fbpx
Wikipedia

Muğam ifaçılığında idiofonlu alətlər

Avqust 08, 2021

Muğam ifaçılığında idiofonlu alətlər - Tədqiqatda əlvah, çini kasa dəsti, kuzə dəsti, nəlbəki dəsti, xromatik laqquti, çınqıraq dəsti və zınqırov kimi idiofonlu alətlərimizin muğam ifaçılığında, həmçinin muğamlarımızın inkişafı və formalaşmasında digər çalğı alətlərindən heç də az əhəmiyyəti olmadığı aşkarlanır. Əsrlər boyu xalqımızın estetik zövqünün formalaşması və inkişafında tar, kamança, balaban, saz, qanun və s. alətlərlə yanaşı, bir sıra idiofonlu alətlərimizin də böyük rolu olmuşdur.

Muğam ifaçılığında idiofonlu alətlər

İdiofonlu alətlərin səsləndirilməsi

İdiofonlu alətlərin muğam ifaçılığında heç bir rolu yoxdur. Lakin ifaçılıq sənətinə dərindən diqqət yetirdikdə idiofonlu alətlərin də muğam ifaçılığının inkişafında heç də az əhəmiyyət daşımadığının şahidi oluruq. Məsələn, bir sıra idiofonlu alətlərdən (laqquti, qaşığek, çaharparə, şax¬şax, xalxal və s.) muğamların şöbə və guşələri arasında çalınan dəraməd, rəng, rəqs, diringə və ya təsniflər, eləcə də zərbi-muğamlar ifa edilərkən geniş istifadə olunur. Hətta, bəzi idiofonlu – əlvah, çini kasa dəsti, nəlbəki dəsti, kuzə dəsti, xromatik laqquti kimi alətlərimizdə muğamları da səsləndirmək mümkündür. Bir sıra muğam guşələrinin adlarında da idiofonlu alətlər əks olunmuşdur:

Əlvah aləti

Azərbaycanın böyük musiqişünas alimi Kamaləddin Əbdülqadir bin Qeybi əlHafiz Marağalının (1353-1435) icad etdiyi alətlərdən biri də əlvah adlanır. Əlvah Avropa aləti müasir ksilofona bənzəyir. Ksilofon haqqında yazılan mənbələrə görə XV əsrdə Şərqdə (Cənubi Asiyada) belə bir alətin mövcud olduğu bildirilir. Fikrimizcə, burada da söhbət Ə.Marağalının icad etdiyi əlvah alətindən gedir. Bu məntiqlə Ə.Marağalının XIV əsrin sonlarında icad etdiyi əlvahı ksilofonun sələfi hesab etmək olar. Türkiyəli alim Murad Bardakçı “Marağalı Əbdülqadir” əsərində yazır (2, s. 113): “...Əbdulqadir bu alətin planını iki yerdə – “Fəvaid-i əşəra” və “MəqasidülƏlhan” risalələrində verir. “Fevaid-i əşəra”dakı cisim, yəni rəsm olduqca bəsit və qeyri-mükəmməldir, “Məqasidül-Əlhan”dakında (Rauf Yekta bəy nüsxəsi) isə cizimin üzərindəki açıqlamalar oxunmaz dərəcədə təhrif olmuş, ancaq şəkildən əlvahın mahiyyəti haqqında bir fikir əldə edilə bilinir. “Sazı əlvah”, yəni “lövhələr aləti” polad hissəciklərdən ibarətdir və bu lövhələrin üzərinə çubuqları vurmaqla səsləndirilir. Bəm səslər üçün geniş, zil səslər üçün isə daha dar lövhələrdən istifadə edilir. Bu cürə misdən və ya poladdan hazırlanmış ksilofona bənzəyən alətdə 46 ədəd lövhə 3 sıra ilə düzülmüşdür. İlk sırada 10 ədəd lövhə var və bunlar o dö-nəm “Rast”ının “Yegah”la “Övc” arasındakı ana, yəni əsas səsləri verir. II sıradakı 18 lövhədən “Yegah”la “Nəva”, son sırada olan 18 lövhədən isə “Nəva” ilə “Zil-Nəva” arasındakı bütün səslər ifa edilir». M.Bardakçı yazır (2, 114): Sazı əlvahın “Məqasidül-Əlhan”dakı çizminin bugünkü notlarla ifadəsi bu şəkildədir:

Əldə edilən bilgilər və təqdim etdiyimiz layihə əsasında əlvah alətinin eskizini rəssam Seyran Bədəloğlu işləmişdir. Bu rəsm ilk dəfə “Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti” kitabında təqdim edilib.

Biz, Azərbaycan Milli Konservatoriyasının “Milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyasında əlvah alətinin ilkin variantını ağacdan (ksilofon) və misdən (metalofon) hazırlamağı qərar vermişik. Ansambl və orkestrlərimizin səs palitrasını daha da zənginləşdirməkdən ötrü əlvah tipli alətlərin bərpa olunmasına böyük ehtiyac vardır.

Öz dövründə mükəmməl çalğı aləti kimi tanınan əlvah bərpa edildikdən sonra yəqin ki, bu alətdə istənilən muğamın ifası mümkün olacaqdır. İnanırıq ki, əlvah ərsəyə gəldikdən sonra tezliklə uşaq musiqi məktəblərində, musiqi texnikumu, musiqi kollecləri və eləcə də musiqi yönümlü ali təhsil ocaqlarında tədris ediləcəkdir.

Çini kasa dəsti

Kasadan məişət qabı kimi e.ə. istifadə edilsə də, on¬¬da ardıcıl səs düzümünü XIV əsrin sonlarında Əbdülqadir Marağalı icad etmişdir (4, s. 73). O, çini kasa sazı adlandırdığı bu mükəmməl alətdə dövrünün muğamlarını, mahnı və rəqslərini səsləndirmişdir. Ə.Marağalı bu aləti ilk dəfə 1378-ci ilin yanvar ayında (hicri tarixi ilə 779, ramazan ayı) Ərdəbildə Səfəvilərin II Şeyxi Sədrəddinin hüzurunda olarkən çalıb (2, s. 108). Çini kasa haqqında Ə.Marağalı “Məqasidül-Əlhan” (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) və “Fəvaid-i əşəra” risalələrində məlumat verir və alətin şəklini təqdim edir (2, s. 109). Çalğı aləti kimi kasalar məişətdə istifadə olunan qabların (kasaların) arasından seçilərək istifadə edilir. Lakin kasalar elə seçilməlidir ki, akustik baxımdan keyfiyyətli səs versin. Həm¬çinin onları çubuqla döyəclədikdə müxtəlif ardıcıl səs yüksəkliyi alınmalıdır. Belə olduqda ifaçı istənilən melodiya və ya muğamı ifa edə bilər. Səsdüzümü düzgün alınmadıqda ifaçılar kasalara su tökməklə səsləri tənzimləyirlər. İfaçı qoşanağara alətində olduğu kimi, hər əlində nazik çubuq tutub kasaları döyəcləməklə səsləndirir. M.Bardakçıya görə çini kasanın çizminin bu günki notlarla ifadəsi bu şəkildədir (2, s. 110):

Çini kasa sazı 76 müxtəlif ölçülü kasalardan ibarət olub. Bəmdən zilə getdikcə kasala¬rın ölçüsü kiçilirdi. Yəni bəm kasalar iri, zil kasalar isə kiçik ölçüdə hazırlanırdı. Hər kasa ayrıca bir səs verirmiş və onlar üç cərgədə, sıra ilə düzülürdü: I cüt sırada 22 (burda “Yegah”-“Nəva” oktavası daxilindəki 18 səsdən 15-nin ifası müm¬kün idi ), II cüt sırada 36 (“Yegah”-“Zil Nəva” arasında yer alan iki oktava həcmində bütün səslərin ifası mümkün olub), III cüt sırada 18 kasa (II cərgədə olduğu kimi, “Yegah”-“Zil Nəva” oktavası daxilindəki bəzi səslərin ifasının mümkünlüyü). M.Bardakçı yazır (2, s. 111): “Fəvaid-i əşəra”dakı rəsm daha anlaşıqlı şəkildədir. İlk sırada yer alan kasalar öncəki şəkildə olmayan “Qəveşt”, “Nim Hicaz” və “Dik Hicaz” səslərini də verərək bir oktava həcmində bütün səsləri çıxara bilirlər. Öncəki rəsmdə “zaid” və “zeyl” adlandırılmış kasalar isə burada yoxdur. II sıra öncəki şəkildəkinin eynidir, sadəcə “Yegah”-“Nəva” arasıyla “Nəva”,“Zil Nəva» arasındakı səsləri verən kasaların yerləri dəyişmiş, yəni “Məqasidül-Əlhan”da (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) altda olan bəm oktava burada üstdədir. III sırada da bəzi fərqlər gözə çarpır. “Məqasidül-Əlhan” (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) rəsmində iki oktavadakı bəzi səsləri verən kasalar burada bir oktava həcmində bütün pərdələri verəcək biçimdə yerləşdirilmişdir. “Fevk” olaraq göstərilən iki kasa da “Fəvaid-i əşəra” rəsmində “Dik Hicaz” və “Nəva” şəklində qeyd edilmişdir. Maraqlıdır ki, Ə.Marağalının əsərlərində çalğı alətinin səsləri muğam adları ilə verilir: “Yegah”, “Nəva”, “Zil Nəva” və s. Çini kasa dəstindən folklor aləti kimi etnoqrafik konsertlərdə, tədbirlərdə istifadə oluna bilər. Bu alətdə də istənilən muğamın ifası mümkündür.

Kuzə dəsti

Kuzə məişət qabı kimi xalqımıza Tunc dövründən məlumdur (5, 12). Belə qablardan əsasən su daşımaq və saxlamaq üçün istifadə ediblər. Lakin idiofonlu kuzə alətini XIV əsrdə yaşamış Azərbaycanın tanınmış musiqi alimi və şairi Xoca Raziyəddin Rizvanşah ibn Zəki ət-Təbrizi icad etmişdir (6). O, həm də saray musiqiçisi kimi məşhurlaşıb, zəmanəsinin sayılıb-seçilən sənətkarlarından olub. Xoca Rizvanşah Cəlairilər sülaləsindən olan Sultan Hüseyn (hakimiyyət illəri 1374-1382) və Sultan Əhmədin (hakimiyyət illəri 1382-1410) sarayında mahir musiqiçi kimi fəaliyyət göstərib. Həsən bəy Rumlu “Əhsənüt-Təvarix” əsərində yazır: “Nəql edirlər ki, Soltan Əhməd Cəlairi dövründə Xoca Rizvanşah böyük şöhrət qazanmışdı. Onun 12 muğam və 24 şöbədən ibarət təsnifləri var idi. Qalanları isə üsul (Firu), sair nəğmə və nəqərat idi” (7, s. 55). Xatırladaq ki, Xoca Rizvanşah dünya şöhrətli musiqişünas-alim Əbdülqadir Marağalının qayınatası olmuşdur. Tanınmış dövlət və ictimai xadim, folklor tədqiqatçısı Əlihüseyn Dağlı (1898-1981) “Ozan Qaravəli” əsərində “Mətləbə yaxın bir haşiyə” başlıqlı məqaləsində kuzə dəsti ilə bağlı geniş məlumat verir (8, s. 22-26). O, əsərində Rizvanşah Təbrizinin kuzə dəsti alətini necə hazırlaması ilə bağlı maraqlı rəvayət təqdim edir. Boğazı dar, gövdəsi gen, tutacaq qulpu olan kuzə aləti çinidən hazırlanırdı. Kuzə aləti 12 hissədən, yəni bardaqdan ibarətdir. Bu bardaqlar üçər şəkildə düzülür. Altısı solda, digər altısı isə sağda sıralanırdı. R.Təbrizi kuzələri “gah”, daxili tutum həcmini isə “nəfəsgah” adlandırıb. Kuzələr ölçüsü və həcminə görə biri digərindən fərqlənirmiş. Bu səbəbdən müxtəlif səslər əldə edilirmiş. Bardaqların hər birinin ayrılıqda öz adı və funksiyaları olubmuş. Kuzələri çubuqla mülayim vurduqda ətrafa xoşagələn səsləp yayılırmış. Alət¬də o dövrün melodiyalarını, eləcə də muğamlardan parçalar səsləndirmək mümkün olub.

Nəlbəki dəsti

Qədim mənbələrdə nəlbəkilərdən ibarət çalğı alətinə rast gəlməsək də, Orta əsrlərdə müxtəlif yüksəkli səs verən kasa və kuzələrdən çalğı aləti kimi istifadə edildiyi mənbələrdə öz əksini tapıb. XX əsrin 70-ci illərindən etibarən virtuoz sənətkar, müxtəlif növlü çalğı alətlərinin mahir ifaçısı Həsənağa Sadıqov bir neçə nəlbəkini düzərək çalmaqla ardıcıl səs düzümü yaratmışdır. O, iki nazik çubuqla nəlbəkiləri döyəcləməklə (ksilofonda olduğu kimi) istənilən melodiyanı və həmçinin muğamlarımızı böyük məharətlə səsləndirir. Azərbaycan teletama-şaçıları dəfələrlə onun ifasında “Şur”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Segah”, “Şüştər” və s. muğamlarımızdan müəyyən guşələrin ifasını dinləyiblər. Son il-lərdə müxtəlif üsullarla səsləndirlən bir sıra çağı alətinin peşəkar ifaçısı Məhərrəm Nəcəfzadə də televiziya çıxşlarında, eləcə də el şənliklərində nəlbəki dəstində rəqs, mahnı və muğamlarımızı böyük ustalıqla ifa edir

Xromatik laqquti

Laqquti qoşanağara çalanların istifadə etdikləri alətdir (9, 127). Təkmilləşdirilmiş, xromatik laqquti alətində dəstgah halında olmasa da, muğamlarımızdan müəyyən parçalar ifa etmək mümkündür. Bir oktava diapazonu olan xromatik səsdüzümlü laqquti aləti əsasən ritm ifa etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Laqquti aləti haqqında mətbuatda ilk dəfə musiqişünas, sənətşünaslıq doktoru, professor Əhməd İsazadə (1928-2007) məlumat vermişdir (10, 8-10). O, laqqutini Lerik rayonunun Monidigah kəndində aşkar etmişdir. Maraqlıdır ki, bu kənddə “Laqquti” adlı folklor ansamblı fəaliyyət göstərir. Ölkəmizdə muğam adları ilə bir sıra peşəkar ansambllar yaradılıb: “Hümayun” (bədii rəhbər xalq artisti Əlibaba Məmmədov), “Dügah” (bədii rəhbər Ələkbər Əsgərov), “Şur” (bədii rəhbər Xosrov Fərəcov), “Dilkeş” (bədii rəhbər Xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadə), “Rast” (bədii rəhbər Əməkdar artist Rəşad Haşımov) və b. Lakin “Laqquti” – öz adında çalğı alətini əks etdirən ilk ansambldır. Çalğı alətinin təbliği baxımından, həmçinin böyük maarifləndirici yönümünü nəzərə alaraq bu işin digər çalğı alətlərimizdə də davam etdirilməsini arzulayırıq.

Çinqiraq dəsti

Silkələnməklə səsləndirilən zəng alətinin bir çox növlərindən Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə geniş istifadə edilmişdir. Bu alətlərdən cəalcil, cərəs, cınqırov, çan, çınqıraq, dəray, naqus və zəngi-şütürü nümunə göstərə bilərik. Zəng ailəsinə aid edilən idiofonlu alətlər quruluşca bir-birinə bənzəsə də, istifadə olunmasına, ölçülərinə, etimologiyasına görə kəskin fərqlənirlər. Dahi Nizami Gəncəvinin (1141-1209) “İskəndərnamə” poemasında çınqırağın adına rast gəlrik: Yollarda qumrular səs-küy salaraq, Çınqıraq səsindən tutuldu qulaq (11, s. 98). Qədimdə qapıdan asılan zəngləri «çınqırıq» adlandırırdılar (12, s. 441). Fikrimizcə, “çınqıraq” elə “çınqırıq” sözünə istinadən yaranmışdır. “Çın” arxaik sözlərimizdən olub “səs”, “ün” mənalarını bildirir. Azərbaycan dilində feil ki¬mi işlədilən “çınlamaq”, “çınlama”, “çınlatmaq” kimi sözlərin kökü “çın”dır. Belə feillərə xüsusən nakam şairimiz Mikayıl Müşfiqin (1908-1938) şeirlərində tez-tez rastlaşırıq (13, s. 317): Qoy, çınlasın varlığın, Ömrün, bəxtiyarlığın Şadlıq kamançasında. Çınqıraq aləti kəsik konus və ya üst oturacağı yarımkürə şəklində olan konus formasndadır. Alət mis, tunc və ya bürüncdən hazırlanır. Konusun içərisində səs salmaq üçün sağa-sola hərəkət edən metal dilçək, yəni, mil asılır. Zəngəbənzər alətlərimizdən bəzi hallarda, xüsusən döyüş səhnələrində çalğı aləti kimi istifadə olunsa da, bu alətlərin heç birində konkret melodiyanın ifası mümkün deyil. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün diatonik səs düzümlü “çınqıraq dəsti” alətini hazırlamaq qərarına gəldik. Sonrakı mərhələdə isə xromatik səsdüzümlü çınqıraq hazırlamağı planlaşdırmışıq. Biz müxtəlif səslər verən kiçik çınqıraqlar əldə edərək, kiçik diapazonlu səs-düzümü yaratmışıq. Və bu “çınqıraq dəsti”ndə müəyyən musiqi parçalarının ifa olunmasının mümkünlüyünü aydınlaşdırdıq. Diatonik “çınqıraq dəsti” mükəmməl çalğı aləti olmasa da, ondan folklor tədbirlərində, etnoqrafik konsertlərdə istifadə etmək mümkündür. Hətta, diato-nik çınqıraq dəstini folklor ansambllarının epizodik məqamlarında, peşəkar xalq çalğı alətləri ansambl və orkestrlərində səsləndirilməsi böyük marağa səbəb ola bilər. Ulularımızın nəfəsi dəydiyi çınqırağı bu yolla böyük səhnələrə çıxarmaq mümkündür.

Zəngi-şütür aləti

Bəzi muğam guşələrinin adlarında idiofonlu zəngi-şütür alətinin adına rast gəlirik. Məsələn, “Rast” ailəsinə aid edilən “Mahur-hindi”, “Bayatı-Qacar”, “Dügah” kimi muğamlarda “Zəngi ,şütür” adlı guşəni nümunə göstərə bilərik. Ə.Dağlı yazır (14): “Qədim dövrlərdə “Şur” dəstgahında oxunan “Zəngi-şü-tür” guşəsinin yaradıcısı Əbu Əli Hüseyn ibn Əbdullah ibn Sinayi Bəlxi (980-1037) olub. Hazırda isə “Zəngi-şütür” “Rast” ailəsinə aid edilən muğamlarda (“Orta mahur” istisna olunmaqla) instrumental şəkildə ifa edilir”. Xatırladaq ki, İbn Sina (latınlaşdırılmış adı Avisenna) XI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuş, Suraxanıda «Atəşgədə»ni ziyarət etmişdir. Yerli əhali “İskəncəbi”, “Xışqəncir”, “Pustkəndə”, “Zincilfərəc” kimi (əncirdən hazırlanan) həkimanə yemək-içməyin reseptnin İbn Sinaya məxsus olduğunu deyirlər. O, Bakının Balaxanı və Nardaran kəndlərində olub, burada muğam biliciləri ilə görüşüb. Ə.Dağlı əsərində bu məqamlara toxunur, İbn Sina ilə bağlı yaddaşlarda qalan rəvayətləri təqdim edir. Ə.Dağlı 5 hissəli “Ozan Qaravəli” əsərinin III hissəsində zəngi-şütür aləti haqqında geniş məlumat verir (15): “Zəngi-şütür” fars sözüdür, mənası “dəvə zəngi” deməkdir. Zəngi-şütürü bir adət üzrə qabaqdakı nər dəvənin boynundan asıblar. Arxadakı dəvələrin boynundan da ara-sıra uzunsov zənglər görünərdi. Zəngi-şütür aləti konus şəklində mis, tunc və ya bürüncdən hazırlanır. Alətin hündürlüyü təxminən 130 mm, oturacağın diametri 80 mm, yuxarıdakı yarımkürənin diametri isə 30 mm olmuşdur. Zəngi-şütürün gövdəsinin içərisində asılmış vəziyyətdə kiçik, uzunsov ikinci zəng yerləşdirilir. Bu zəngin təxmini ölçüləri belədir: hündürlüyü 70 mm, oturacağın diametri 50 mm, yuxarıdakı yarım-kürənin diametri isə 15 mm-dir. Zəngi-şütürün gövdəsi böyük olsa da, onun ümumi çəkisi o qədər də ağır deyil, 500 q-dır. Dəvə yeriyəndə zəngi-şütür yellənir, uzunsov zəng böyük zəngin divarlarına toxunur və səslənmə yaranınr. Uzunsov zəngin içərisindəki ucu şar formalı dilçək və ya mil də silkələndikcə ikinci, yəni kiçik zəngin divarlarına toxunaraq səslənir. Beləliklə, böyük zəngin səsi kiçik zəngin səsinə qarışaraq ətrafı dalğalı səslər bürüyür. Ə.Dağlının təbirincə desək, “ətrafa həqiqətən ürəyə yatan, həzin musiqi sədası yayılır”. Dəvə dayandıqda isə alətin səsi tədricən kəsilir. Bu mənzərəni Azərbaycan klassik poeziyasının ən gənc nümayəndəsi M.Müşfiq çox gözəl təsvir edib (16, s. 269): Mənzilə çatanda sən bilirsən ki, Bir şərqli karvanın susmada zəngi. Yəni karvan dayandısa, zəng alətinin də səsi susmalıdır. “Koroğlu” (XVI əsr) dastanıında zəng alətinin adı çəkilir. Dastanda dəvələrin boynundan asılan, zəng alətinin fərqli növü – zəngi-şütür vəsf olunur. Zəngi-şütür keçmişdə karvan yollarında səsləndirilib. Lakin bu maraqlı alətdən gur səsli nəfəs alətlərimizlə birgə meydan tamaşalarında, folklor tədbirlərdə istifadə edildiyi də istisna olunmur.

Zinqirov aləti

Ə.Dağlının zınqırovla bağlı maraqlı fikirləri vardır: “Zəngulə” – vurulan musiqi gülü, çiçəkciklər – deməkdir. Daha sonra idarə olunan zəngulə rəvan, sərbəst ifada “zəngulirov” adını almışdır. Bu münvalla «gulizən»lər 12 gah (kuzələr – A.N.) daxilində “zəngulirov” kimi cərəyanda olmuşdur. Qoy bunu əxz edim ki, “zəngulirov” məişətdə, danışıqda və hətta ədəbiyyatmızda “zınqırov” kimi adlanır…” (8, s. 29). Deməli, Ə.Dağlıya görə, “zınqırov” “zəngulə” sözündən yaranmışdır: “zəngulə”- “zəngulirov”-“zınqırov”. Xatırladaq ki, Orta əsrlərdə Yaxın Şərqdə geniş yayılmış “Zəngulə” adlı muğam da olmuşdur (17, 317). Təəssüf ki, o dövrlərdə 12 əsas muğamdan biri olan “Zəngulə” muğamı unudulmuş, dövrümüzə gəlib çıxmamışdır. Hər hansı alətin yaranma tarixi nə qədər qədim olursa, o alət haqqında bir sıra rəvayət, əfsanə və nağıllar yaranır. Zınqırov da belə alətlərimizdəndir. Bu alətdə muğam ifası mümkün olmasa da, adı “Çahargah”ın yaranması ilə bağlı əfsanələrdə dolaşmaqdadır. Sənətşünaslıq doktoru, professor S.Abdullayeva “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” əsərində “Çahargah” adlı əfsanəni təqdim edir (18, s. 79-80). Əfsanədə xalq arasında böyük hörmət qazanmış alimin hökmdar tərəfindən başına gətirilən məcaralardan söhbət açılır... Burada musiqişünaslıq baxımından maraqlı məqamlar var. Alim saribandan dəvə karvanının boynundan asılan zınqırovların yerini dəyişməyi xahiş edir. O, razılıq aldıqdan sonra zınqırovları elə asır ki, dəvələr yeriyəndə sanki mizrab bir neçə telə toxunur. Səslənmədən yaranan musiqi “Çahargah” adlarına dəyik ki, burada söhbət adi musiqidən deyil, “Çahargah” adlı möhtəşəm muğamdan gedir. Bildiyimiz kimi, fars sözü “çahar” dörd deməkdir. “Gah” isə dilimizdə bir neçə mənada işlədilir, burada «səs» sözünü ifadə edir. Nəticə olaraq, “Çahargah” sözü alimin yaratdığı “dörd səs” deməkdir. Elə “Çahargah” əfsanəsi özü də dörd duyğu, dörd səhnə üzərində qurulmuşdur.

Ədəbiyyat

  • 1. Bardakçı M. Marağalı Əbdülqadir. İstanbul: Pan Yayınçılıq, 1986 (türkcə).
  • 2. Müsəddiq M. Klassik musiqimizin günəşi. // “Qobustan” jurnalı 1977, №1.
  • 3. Onullahi S. Qədim Təbrizin mədəniyyət tarixindən (X-XVII əsrlərdə). // “Qobustan” jurnalı, 1974, №3.
  • 4. Ə.Dağlı. Ozan Qaravəli. I kitab. B.: MBM, 2006.
  • 5. Ə.Dağlı. Ozan Qaravəli. III hissə, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda J-1175/38009 şifrəsilə qorunan əlyazma, “Zəngi-şüturidən yenə” başlıqlı məqalə.
  • 6. Nəcəfzadə A. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti. B.: MBM, 2004.
  • 7. Xoca Raziyəddin Rizvanşah ibn Zəki ət-Təbrizi “Mizani musiqi” (“Musiqi ölçüsü”) risaləsi.
  • 8. ASE (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası). On cilddə, VI c. B.: 1982.
  • 9. Nəcəfzadə A.İ. Çalğı alətlərimiz. B.: MBM, 2004.
  • 10. İsazadə Ə., Məmmədov N. Xalq mahnıları və oyun havaları (Astara-Lənkəran zonası üz-rə). B.: Elm, 1975.
  • 11. Ə.Dağlı. Ozan Qaravəli. II hissə, B.: AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda J-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazma, “Əbu Əli ibn Sinayi Bəlxi” başlıqlı məqalə.
  • 12. Nəcəfzadə A. Xalq çalğı alətlərinin tədrisi metodikası. B.: MBM, 2007.
  • 13. N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B.: Lider, 2004.
  • 14. Abdullayeva S. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2007.
  • 15. Abbasov İ. AMEA Folklor İnstitutu, “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” V Uluslararası Folklor Konfransının materialları, B.: Səda, 2007.
  • 16. M.Müşfiq. Əsərləri. II c. “Səhər” poeması, B.: Səda, 2004.
  • 17. Əbdülqasımov V. Azərbaycan tarı. B.: İşıq, 1989.
  • 18. Musazadə R. Aşıq sənəti və zərbi muğamlar», “Qobustan” jurnalı, № 4 (143), 2008.
  • 19. ASE (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası). On cilddə, IV c. B.: 1980.
  • 20. N.Gəncəvi. İskəndərnamə (Şərəfnamə). B.: Lider, 2004.
  • 21. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. IV c. B.: Elm, 1987.
  • 22. M.Müşfiq. Əsərləri. I c. “Mingəçevir həsrəti” şeiri. B.: Səda» 2004, (tər¬tibçi: Gül¬hü¬¬seyn Hüseynoğlu).

İstinadlar

  1. 3, s. 85
  2. Abbasqulu Nəcəfzadə Muğam ifaçiliğinda idiofonlu alətlərimizin rolu
  Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyaya kömək edə bilərsiniz.
Əgər mümkündürsə, daha dəqiq bir şablondan istifadə edin.
Bu məqalə sonuncu dəfə 5 ay əvvəl C Mirəli2001 tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

Avqust 08, 2021
muğam, ifaçılığında, idiofonlu, alətlər, tədqiqatda, əlvah, çini, kasa, dəsti, kuzə, dəsti, nəlbəki, dəsti, xromatik, laqquti, çınqıraq, dəsti, zınqırov, kimi, idiofonlu, alətlərimizin, muğam, ifaçılığında, həmçinin, muğamlarımızın, inkişafı, formalaşmasında, . Mugam ifaciliginda idiofonlu aletler Tedqiqatda elvah cini kasa desti kuze desti nelbeki desti xromatik laqquti cinqiraq desti ve zinqirov kimi idiofonlu aletlerimizin mugam ifaciliginda hemcinin mugamlarimizin inkisafi ve formalasmasinda diger calgi aletlerinden hec de az ehemiyyeti olmadigi askarlanir Esrler boyu xalqimizin estetik zovqunun formalasmasi ve inkisafinda tar kamanca balaban saz qanun ve s aletlerle yanasi bir sira idiofonlu aletlerimizin de boyuk rolu olmusdur Mugam ifaciliginda idiofonlu aletler Mundericat 1 Idiofonlu aletlerin seslendirilmesi 2 Elvah aleti 3 Cini kasa desti 4 Kuze desti 5 Nelbeki desti 6 Xromatik laqquti 7 Cinqiraq desti 8 Zengi sutur aleti 9 Zinqirov aleti 10 Edebiyyat 11 IstinadlarIdiofonlu aletlerin seslendirilmesi RedakteIdiofonlu aletlerin mugam ifaciliginda hec bir rolu yoxdur Lakin ifaciliq senetine derinden diqqet yetirdikde idiofonlu aletlerin de mugam ifaciliginin inkisafinda hec de az ehemiyyet dasimadiginin sahidi oluruq Meselen bir sira idiofonlu aletlerden laqquti qasigek caharpare sax sax xalxal ve s mugamlarin sobe ve guseleri arasinda calinan deramed reng reqs diringe ve ya tesnifler elece de zerbi mugamlar ifa edilerken genis istifade olunur Hetta bezi idiofonlu elvah cini kasa desti nelbeki desti kuze desti xromatik laqquti kimi aletlerimizde mugamlari da seslendirmek mumkundur Bir sira mugam guselerinin adlarinda da idiofonlu aletler eks olunmusdur Elvah aleti RedakteAzerbaycanin boyuk musiqisunas alimi Kamaleddin Ebdulqadir bin Qeybi elHafiz Maragalinin 1353 1435 icad etdiyi aletlerden biri de elvah adlanir Elvah Avropa aleti muasir ksilofona benzeyir Ksilofon haqqinda yazilan menbelere gore XV esrde Serqde Cenubi Asiyada bele bir aletin movcud oldugu bildirilir Fikrimizce burada da sohbet E Maragalinin icad etdiyi elvah aletinden gedir Bu mentiqle E Maragalinin XIV esrin sonlarinda icad etdiyi elvahi ksilofonun selefi hesab etmek olar Turkiyeli alim Murad Bardakci Maragali Ebdulqadir eserinde yazir 2 s 113 Ebdulqadir bu aletin planini iki yerde Fevaid i esera ve MeqasidulElhan risalelerinde verir Fevaid i esera daki cisim yeni resm olduqca besit ve qeyri mukemmeldir Meqasidul Elhan dakinda Rauf Yekta bey nusxesi ise cizimin uzerindeki aciqlamalar oxunmaz derecede tehrif olmus ancaq sekilden elvahin mahiyyeti haqqinda bir fikir elde edile bilinir Sazi elvah yeni lovheler aleti polad hisseciklerden ibaretdir ve bu lovhelerin uzerine cubuqlari vurmaqla seslendirilir Bem sesler ucun genis zil sesler ucun ise daha dar lovhelerden istifade edilir Bu cure misden ve ya poladdan hazirlanmis ksilofona benzeyen aletde 46 eded lovhe 3 sira ile duzulmusdur Ilk sirada 10 eded lovhe var ve bunlar o do nem Rast inin Yegah la Ovc arasindaki ana yeni esas sesleri verir II siradaki 18 lovheden Yegah la Neva son sirada olan 18 lovheden ise Neva ile Zil Neva arasindaki butun sesler ifa edilir M Bardakci yazir 2 114 Sazi elvahin Meqasidul Elhan daki cizminin bugunku notlarla ifadesi bu sekildedir Elde edilen bilgiler ve teqdim etdiyimiz layihe esasinda elvah aletinin eskizini ressam Seyran Bedeloglu islemisdir Bu resm ilk defe Azerbaycan calgi aletlerinin izahli lugeti kitabinda teqdim edilib 1 Biz Azerbaycan Milli Konservatoriyasinin Milli musiqi aletlerinin tekmillesdirilmesi elmi tedqiqat laboratoriyasinda elvah aletinin ilkin variantini agacdan ksilofon ve misden metalofon hazirlamagi qerar vermisik Ansambl ve orkestrlerimizin ses palitrasini daha da zenginlesdirmekden otru elvah tipli aletlerin berpa olunmasina boyuk ehtiyac vardir Oz dovrunde mukemmel calgi aleti kimi taninan elvah berpa edildikden sonra yeqin ki bu aletde istenilen mugamin ifasi mumkun olacaqdir Inaniriq ki elvah erseye geldikden sonra tezlikle usaq musiqi mekteblerinde musiqi texnikumu musiqi kollecleri ve elece de musiqi yonumlu ali tehsil ocaqlarinda tedris edilecekdir Cini kasa desti RedakteKasadan meiset qabi kimi e e istifade edilse de on da ardicil ses duzumunu XIV esrin sonlarinda Ebdulqadir Maragali icad etmisdir 4 s 73 O cini kasa sazi adlandirdigi bu mukemmel aletde dovrunun mugamlarini mahni ve reqslerini seslendirmisdir E Maragali bu aleti ilk defe 1378 ci ilin yanvar ayinda hicri tarixi ile 779 ramazan ayi Erdebilde Sefevilerin II Seyxi Sedreddinin huzurunda olarken calib 2 s 108 Cini kasa haqqinda E Maragali Meqasidul Elhan Rauf Yekta bey nusxesinde ve Fevaid i esera risalelerinde melumat verir ve aletin seklini teqdim edir 2 s 109 Calgi aleti kimi kasalar meisetde istifade olunan qablarin kasalarin arasindan secilerek istifade edilir Lakin kasalar ele secilmelidir ki akustik baximdan keyfiyyetli ses versin Hem cinin onlari cubuqla doyecledikde muxtelif ardicil ses yuksekliyi alinmalidir Bele olduqda ifaci istenilen melodiya ve ya mugami ifa ede biler Sesduzumu duzgun alinmadiqda ifacilar kasalara su tokmekle sesleri tenzimleyirler Ifaci qosanagara aletinde oldugu kimi her elinde nazik cubuq tutub kasalari doyeclemekle seslendirir M Bardakciya gore cini kasanin cizminin bu gunki notlarla ifadesi bu sekildedir 2 s 110 Cini kasa sazi 76 muxtelif olculu kasalardan ibaret olub Bemden zile getdikce kasala rin olcusu kicilirdi Yeni bem kasalar iri zil kasalar ise kicik olcude hazirlanirdi Her kasa ayrica bir ses verirmis ve onlar uc cergede sira ile duzulurdu I cut sirada 22 burda Yegah Neva oktavasi daxilindeki 18 sesden 15 nin ifasi mum kun idi II cut sirada 36 Yegah Zil Neva arasinda yer alan iki oktava hecminde butun seslerin ifasi mumkun olub III cut sirada 18 kasa II cergede oldugu kimi Yegah Zil Neva oktavasi daxilindeki bezi seslerin ifasinin mumkunluyu M Bardakci yazir 2 s 111 Fevaid i esera daki resm daha anlasiqli sekildedir Ilk sirada yer alan kasalar onceki sekilde olmayan Qevest Nim Hicaz ve Dik Hicaz seslerini de vererek bir oktava hecminde butun sesleri cixara bilirler Onceki resmde zaid ve zeyl adlandirilmis kasalar ise burada yoxdur II sira onceki sekildekinin eynidir sadece Yegah Neva arasiyla Neva Zil Neva arasindaki sesleri veren kasalarin yerleri deyismis yeni Meqasidul Elhan da Rauf Yekta bey nusxesinde altda olan bem oktava burada ustdedir III sirada da bezi ferqler goze carpir Meqasidul Elhan Rauf Yekta bey nusxesinde resminde iki oktavadaki bezi sesleri veren kasalar burada bir oktava hecminde butun perdeleri verecek bicimde yerlesdirilmisdir Fevk olaraq gosterilen iki kasa da Fevaid i esera resminde Dik Hicaz ve Neva seklinde qeyd edilmisdir Maraqlidir ki E Maragalinin eserlerinde calgi aletinin sesleri mugam adlari ile verilir Yegah Neva Zil Neva ve s Cini kasa destinden folklor aleti kimi etnoqrafik konsertlerde tedbirlerde istifade oluna biler Bu aletde de istenilen mugamin ifasi mumkundur Kuze desti RedakteKuze meiset qabi kimi xalqimiza Tunc dovrunden melumdur 5 12 Bele qablardan esasen su dasimaq ve saxlamaq ucun istifade edibler Lakin idiofonlu kuze aletini XIV esrde yasamis Azerbaycanin taninmis musiqi alimi ve sairi Xoca Raziyeddin Rizvansah ibn Zeki et Tebrizi icad etmisdir 6 O hem de saray musiqicisi kimi meshurlasib zemanesinin sayilib secilen senetkarlarindan olub Xoca Rizvansah Celairiler sulalesinden olan Sultan Huseyn hakimiyyet illeri 1374 1382 ve Sultan Ehmedin hakimiyyet illeri 1382 1410 sarayinda mahir musiqici kimi fealiyyet gosterib Hesen bey Rumlu Ehsenut Tevarix eserinde yazir Neql edirler ki Soltan Ehmed Celairi dovrunde Xoca Rizvansah boyuk sohret qazanmisdi Onun 12 mugam ve 24 sobeden ibaret tesnifleri var idi Qalanlari ise usul Firu sair negme ve neqerat idi 7 s 55 Xatirladaq ki Xoca Rizvansah dunya sohretli musiqisunas alim Ebdulqadir Maragalinin qayinatasi olmusdur Taninmis dovlet ve ictimai xadim folklor tedqiqatcisi Elihuseyn Dagli 1898 1981 Ozan Qaraveli eserinde Metlebe yaxin bir hasiye basliqli meqalesinde kuze desti ile bagli genis melumat verir 8 s 22 26 O eserinde Rizvansah Tebrizinin kuze desti aletini nece hazirlamasi ile bagli maraqli revayet teqdim edir Bogazi dar govdesi gen tutacaq qulpu olan kuze aleti ciniden hazirlanirdi Kuze aleti 12 hisseden yeni bardaqdan ibaretdir Bu bardaqlar ucer sekilde duzulur Altisi solda diger altisi ise sagda siralanirdi R Tebrizi kuzeleri gah daxili tutum hecmini ise nefesgah adlandirib Kuzeler olcusu ve hecmine gore biri digerinden ferqlenirmis Bu sebebden muxtelif sesler elde edilirmis Bardaqlarin her birinin ayriliqda oz adi ve funksiyalari olubmus Kuzeleri cubuqla mulayim vurduqda etrafa xosagelen seslep yayilirmis Alet de o dovrun melodiyalarini elece de mugamlardan parcalar seslendirmek mumkun olub Nelbeki desti RedakteQedim menbelerde nelbekilerden ibaret calgi aletine rast gelmesek de Orta esrlerde muxtelif yuksekli ses veren kasa ve kuzelerden calgi aleti kimi istifade edildiyi menbelerde oz eksini tapib XX esrin 70 ci illerinden etibaren virtuoz senetkar muxtelif novlu calgi aletlerinin mahir ifacisi Hesenaga Sadiqov bir nece nelbekini duzerek calmaqla ardicil ses duzumu yaratmisdir O iki nazik cubuqla nelbekileri doyeclemekle ksilofonda oldugu kimi istenilen melodiyani ve hemcinin mugamlarimizi boyuk meharetle seslendirir Azerbaycan teletama sacilari defelerle onun ifasinda Sur Cahargah Bayati Siraz Segah Suster ve s mugamlarimizdan mueyyen guselerin ifasini dinleyibler Son il lerde muxtelif usullarla seslendirlen bir sira cagi aletinin pesekar ifacisi Meherrem Necefzade de televiziya cixslarinda elece de el senliklerinde nelbeki destinde reqs mahni ve mugamlarimizi boyuk ustaliqla ifa edirXromatik laqquti RedakteLaqquti qosanagara calanlarin istifade etdikleri aletdir 9 127 Tekmillesdirilmis xromatik laqquti aletinde destgah halinda olmasa da mugamlarimizdan mueyyen parcalar ifa etmek mumkundur Bir oktava diapazonu olan xromatik sesduzumlu laqquti aleti esasen ritm ifa etmek ucun nezerde tutulmusdur 2 Laqquti aleti haqqinda metbuatda ilk defe musiqisunas senetsunasliq doktoru professor Ehmed Isazade 1928 2007 melumat vermisdir 10 8 10 O laqqutini Lerik rayonunun Monidigah kendinde askar etmisdir Maraqlidir ki bu kendde Laqquti adli folklor ansambli fealiyyet gosterir Olkemizde mugam adlari ile bir sira pesekar ansambllar yaradilib Humayun bedii rehber xalq artisti Elibaba Memmedov Dugah bedii rehber Elekber Esgerov Sur bedii rehber Xosrov Ferecov Dilkes bedii rehber Xalq artisti Memmedbagir Bagirzade Rast bedii rehber Emekdar artist Resad Hasimov ve b Lakin Laqquti oz adinda calgi aletini eks etdiren ilk ansambldir Calgi aletinin tebligi baximindan hemcinin boyuk maariflendirici yonumunu nezere alaraq bu isin diger calgi aletlerimizde de davam etdirilmesini arzulayiriq Cinqiraq desti RedakteSilkelenmekle seslendirilen zeng aletinin bir cox novlerinden Azerbaycan erazisinde muxtelif dovrlerde genis istifade edilmisdir Bu aletlerden cealcil ceres cinqirov can cinqiraq deray naqus ve zengi suturu numune gostere bilerik Zeng ailesine aid edilen idiofonlu aletler qurulusca bir birine benzese de istifade olunmasina olculerine etimologiyasina gore keskin ferqlenirler Dahi Nizami Gencevinin 1141 1209 Iskendername poemasinda cinqiragin adina rast gelrik Yollarda qumrular ses kuy salaraq Cinqiraq sesinden tutuldu qulaq 11 s 98 Qedimde qapidan asilan zengleri cinqiriq adlandirirdilar 12 s 441 Fikrimizce cinqiraq ele cinqiriq sozune istinaden yaranmisdir Cin arxaik sozlerimizden olub ses un menalarini bildirir Azerbaycan dilinde feil ki mi isledilen cinlamaq cinlama cinlatmaq kimi sozlerin koku cin dir Bele feillere xususen nakam sairimiz Mikayil Musfiqin 1908 1938 seirlerinde tez tez rastlasiriq 13 s 317 Qoy cinlasin varligin Omrun bextiyarligin Sadliq kamancasinda Cinqiraq aleti kesik konus ve ya ust oturacagi yarimkure seklinde olan konus formasndadir Alet mis tunc ve ya buruncden hazirlanir Konusun icerisinde ses salmaq ucun saga sola hereket eden metal dilcek yeni mil asilir Zengebenzer aletlerimizden bezi hallarda xususen doyus sehnelerinde calgi aleti kimi istifade olunsa da bu aletlerin hec birinde konkret melodiyanin ifasi mumkun deyil Bu problemi aradan qaldirmaq ucun diatonik ses duzumlu cinqiraq desti aletini hazirlamaq qerarina geldik Sonraki merhelede ise xromatik sesduzumlu cinqiraq hazirlamagi planlasdirmisiq Biz muxtelif sesler veren kicik cinqiraqlar elde ederek kicik diapazonlu ses duzumu yaratmisiq Ve bu cinqiraq desti nde mueyyen musiqi parcalarinin ifa olunmasinin mumkunluyunu aydinlasdirdiq Diatonik cinqiraq desti mukemmel calgi aleti olmasa da ondan folklor tedbirlerinde etnoqrafik konsertlerde istifade etmek mumkundur Hetta diato nik cinqiraq destini folklor ansambllarinin epizodik meqamlarinda pesekar xalq calgi aletleri ansambl ve orkestrlerinde seslendirilmesi boyuk maraga sebeb ola biler Ulularimizin nefesi deydiyi cinqiragi bu yolla boyuk sehnelere cixarmaq mumkundur Zengi sutur aleti RedakteBezi mugam guselerinin adlarinda idiofonlu zengi sutur aletinin adina rast gelirik Meselen Rast ailesine aid edilen Mahur hindi Bayati Qacar Dugah kimi mugamlarda Zengi sutur adli guseni numune gostere bilerik E Dagli yazir 14 Qedim dovrlerde Sur destgahinda oxunan Zengi su tur gusesinin yaradicisi Ebu Eli Huseyn ibn Ebdullah ibn Sinayi Belxi 980 1037 olub Hazirda ise Zengi sutur Rast ailesine aid edilen mugamlarda Orta mahur istisna olunmaqla instrumental sekilde ifa edilir Xatirladaq ki Ibn Sina latinlasdirilmis adi Avisenna XI esrin evvellerinde Azerbaycanda olmus Suraxanida Atesgede ni ziyaret etmisdir Yerli ehali Iskencebi Xisqencir Pustkende Zincilferec kimi encirden hazirlanan hekimane yemek icmeyin reseptnin Ibn Sinaya mexsus oldugunu deyirler O Bakinin Balaxani ve Nardaran kendlerinde olub burada mugam bilicileri ile gorusub E Dagli eserinde bu meqamlara toxunur Ibn Sina ile bagli yaddaslarda qalan revayetleri teqdim edir E Dagli 5 hisseli Ozan Qaraveli eserinin III hissesinde zengi sutur aleti haqqinda genis melumat verir 15 Zengi sutur fars sozudur menasi deve zengi demekdir Zengi suturu bir adet uzre qabaqdaki ner devenin boynundan asiblar Arxadaki develerin boynundan da ara sira uzunsov zengler gorunerdi Zengi sutur aleti konus seklinde mis tunc ve ya buruncden hazirlanir Aletin hundurluyu texminen 130 mm oturacagin diametri 80 mm yuxaridaki yarimkurenin diametri ise 30 mm olmusdur Zengi suturun govdesinin icerisinde asilmis veziyyetde kicik uzunsov ikinci zeng yerlesdirilir Bu zengin texmini olculeri beledir hundurluyu 70 mm oturacagin diametri 50 mm yuxaridaki yarim kurenin diametri ise 15 mm dir Zengi suturun govdesi boyuk olsa da onun umumi cekisi o qeder de agir deyil 500 q dir Deve yeriyende zengi sutur yellenir uzunsov zeng boyuk zengin divarlarina toxunur ve seslenme yaraninr Uzunsov zengin icerisindeki ucu sar formali dilcek ve ya mil de silkelendikce ikinci yeni kicik zengin divarlarina toxunaraq seslenir Belelikle boyuk zengin sesi kicik zengin sesine qarisaraq etrafi dalgali sesler buruyur E Daglinin tebirince desek etrafa heqiqeten ureye yatan hezin musiqi sedasi yayilir Deve dayandiqda ise aletin sesi tedricen kesilir Bu menzereni Azerbaycan klassik poeziyasinin en genc numayendesi M Musfiq cox gozel tesvir edib 16 s 269 Menzile catanda sen bilirsen ki Bir serqli karvanin susmada zengi Yeni karvan dayandisa zeng aletinin de sesi susmalidir Koroglu XVI esr dastaniinda zeng aletinin adi cekilir Dastanda develerin boynundan asilan zeng aletinin ferqli novu zengi sutur vesf olunur Zengi sutur kecmisde karvan yollarinda seslendirilib Lakin bu maraqli aletden gur sesli nefes aletlerimizle birge meydan tamasalarinda folklor tedbirlerde istifade edildiyi de istisna olunmur Zinqirov aleti RedakteE Daglinin zinqirovla bagli maraqli fikirleri vardir Zengule vurulan musiqi gulu cicekcikler demekdir Daha sonra idare olunan zengule revan serbest ifada zengulirov adini almisdir Bu munvalla gulizen ler 12 gah kuzeler A N daxilinde zengulirov kimi cereyanda olmusdur Qoy bunu exz edim ki zengulirov meisetde danisiqda ve hetta edebiyyatmizda zinqirov kimi adlanir 8 s 29 Demeli E Dagliya gore zinqirov zengule sozunden yaranmisdir zengule zengulirov zinqirov Xatirladaq ki Orta esrlerde Yaxin Serqde genis yayilmis Zengule adli mugam da olmusdur 17 317 Teessuf ki o dovrlerde 12 esas mugamdan biri olan Zengule mugami unudulmus dovrumuze gelib cixmamisdir Her hansi aletin yaranma tarixi ne qeder qedim olursa o alet haqqinda bir sira revayet efsane ve nagillar yaranir Zinqirov da bele aletlerimizdendir Bu aletde mugam ifasi mumkun olmasa da adi Cahargah in yaranmasi ile bagli efsanelerde dolasmaqdadir Senetsunasliq doktoru professor S Abdullayeva Azerbaycan folklorunda calgi aletleri eserinde Cahargah adli efsaneni teqdim edir 18 s 79 80 Efsanede xalq arasinda boyuk hormet qazanmis alimin hokmdar terefinden basina getirilen mecaralardan sohbet acilir Burada musiqisunasliq baximindan maraqli meqamlar var Alim saribandan deve karvaninin boynundan asilan zinqirovlarin yerini deyismeyi xahis edir O raziliq aldiqdan sonra zinqirovlari ele asir ki develer yeriyende sanki mizrab bir nece tele toxunur Seslenmeden yaranan musiqi Cahargah adlarina deyik ki burada sohbet adi musiqiden deyil Cahargah adli mohtesem mugamdan gedir Bildiyimiz kimi fars sozu cahar dord demekdir Gah ise dilimizde bir nece menada isledilir burada ses sozunu ifade edir Netice olaraq Cahargah sozu alimin yaratdigi dord ses demekdir Ele Cahargah efsanesi ozu de dord duygu dord sehne uzerinde qurulmusdur Edebiyyat Redakte1 Bardakci M Maragali Ebdulqadir Istanbul Pan Yayinciliq 1986 turkce 2 Museddiq M Klassik musiqimizin gunesi Qobustan jurnali 1977 1 3 Onullahi S Qedim Tebrizin medeniyyet tarixinden X XVII esrlerde Qobustan jurnali 1974 3 4 E Dagli Ozan Qaraveli I kitab B MBM 2006 5 E Dagli Ozan Qaraveli III hisse AMEA M Fuzuli adina Elyazmalari Institutunda J 1175 38009 sifresile qorunan elyazma Zengi suturiden yene basliqli meqale 6 Necefzade A Azerbaycan calgi aletlerinin izahli lugeti B MBM 2004 7 Xoca Raziyeddin Rizvansah ibn Zeki et Tebrizi Mizani musiqi Musiqi olcusu risalesi 8 ASE Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi On cildde VI c B 1982 9 Necefzade A I Calgi aletlerimiz B MBM 2004 10 Isazade E Memmedov N Xalq mahnilari ve oyun havalari Astara Lenkeran zonasi uz re B Elm 1975 11 E Dagli Ozan Qaraveli II hisse B AMEA M Fuzuli adina Elyazmalar Institutunda J 1021 9974 sifresile qorunan elyazma Ebu Eli ibn Sinayi Belxi basliqli meqale 12 Necefzade A Xalq calgi aletlerinin tedrisi metodikasi B MBM 2007 13 N Gencevi Xosrov ve Sirin B Lider 2004 14 Abdullayeva S Azerbaycan folklorunda calgi aletleri B Adiloglu 2007 15 Abbasov I AMEA Folklor Institutu Ortaq turk kecmisinden ortaq turk geleceyine V Uluslararasi Folklor Konfransinin materiallari B Seda 2007 16 M Musfiq Eserleri II c Seher poemasi B Seda 2004 17 Ebdulqasimov V Azerbaycan tari B Isiq 1989 18 Musazade R Asiq seneti ve zerbi mugamlar Qobustan jurnali 4 143 2008 19 ASE Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi On cildde IV c B 1980 20 N Gencevi Iskendername Serefname B Lider 2004 21 Azerbaycan dilinin izahli lugeti IV c B Elm 1987 22 M Musfiq Eserleri I c Mingecevir hesreti seiri B Seda 2004 ter tibci Gul hu seyn Huseynoglu Istinadlar Redakte 3 s 85 Abbasqulu Necefzade Mugam ifaciliginda idiofonlu aletlerimizin rolu Bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyaya komek ede bilersiniz Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu meqale sonuncu defe 5 ay evvel C Mireli2001 terefinden redakte olunub Yenile Menbe https az wikipedia org w index php title Mugam ifaciliginda idiofonlu aletler amp oldid 5818249, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.