden tedqiq edilerek nesr olunmusdur Kurqanalti qebirler kuncleri deyirmilesdirilmis dordkunc formali torpaq caladan ibaret olmusdur Qebir avadanligini orten torpaq uzerinde nazik kul qatina rastlanmisdir Merasimden sonra qebirin uzeri neheng torpaq kurqanla ortulmusdur Qebirlerde insan skeleti qeyde alinmamisdir Birinci qebirden bir boyuk monoxrom boyali kupe ve xeyli miqdarda boz qara rengde bisirilmis cilalanmis ve cizma ornamentle naxislanmis gil qablar askar edilmisdir Kuku nekropolundaki 2 ci qebirde butov okuz skeletine tesaduf edilmisdir Ikinci qebirden yalniz boz rengli gil qablar askar olunmusdur Onlarin bir qismi naxislidir Kuku nekropolu e e III minilliyin sonu ve II minilliyin evvellerine aid edilir Saridere yasayis yeri Sahbuz rayonunun Qizil Qislaq kendinden cenubqerbde Kukucayin sag sahilinde hundur tebii tepenin uzerinde yerlesir Sahesi 1500 m dir Yasayis yerinde medeni tebeqe qeyde alinmamisdir Orta Tunc dovrune aid yerustu materiallar den daslari hevengler desteler monoxrom boyali ve sade qab parcalarindan ibaret olmusdur Saridere yasayis yerinin yaxinliginda uc nekropol qeyde alinmisdir Bu nekropollardan biri Orta Tunc dovrune aiddir Nekropol yol cekilerken demek olar ki tamamile dagidilmis qebirlerin formasini ve defn adetini izlemek mumkun olmamisdir Qebir avadanligindan yalniz uc eded cehrayi rengli kasa tipli qab qalmisdir Onlar naxissiz olub uzeri yaxsi sigallanmisdir Kerki yasayis yeri Sederek rayonunun Kerki kendinden cenubda Tejkar daginin uzerinde yerlesir Yasayis yerinde kobud yonulmus iri qaya parcalarindan tikilmis divar qaliqlari qalmisdir Yerustu materiallar Orta Tunc dovrune aid cehrayi rengli monoxrom boyali gil qablar den daslari heveng ve destelerden ibaretdir Kerki nekropolu yasayis yerinin yaxinliginda yerlesir Qebirler das qutu tipli olub yanlarda iri daslarla tikilmis ustu boyuk sal daslarla qapadilmisdir Bezi qebirlerin etrafinda kromlexlere tesaduf olunur Asinma neticesinde bezi qebirler uze cixmis ve dagintiya meruz qalmisdir 1979 cu ilde nekropolun erazisinde teserrufat isleri gorulerken dagilmis qebirlerden tapilan materiallar Naxcivan Dovlet Tarix Muzeyine verilmisdir Onlar monoxrom boyali kupe ve kasa tipli qablardan ibaretdir Quyuludag yasayis yeri Babek rayonunun Mezre kendinden simalda yerlesir Yasayis yeri hundur dagin eteyinde salinmisdir Kuku kurqanlarindan askar olunmus cizma naxisli qablar bizim terefimizden aparilan kesfiyyat qazintisi zamani xeyli miqdarda monoxrom boyali gil qab numuneleri hevengler ve desteler elde edilmisdir Yasayis yerinde medeni tebeqe askar olunmamisdir Bu qrupa daxil olan yasayis yerlerinin bir qisminde aparilan qazintilar zamani Orta Tunc dovrune aid tebeqe askar olunmamis Oglanqala yasayis yerinden ise yalniz inkisaf etmis Demir dovrune aid materiallar elde edilmisdir Qulalitepe Qalaciq Qazanci yasayis yerleri yalniz kesfiyyat xarakterli tedqiqatlarla oyrenilmisdir Nehecirden askar olunmus basma naxisli qablar xarakterik hesab edilen boyali qab parcalarina rast gelinse de arxeoloji materiallarin ekseriyyeti Tunc dovrunun sonraki merhelesine aiddir Agsal yasayis yeri Culfa rayonunun Erefse kendi yaxinliginda yerlesir Abide yalniz kesfiyyat xarakterli tedqiqatlarla oyrenilmisdir Buradan Orta Tunc dovrune aid gil qab parcalari den daslari askar olunmusdur Tapintilar arasinda boyali qab parcalari da vardir Naxcivan nekropolu Naxcivin seherinin simalinda Naxcivan Sahbuz sose yolunun sol terefinde yerlesir Nekropolun erazisi hazirda muasir tikililerle ortulmusdur Qebirler tikinti isleri aparilarken tesadufen dagilmis ve V E Eliyev terefinden tedqiq edilmisdir Torpaqda qazilan qebirler dordkunc formali olub simal cenub serq qerb istiqametine yonelmisdir Qebirlerin olculeri 1 3 1 5 x 0 8 x 1 x 0 6 metrdir Onlarin uzeri 3 4 yasti das piltelerle ortulmusdur Qebirlerde cut ve kollektiv defnler olmusdur Naxcivan nekropolunun dagilmis qebirlerinden qara boz polixrom boyali gil qablar tunc bilerzik uzuk sirga ve muxtelif minerallardan hazirlanmis muncuqlar tapilmisdir Qara ve boz rengli qablarin bir qismi cehrayi astarli bir qismi ise hundur ayaqli tek qulplu qedeh tiplidir Onlarin uzeri yungulce cilalanmis bezilerinde cilalayici aletin izleri qalmisdir Arxeoloji materiallara esasen nekropol e e XVII XV esrlere aid edilmisdir Calxanqala kurqanlari Naxcivan seherinden 30 km simal qerbde Kengerli rayonunun indiki Calxanqala kendi yaxinliginda yerlesir Bu kurqanlar ucun tek defnler xarakterikdir Nekropolda olan kurqanlarin ucu tikinti isleri aparilarken dagidilmisdir Dagilmis kurqanlar V H Eliyev terefinden tedqiq olunmusdur Kurqanlar guclu dagintiya meruz qaldigindan qebir kamerasinin formasini mueyyen etmek mumkun olmamisdir Kurqanlarin birinden kurqan 1 boz ve monoxrom boyali qablar yarpaqsekilli tunc nize ucu ikinciden kurqan 2 boz rengli monoxrom boyali qablar tunc xencerler boru destekli nize uclugu tunc sancaqlar muncuqlar ve lentsekilli tunc esyanin parcasi askar edilmisdir Ucuncu kurqan kurqan 3 tamamile dagidildigindan qebir avadanligi kurqanin torpaq ortuyu ile qarismis veziyyetde askar olunmusdur Burada boz rengli ve monoxrom boyali qablarin parcalari muncuqlar askar olunmusdur Nekropolda V H Eliyev terefinden tedqiq edilen dorduncu kurqanin kurqan 4 ortuyu das qarisiq torpaqdan ibaret olmusdur Onun diametri 10 m hundurluyu 1 2 metrdir Kurqan ortuyunun altindaki torpaq qebir dordkunc formali olub serq qerb istiqametine yonelmisdir Qebirin olculeri 1 3 x 0 6 x 1 metrdir Oradan yalniz qara cilali bir nece qab parcasi askar edilmisdir Calxanqala kurqanlari V H Eliyev terefinden e e XVIII XVII esrlere aid edilmisdir Yayci nekropolu Serur rayonunun Asagi Yayci kendi yaxinliginda yerlesir Su anbari tikilerken nekropoldaki qebirlerin bir qrupu dagidilmis monoxrom boyali qablar askar edilmisdir Qebirler zamaninda tedqiq olunmadigindan onlarin formasi ve defn adeti haqqinda mueyyen fikir soylemek cetindir Ehtimal ki Yayci nekropolunun qebirleri das qutu tipli olmusdur Azerbaycanin cenubunda Urmiya hovzesinde yerlesen Orta Tunc dovrune aid arxeoloji abideler stratiqrafiyasina ve medeni mensubiyyetine gore Naxcivan abidelerine benzerdir Bu rayonda Orta Tunc dovru abideleri boyali qablarin genis yayilmasi ile xarakterize edilir Lakin Urmiya hovzesinin abideleri Naxcivanda oldugu qeder genis oyrenilmemisdir Odur ki Orta Tunc dovrunun abideleri Haftavantepe Goytepe Qordlartepe ve Dinkatepe ile mehdudlasir Haftavantepe yasayis yeri Cenubi Azerbaycanda Urmiya golunun cenubqerbinde Selmas ovaliginda yerlesir Yasayis yeri 1968 1978 ci illerde C A Barney terefinden qazilib oyrenilmisdir Yasayis yerinde mueyyen edilen sekkiz medeni tebeqe icerisinde daha cox Ilk Tunc Orta Tunc ve Erken Demir dovru daha yaxsi tedqiq edilmisdir Yasayis yerinin Orta Tunc dovrune aid edilen VI tebeqesi VI C Erken VI B ve SonVI B olmaqla uc tikinti qatina ayrilmisdir Yasayis yerinin zirvesinde salinan qazinti sahesinde oyrenilen VI C tebeqesi Ilk Tunc dovru tebeqesinin uzerinde yerlesir Qalinligi 1 metr olan bu layda duzgun tebeqelesmeye rast gelinmemisdir Lakin buna baxmayaraq bu tikinti qatinda uc merhelenin oldugu qebul edilmisdir Tedqiqat zamani bir nece teserrufat quyusu ve bezi yerlerde das yigintisi askar olunmusdur Duzgun tikinti qaliqlarinin qeyde alinmamasi bu tikinti qatinin uzunmuddetli olmadigini gosterir Yasayis yerinin serqinde aparilan qazinti sahesinde izlenen Erken VI B tebeqesinde sekkiz merhele oldugu mueyyen edilmisdir Birinci ve ikinci merheleye aid uc bina qaligi qeyde alinmisdir Yeddinci sekkizinci merhelede bu divarlar dagilmisdir Bu tikinti qatinin sonu yanginla basa catmisdir Erken ve Son VI B tebeqesinin materiallari M Edvards terefinden tedqiq edilerek nesr olunmusdur Bizim fikrimizce abidenin Erken VI B tebeqesinin keramikasi arasinda Ilk Tunc dovrunden Orta Tunc dovrune kecid merhelesi ucun xarakterik olan qab formalari vardir M Edvards onlari e e 1900 1550 ci illere aid etmisdir Son VI B merhelesine aid tikinti qati baslica olaraq yasayis yerinin cenub ve serq eteklerinde aparilan qazinti sahelerinde izlenmisdir Bu tikinti qatinda das temel uzerinde tikilmis kerpic divarlar askar olunmusdur Haftavantepenin VI tebeqesinde tikinti qaliqlari yaxsi qalmasa da buradan Orta Tunc dovrune aid zengin maddi medeniyyet qaliqlari o cumleden den daslari muxtelif aletler tunc iyneler muncuqlar heyvan fiqurlari sumuk ve gil iy basliqlari askar edilmisdir Tapintilarin ekseriyyeti gil memulati ile temsil olunmusdur Askar edilmis keramika baslica olaraq boyali qablardan ibaretdir VI C tebeqesinin gil memulati esasen monoxrom boyalidir Erken VI B tebeqesinde monoxrom boyali qablarla yanasi polixrom boyali qablara da rast gelinmisdir Son VI B tebeqesinde polixrom boyali qablar ustunluk teskil etse de evvelki dovrlerden melum olan monoxrom boyali qablar da askar olunmusdur Haftavantepenin C 14 metodu ile tarixlendirilmesi asagidaki neticeleri vermisdir VI C tebeqesi e e 2200 2000 Erken VI B e e 1900 1550 Son VI B e e 1600 1450 ci illeri gostermisdir Qordlartepe yasayis yerinde Orta Tunc dovrune aid arxeoloji materiallar abidenin serq eteyinde aparilmis kesfiyyat qazintisi zamani askar edilmisdir Qazinti sahesi kicik oldugundan burada askar olunan tikinti qaliqlari ve gil memulati haqqinda genis melumat verilmemisdir Yasayis yerinin ust hissesinde aparilan qazintilar zamani ise Orta Tunc dovrune aid materiallar Demir dovru tebeqesinin materiallari ile qarisiq halda askar edilmisdir Yasayis yerinde aparilan kesfiyyat qazintisi zamani elde edilmis maddimedeniyyet qaliqlari ust orta alt olmaq uzre uc tebeqeye ayrilmisdir Orta Tunc dovrune aid edilen orta tebeqe e e 2300 1300 cu illere aid edilmisdir Bu tebeqeden cehrayi ve qara rengde bisirilmis cilali gil qab parcalari askar olunmusdur Cehrayi rengde bisirilen qablar arasinda monoxrom ve polixrom boyali keramika ustunluk teskil edir Goytepe yasayis yerinde Orta Tunc dovru tebeqesi Ilk Tunc Son Tunc ve Erken Demir dovru tebeqelerinin arasinda yerlesir Goytepenin Orta Tunc dovrune aid tebeqesi D ve C olmaq uzre iki dovre bolunmusdur Lakin qebul edilmisdir ki bu dovrler eyni medeniyyetin mueyyen merhelelerini eks etdirir Goytepenin D tebeqesi I III IV ve VIII qazinti sahelerinde aparilan arxeoloji tedqiqatlarla oyrenilmisdir Burada das temel uzerinde askar olunan kerpic divar mudafie divari kimi xarakterize edilmisdir Bu divarin yaxinliginda yene de das temel uzerinde kerpicden tikilmis iki binanin ve ocagin qaliqlari askar olunmusdur Orta Tunc dovrune aid gil memulati baslica olaraq dorduncu qazinti sahesinde askar olunmus D ve C olaraq iki merheleye ayrilmisdir Burada qeyde alinan ve mudafie tikintisi kimi xarakterize edilen divarin eni 1 85 hundurluyu 0 45 metrdir Goytepenin Orta Tunc dovrune aid gil memulati cehrayi ve qehveyi rengde bisirilmis boyasiz ve boyali gil qab parcalari ile temsil olunmusdur Ilk dovrlere aid edilen boyali qablar cehrayi reng uzerine qara qirmizi ya da yalniz ag boya ile cekilmis ornamentle naxislanmisdir Daha sonraki merhelede gelen boyali qablar govdenin yuxarisina ag sari rengde cekilmis zolaq uzerinde qara ve qirmizi rengle naxislanmisdir En genis yayilmis motivler icerisi tamamile doldurulmus torlu ya da noqteli ucbucaq ve romb duzumleridir Barton Braun Goytepenin D tebeqesini e e 2400 2000 ci illere C tebeqesini ise e e II minilliyin birinci yarisina aid etmisdir Dinkatepe yasayis yeri Urmiya golunun simal qerbinde Qadar cayinin sag sahilinde yerlesir Yasayis yerinde genis arxeoloji qazinti isleri 1966 1968 ci illerde R H Dyson terefinden aparilmisdir Yasayis yerinde Orta Tunc Son Tunc ve Erken Demir hemcinin Orta esrlere aid medeni tebeqe askar olunmusdur Dinkatepenin Orta Tunc dovru tebeqesi iki hisseye ayrilmisdir Abidenin IV A C adlandirilan tebeqelerinde yalniz Xabur keramikasina rast gelinmisdir Bu tebeqeden ustde yerlesen IV D tebeqesinden Naxcivan ve Urmiya hovzesinin Orta Tunc dovru ucun xarakterik olan polixrom boyali qablar elde edilmisdir Yasayis yerinden tapilmis boyali qablar colmek ve kasa tiplidir Onlarin govdesinin yuxari hissesi ag sari boya uzerine qirmizi ve qara rengde cekilmis torlu romb ve ucbucaqlarla naxislanmisdir Yasayis yerinin IV D tebeqesinde hec bir tikinti qaligina rastlanmamisdir Bu tebeqe tedqiqatcilar terefinden e e 1600 1450 ci illere aid edilmisdir Yuxarida qeyd olunanlardan gorunduyu kimi I Kultepe II Kultepe Haftavantepe Goytepe kimi yasayis yerlerinde Orta Tunc dovrune aid medeni tebeqe kifayet qeder yigildigindan bu abidelerde Orta Tunc dovrunun butun merheleleri izlenmisdir Diger yasayis yerlerinde medeni tebeqe az yigilmisdir Faktlarin arasdirilmasi gosterir ki bu regionda Orta Tunc dovrunun baslangicindan etibaren bir qismi oturaq diger bir qismi koceri yaxud yarimkoceri heyat suren tayfalar meskunlasmisdir Bu regionda meydana gelen Orta Tunc dovru medeniyyeti Kur Araz medeniyyetinden boyali qablarin meydana cixmasi ve istifade edilmesi ile ferqlenir Bu medeniyyetin Kur Araz medeniyyetinden toremesi ile bagli bezi tedqiqatcilarin mulahizeleri fikrimizce dogru deyil 1 Istinadlar Redakte Veli Baxseliyev Azerbaycan Arxeologiyasi I cild Baki 2006 Menbe https az wikipedia org w index php title Naxcivan orta tunc dovru medeniyyeti amp oldid 6639364, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.