fbpx
Wikipedia

Köniqsberq döyüşü

September 11, 2021

Köniqsberq döyüşü - İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Sovet qüvvələrinin Şərqi Prussiyada son hərbi əməliyyatlarından biridir. Sovet mənbələrinin də daxil olduğu bəzi mənbələrdə döyüşün adı Köniqsberq Hücumu olaraq keçir. Sovet 3-cü Belarus Cəbhəsinin qüvvələri şəhərə hücumun ardından dörd gün davam edən sərt qarşıdurmalardan sonra, bu gün adı Kalininqrad olan şəhərə nəzarəti təmin etdilər. Şəhərin Sovet birləşmələri tərəfindan mühasirə edilməsi 1945-ci ilin yanvar ayının sonlarında başlamışdı. Köniqsberq ilə Pillau limanı arasıdaki quru körpüsünü ələ keçirmək üçün şiddətli döyüşlər keçirilib. Lakin 1945-ci ilin Mart ayında Köniqsberq artıq əsas cəbhə xəttinin yüzlərlə kilometr arxasında qalmışdı. Sovet qoşunları üç gün davam edən döyüşlərlə Alman mövqelərini müdafiə etmək vəziyyətə saldıqda, 9 Aprel 1945-də alman qoşunları təslim oldu və regiondakı döyüşlər sona çatdı.

Köniqsberq döyüşü
İkinci dünya müharibəsində Şərqi Prussiya hücumu
Köniqsberq yaxınlığında mövqe tutan alman əsgərlər.
Tarix 6 - 9 aprel 1945-ci il
Yeri Köniqsberq, Almaniya (Üçüncü Reyx)
Nəticəsi Sovet qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
Tərəflərin qüvvəsi
  • 60,000-130,000 nəfər
  • 4,000 artilleriya və minaatan qurğusu
  • 108 tank
  • 170 təyyarə
  • 137,000 nəfər
  • 5,200 artilleriya və minaatan qurğusu
  • 528 tank
  • 2,174 təyyarə
Ölənlər və yaralananlar
  • 50,000 nəfər
  • 80,000 əsir
  • 3,700 nəfər
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Döyüş öncəsi qarşıdurmalar

Sovet Ali Komandanlığı (STAVKA), Şərqi Prussiya Hücumunu Berlin istiqamətində irəliləyəcək olan Qızıl Ordu qüvvələrinin qanadını örtmək üçün planlaşdırmışdı. Əslində Berlinə hücumda istifadə ediləcək çoxsaylı qüvvələr Sovet rəhbərliyi tərəfindən Şərqi Prussiya hərəkatlarına cəlb edilmişdir. Şərqi Prussiya Döyüşünü planlaşdırarkən Stalin, Marşal Rokossovskiyə Şərqi Prussiyada tələyə salınacaq olan Vermaxt qüvvələrini məhv etməsini əmr etmişdi. Şərqi Prussiyaya hücum edən Sovet qüvvələri 3-cü Belarus Cəbhəsinin qüvvələridir. Cəbhə qüvvələri, 11-ci Qvardiya Ordusu, 39-cu 43-cü və 50-ci Ordular, 1-ci, 3-cü, 4-cü və 15-ci Hava Ordularından ibarət olmuşdur. Bu birliklərin ümumi gücü təqribən 1.5 milyon nəfər əsgər, bir neçə min tank və bir o qədər də təyyarədən ibarət idi. Vermaxt Şərqi Prussiyada çox geniş bir tahkimat şəbəkəsi, müdafiə xətləri və minalanmış ərazilərdən ibarət olduqca mürəkkəb və bir o qədər də güclü bir müdafiə sistemi təşkil etmişdi. Döyüş, 13 Yanvar 1945-ci il tarixində başlayıb və daha başlanğıcda demək olar ki, dalana dirənmişdir. Qızıl Ordu hissələri, döyüşün ilk günü 1,5 km irəli getdilər və təkcə üç müdafiə xəttini aşa bildilər. Döyüşün beşinci günü bitdikdə, ağır itkilərə baxmayaraq yalnız Sovet ordusu yalnız20 km-lik bir irəliləmə təmin edə bilmişdi. Lakin Almanların müdafiəsi yarılmışdı. Yenə də başlanğıcda qarşılaşılan çətinliklərin aşılmasından sonra Sovet qoşunları güclərini topladılar və 24 Yanvarda Visla çayı sahilinə çatdılar. Qızıl Ordunun bu hücum hərəkatı bölgədəki Alman qüvvələrinin Almaniya ilə və Şərq Cəbhəsindəki digər qüvvələrlə quru əlaqəsini kəsmiş oldu. Bu halda, mühasirə edilən Alman qoşunlarının hər cür təchizatı ancaq dənizdən təmin edilə bilərdi.

Mühasirə

Hitler, 25 Yanvarda üç ordu qrupunu yenidən təşkil etmə qərarı aldı. Bu qərar, həm Şərqi Prussiyadakı həm də Kurlandiya yarımadasındakı Alman qüvvələrindən ibarət idi. Bu səbəbdən cəbhə xəttinin çox arxasında qalmasını üstü bağlı olaraq təsdiq olunması mənasını da daşıyırdı. Hitlerin nizamlamasında Şimal Ordular Qrupu Kurlandiya Ordular Qrupu, Mərkəz Ordular Qrupu (hansı ki Köniqsberqdə mühasirəyə alınmışdı) Şimal Ordular Qrupu və A Ordular Qrupu isə Mərkəz Ordular Qrupu olaraq yenidən təşkil edildi. Şimal Ordular Qrupu olaraq yenidən təşkil olunan qüvvələr, üç ayrı bölgədə Sovet qüvvələri tərəfindən daha çox təzyiq altına alınmış idi. Bu üç mühasirə zonasından biri Köniqsberq ətrafında, digəri Samland Yarımadasına çox yaxın bir bölgədə və üçüncüsü isə Heiligenbeil mühasirəsi altında, Visla Lagunundadır.

1945-ci ilin Yanvar ayının sonlarında 3-cü Belarus Cəbhəsinin, Pillau limanına gedən yolu kəsərək Köniqsberqi quru tərəfindən əhatəyə almış, şəhərdə yaşayan təxminən 200 min mülki əhali ilə birlikdə 3-cü Panzer Ordusunu mühasirəyə almışdı. Dinc əhalinin ehtiyaclarını təmin etməkdə yaşanan çətinliklər o qədər ağırdı ki, şəhərdə yaşamaqda olan insanlara bir-birindən çarəsiz üç variant qalır.

  • Şəhərdə qalmaq və aclıq - mühasirə ərzində adambaşına gündəlik çörək haqqı 180 q. olaraq verilmişdir. Adambaşına gündəlik çörək haqqının Leninqrad döyüşünün 1941-ci ilin noyabr ayı ilə 1942-ci ilin fevral aylarında yalnız 125 q. olduğu, bəzi hallarda bu miqdarın yarıya qədər düşmüşdü. Bu nümunə ilə müqayisədə Köniqsberqdə vəziyyətin pisləşdiyi açıqca görünür.
  • Cəbhə xəttini keçərək özlərini Sovet qoşunlarına təslim olmaqla onların mərhəmətinə ümid etmək
  • Donan Visla Lagununu piyada keçərək Pillau limanına çatmaq və təxliyə gəmilərindən birində yer tapmaq.

Yüzlərlə insan cəbhə xəttini keçməyi seçdi. Amma gündə təxminən 2 min qadın və uşaq donmuş suyun üzərindən Pillauya gedirdi. Nasist Partiyasının Şərqi Prussiya üzrə nümayəndəsi Erix Kox Berlin səfərindən qayıdarkən, Köniqsberqə dönmək əvəzinə Pillaunun nisbi təhlükəsizliyini seçim edib təxliyə əməliyyatlarını keçirməklə məşğul olmuşdur. Təxliyə üçün ilk gəmi, 1.800 mülki və 1.200 yaralını 29 Yanvarda mühasirədən çıxarmışdır. Alman qüvvələri fevral ayı ərzində Köniqsberqlə Samland arasındakı dar quru əlaqəsini əldə tutmaq üçün gərgin döyüşləri nəzərə aldılar. Sovet qoşunları bu dar quru əlaqəsini bir müddət üçün ələ keçirərək şəhərin xarici aləm ilə olan əlaqəsini tamamilə kəsdilər. Ancaq 19 Fevralda 3-cü Panzer Ordusu və Alman 4-cü Ordusu, Pillau üzərindən hücum edərək Köniqsberq-Pillau quru əlaqəsini yenidən açmağa müvəffəq oldu. Ələ keçirilmiş bir T-34 tankı başçılğında Alman 1-ci Piyada Diviziyası tərəfindən eyni zamanda Köniqsberqdən açılan bir qarşı hücum 28-ci Korpus ilə əlaqə qurmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. General Hans Qollnik başçılığı ilə bu korpus, Pillau da daxil olmaqla Samland Yarımadasının bir hissəsini nəzarətində saxlayırdı. Köniqsberqin bir neçə kilometr kənarındakı Metgethen qəsəbəsini ələ keçirən Alman birliyi, General Gollnickin qüvvələri ilə ertəsi gün təmas təmin edəcək olan 5-ci Panzer Divizionuna bir keçid təmin etmiş oldu. Bu döyüşlər bölgədəki Alman müdafiəsini Köniqsberq-Pillau quru əlaqəsi bərpa olunana qədər sağlam vəziyyətdə saxlamağı təmin etdi. Bu sayədə yenidən dəniz yolu ilə şəhərin və müdafiənin təchizatı təmin olundu və yenə eyni yolla vətəndaşların və yaralıların bölgədən təxliyəsinə imkan yarandı. Bu bir ay ərzində davam edən müharibələr, bəzi mənbələrdə 1-ci Köniqsberq mühasirəsi olaraq da adlanır. Mart ayında bölgədəki cəbhə xətti sabitləşdi. Əsas cəbhə xətti yüzlərlə kilometr qərbə tərəf keçmişdi və şəhəri ələ keçirmək STAVKA üçün artıq prioritet hədəf olmaqdan çıxmışdı. Yenə də şəhəri müdafiə edən Alman qarnizonu dağılmamışdı və onlarda təslim olma istiqamətində hər hansı bir əlamət də görünmürdü. Sonunda Sovet komandanlığı, mühasirə etməyi davam etdirməkdənsə bir hücumla şəhərin alınması qərarını vermişdir.

Sovetlərin hücum hazırlıqları

Bununla yanaşı Köniqsberqin bir hücumla alınmasının asan olmayacağı məlum olurdu. Şəhəri müdafiə edən Alman qarnizonu, tam heyətli beş diviziyadan ibarət idi və döyüşçülərin sayı 130 min nəfər idi. Müdafiə 1888-ci ildə inşa edilmiş olan güclü bir müdafiə sisteminə əsaslanır. Bu istehkam mövqeləri bir-birinə tunellərlə bağlı on beş qaladan ibarət idi və birliklərin qalacağı obyektləri də əhatə edirdi. Müdafiə sistemi Fransa-Prussiya müharibəsi zamanı həyata keçirilən Parisin mühasirəsi ardından gələn dövrdə, bu mühasirənin təcrübəsindən də istifadə edilərək inşa edilmişdi. Beləliklə, çox güclü topların bombardmanına belə qarşı dura bilən vəziyyətdə idi. Alman qüvvələri hələ də mühasirə altındakı şəhərə yaxın regiondan Samland Yarımadasına çatan dar quru əlaqəsini əldə tuturdular. Sovet qüvvələri üçün şəhərin alınması, bu quru əlaqəsinin kəsilməsini tələb edir. Həmçinin Samland Qrupu kimi tanınan bu Yarımada Alman qüvvələrinin (28-ci Korpus) bu quru əlaqəsini qorumaq üçün əks-hücumlara keçə biləcəyi ehtimalı da nəzərdən keçirilirdi.

Vinston Çörçillə görə Köniqsberq, "modernləşdirilmiş ağır müdafiə istehkamı" idi. Şəhər, iç içə keçmiş üç dairəvi istehkamla əhatə olunmuşdu. Xarici müdafisə sistemi 12 qalayla gücləndirilmişdi. Ortadakı istehkam şəhərin dərhal kənarındaydı və daxili istehkam mina ərazilərini və tank maneələrini əhatə edən böyük, yeganə anti-tank müdafiəsidir. Belə güclü bir müdafiə sistemi qarşısında uğur qazanmaq üçün Sovet Cəbhə komandanlığı, intensiv hava və artilleriya dəstəyinə bel bağlamağı planlaşdırıb. Artilleriya intensivliyində planlaşdırılan sıxlıq kilometr başına bəzi bölgələrdə 250 ədəd kimi müəyyənləşdirilib. Həmçinin Alman qoşunları sıx bir təbliğata məruz qoyuldu. Bu təbliğatda müqavimət göstərməyin əbəs olduğu, cəbhə xəttinin çox geridə qaldığı, tamamilə mühasirə edilmiş olduqları və ən yaxşısının silahı buraxmaq olacağı deyilirdi. Lakin yenə də bu təbliğat çox az təsirli oldu.

Hücum, dörd gün davam edən artilleriya bombardmanı hazırlığından sonra 6 Aprel 1945-ci ildə başlayıb. Hücumun "ulduz tərzi" olması planlaşdırılmışdı. Buna əsasən Sovet qoşunları ətraf mühitin bir çox nöqtəsindən, şəhər mərkəzinə yönələn müstəvilərdə hücum edəcəklər, müdafiə sistemini bir-birini dəstəkləməyən, bir-birindən qopmuş parçalar halında böləcəklər. Döyüş qüvvələri, şimal və cənub olmaqla iki qrupa ayrıldı. Şimal qrupu 39-cu və 43-cü Ordulardan yarandı. Cənub qrupu isə 11-ci Qvardiya Ordusu idi. 50-ci Ordu, döyüş cəbhəsinin şimal-şərq hissəsində yer alıb, amma yalnız məhdud bir şəkildə hücuma qoşuldu.

Hücum

Birinci gün: 6 Aprel

Döyüş cəbhəsinin cənub hissəsində döyüş intensiv artilleriya bombardmanı ilə sübh vaxtı başlandı. Üç saat davam edən bombardmanın ardından birinci hücum dalğası hərəkətə keçdi. Müdafiənin birinci xətti, dörd gündür davam edən intensiv bombardmanın nəticəsində böyük ölçüdə əziyyət çəkmiş və demoralize olmuşdu. Nəticə olaraq Qızıl Ordu döyüşünə qatılan piyada diviziyaları, qısa müddətdə Alman səngərlərinə girdilər. Günorta saatlarında Sovet alayları ikinci müdafiə qurşağına hücuma keçdilər. Ancaq almanların göstərdiyi güclü bir müqavimət bu hücumu dayandırmağı bacardı. Bunun üzərinə Cəbhə komandanlığı, ehtiyat birliklərini döyüşə daxil etməyə qərar verdi. Üç saat sonra Alman ikinci müdafiə eşalonu da bir neçə nöqtədə ələ keçirilmişdi. Xüsusən səkkiz nömrəli qala bölgəsində şiddətli qarşıdurmalar baş verdi. 19-cu əsrin sonlarında inşa edilmiş və sonralar modernləşdirilmiş olan qala qalın qala divarları, atəş gücü və dərin xəndəklərlə dəstəklənmişdi. Məhz bu səbəbdən də, SSRİ ordusunun bu mövqeləri bir cəbhə hücumu ilə ələ keçirilməsi qeyri-mümkün idi. Ağır artilleriya atəşinə baxmayaraq, almanların müdafiə olunan qüvvələri qala divarlarına yönələn hər bir hücumu dayandırmağı bacardı. Qızıl Ordu birlikləri, ancaq qaranlıq çökdükdən sonra qala divarlarına yaxınlaşdı və partlayıcılardan istifadə edərək deşiklər açmağa çalışdılar.

Şimal hissədə də hücum cənubla eyni zamanda başlayıb. Burada da səhər saatlarında birinci müdafiə xəttini keçən Qızıl Ordu hissələri, ikinci müdafiə zolağına hücum etdilər. İkinci müdafiə qurşağındakı Alman müdafiəsi pis şəkildə sarsıldı və bir neçə nöqtədə yarıldı. Ancaq günortadan sonrakı saatlarda Sovet irəliləməsi get-gedə yavaşıdı. Xüsusilə cəbhənin sağ cinahlarında, şəhərin qərb şəhərətrafı qəsəbələrində yerləşmiş olan Samland Qrupuna bağlı Alman qoşunları bir neçə qanad hücumu həyata keçirmişdi. Beş saylı qala kimi tanınan istehkamlar, bütün Köniqsberq mövqeləri arasında ən güclü istehkam kimi görünürdü və təbii olaraq güclü bir müqavimət göstərdi. Cəbhənin bu vəziyyətində Sovet komandanlığı, regionu mühasirə altında saxlayaraq, ön cəbhənin arxasında qoymağa, yenidən hücum etmə hazırlıqları üçün vaxt qazanmağa qərar verdilər.

Qaranlıq çükdüyündə döyüşlər səngidi. Hər iki tərəf də öz cəbhə xətlərini nəzarətə aldı, qüvvələrini yenidən təşkil etdi və ehtiyatlarını cəbhə xəttinə gətirdi. Müharibənin ilk gününün nəticəsi dəqiq deyildi. Sovet hücumu, plandakı qədər yaxşı inkişaf göstərməmişdi. Ancaq şəhər müdafiəsi də, müdafiə birliklərin əhvalları da böyük ölçüdə sarsılmışdı. Zabitlər də daxil olmaqla hərbi birliklərdə təslim olma halları özünü göstərməyə başladı. Hücumun ilk günündə pis hava şəraiti Sovet artilleriya və hava qüvvələrinin istədikləri qədər təsirli nöqtə bombardmanını həyata keçirməsini əngəlləmişdir. Həmçinin müharibənin ilk günü Sovet qüvvələrinin ələ keçirdikləri ərazilər də, istehkam bölgələri də, şəhər mərkəzində olduğu kimi küçə toqquşmalarının mürəkkəb problemlərini yüngülləşdirən tərzdə sıx əhali yaşayan bölgələr deyildi.

İkinci gün: 7 Aprel

Gecə ərzində Alman qoşunları, cəbhə xəttinə gətirdiyi ehtiyatlarla bir neçə əks-hücuma cəhd göstərdi. Şiddətli qarşıdurmalara və iki tərəf üçün də ağır itkilərə yol açan bu cəhdlər Sovet əsgərləri tərəfindən geri atılmışdır. Sovet cəbhəsinin ən problemli xətti hələ də Samland Qrupu qarşısında idi və bu təbəqədə Alman qüvvələri bir çox əks-hücum cəhdi həyata keçirmişdilər. Ertəsi gün sübhçağı aydın hava Sovet aviasiyası və artilleriyasının daha uğurlu bombardmanlar etməsinə imkan verdi. Baltik Donanmasının aviasiyası və 1-ci, 3-cü və 15-ci Hava Qoşunlarının bir neçə yüz bombardmançı təyyarəsi, Samland Qrupunun xətlərini və şəhər mərkəzini bombaladı.

Bu arada 8 saylı qala Qızıl Ordu birləşmələri tərəfindən tutuldu. Amma almanlar yenə də güclü bir müqavimət göstərməyə davam etdi. Bir neçə uğursuz hücumdan sonra daha hiyləgər bir plan həyata keçirildi. Bir neçə yüz nəfərlik Sovet əsgəri, yaranan tüstü pərdələməsindən istifadə edərək, müdafiəni zəiflətmək üçün alov maşınlarından istifadə edərək xəndəyi aşıb qalaya girməyi bacardı və qala içində şiddətli toqquşmalar başladı. Xarici müdafiə xətti zəifləyən kimi kütləvi cəbhə hücumu başladı. Nəticədə döyüş uğurla başa çatdı və qaladakı Alman qarnizonu təslim oldu. Gün ərzində 11-ci Qvardiya Ordusu, cənub hissədəki bütün müqaviməti qıraraq Pregel çayına çatmağa çalışdı. Ancaq döyüş şəhərin mərkəz hissəsində yavaş inkişaf edirdi. Hər bir bina üçün ayrı-ayrı döyüşlər baş verdi və hər bina müstəqil müdafiə vahidi olaraq müqavimət göstərirdi. Xüsusilə şəhərin dəmiryolu stansiyası binası və ətrafı şiddətli qarşıdurmalara səhnə oldu. Hər bir vaqon ayrı bir atəş nöqtəsi halına gətirilmişdi. Qızıl Ordu hissələri zirehli texnikanın və artilleriyanın dəstəyindən istifadə etmək məcburiyyətində qaldılar. Ancaq qaranlıq çökəndə müqavimət zərərsizləşdirildi. Bu vəziyyət, Qızıl Ordu hissələrinin şəhər mərkəzinə girişi müdafiə edən daxili müdafiə zolağına hücum etmə imkanı verdi.

Şimal hissədə beş saylı qala, inadcıl bir müqavimət göstərməyi davam etdirirdi. Sovet istehkamçılar sonunda divarların özülünə partlayıcılar yerləşdirməyi, beləliklə, deşiklər açmağa nail oldular. Bu deşiklər, məhsuldar bir hücuma imkan verdi. Qızıl Ordu hissələrinin səkkiz Saylı qalaya başladıqları hücumda bütün gecə davam edən şiddətli döyüşləri başladı. Bu qarşıdurmalar yerdə qalan Alman qoşunlarının səhərin ilk saatlarında təslim olmalarına qədər davam etdi. Günün sonunda daha çox müqavimət göstərməyin mənasız olduğunu görən General Otto Laş, Hitlerin qərargahı ilə simsiz əlaqəsi quraraq təslim olmaq üçün icazə istədi. Hitlerin cavabı "Son adama qədər döyüşün" şəklində olmuşdur.

Üçüncü gün: 8 Aprel

Pregel çayı sahili 11-ci Qvardiya Ordusu tərəfindən gecə saatlarında alındı və qarşı tərəfdə Alman atəşi altında möhkəm körpü keçidi yaradıldı. Şimal istiqamətində irəliləyişi davam etməsi, şimal hissə Sovet qoşunları təmas qurmalarını, beləliklə əhatə etməyi başa vurmalarını və Alman Samland Qrupunun şəhər müdafiəsi ilə əlaqəsini kəsməsini təmin etdi. Günortadan sonra Marşal Aleksandr Vasilevski, müdafiə olunan Alman komandanlığını təslim olmağa çağırıb. Bu təklif rədd edildi və Alman qüvvələri həm şəhər mərkəzindən həm də Samland körpübaşından, mühasirəni yarmaq üçün çoxlu cəhd göstərdilər. Bu hücum cəhdləri bir neçə kilometrlik irəliləyişlərə nail olduqdan sonra dayandırıldı. Bir başqa hücum əməliyyatı daha hazırlandı. Lakin Sovet hava qüvvələri, hava müdafiəsi qeyri-kafi olan Alman qoşunlarına ciddi itkilər vermişdi. Bütün hücum boyu Sovet hava qüvvələri adətən uğurlu bir şəkildə istifadə edilmişdir.

Gün sonunda Samland Qrupunun mühasirəni yarmaq üçün edə biləcəyi hər hansı bir təşəbbüsün faydasız olacağı açıq şəkildə ortada idi. Digər tərəfdən, şəhər mərkəzindəki Alman qüvvələri üçün də vəziyyət yaxşı deyildi, təxminən 40 min nəfərdən ibarət olan bu qüvvələr, nizamlı bir şəkildə davam etdirilən şiddətli artilleriya atəşi altında qalmışdılar.

Dördüncü gün: 9 Aprel

Müharibənin son günündə Alman müdafiəsi əzildi və müdafiənin nizamı da pozuldu. Mövcud şərtlər çərçivəsində müqavimət göstərməyin mənasız olduğunu başa düşən General Otto Laş, öz təşəbbüsü ilə təslim olmağa qərar verdi. Saat 18:00-da təslim olmaq qərarını Sovet xətlərinə çatdırdı və bir Sovet nümayəndə heyəti General Laşın sığınacağına gəldi. Gecə yarısından qısa bir müddət əvvəl təslim şərtləri ikitərəfli halda qəbul edildi.

Nəticə

Şəhərin təxminən səksən faizi döyüş nəticəsində viran oldu. Şəhərə ilk dağıntılar 1944-cü ilin avqust ayındakı Böyük Britaniya Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən edilən bir hava hücumu nəticəsində baş vermişdi. İkinci dağıntı dalğası isə Aprel 1945-dəki döyüşlər zamanı Sovet bombardmanı və hava axınları nəticəsində baş vermişdi. Şəhərdə müharibə ərəfəsində 316 min alman əhali yaşayırdı. Müharibədən sonra şəhərdə qalan 200 min vətəndaşın hamısı şəhərdən evakuasiya edildi. Şərq Cəbhəsində mühasirə altına alınan hər şəhərdə olduğu kimi burada da mühasirənin son mərhələlərində aclıqdan bir çox vətəndaş öldü. Bir çox insan isə bağçalarında kartof əkməyə çalışaraq bu taledən qaçmağa çalışdı. Müharibədən sonra bu region Sovet rəhbərliyinə keçdi və Kalininqrad vilayəti adlandırıldı.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Duffy, Christopher (1991). Red storm on the Reich: the Soviet march on Germany, 1945. Routledge. səh. 207.
  2. Alexander Katerusha. (10 may 2012). "Battle of Königsberg in numbers: Won by not quantity, but quality". Комсомольская правда. 20 January 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 oktyabr 2017. (#invalid_param_val)
  3. Beevor, Sh: 25
  4. Christopher Duffy Red Storm on the Reich: The Soviet March on Germany, 1945

September 11, 2021
köniqsberq, döyüşü, ikinci, dünya, müharibəsi, zamanı, sovet, qüvvələrinin, şərqi, prussiyada, hərbi, əməliyyatlarından, biridir, sovet, mənbələrinin, daxil, olduğu, bəzi, mənbələrdə, döyüşün, adı, köniqsberq, hücumu, olaraq, keçir, sovet, belarus, cəbhəsinin,. Koniqsberq doyusu Ikinci Dunya Muharibesi zamani Sovet quvvelerinin Serqi Prussiyada son herbi emeliyyatlarindan biridir Sovet menbelerinin de daxil oldugu bezi menbelerde doyusun adi Koniqsberq Hucumu olaraq kecir Sovet 3 cu Belarus Cebhesinin quvveleri sehere hucumun ardindan dord gun davam eden sert qarsidurmalardan sonra bu gun adi Kalininqrad olan sehere nezareti temin etdiler Seherin Sovet birlesmeleri terefindan muhasire edilmesi 1945 ci ilin yanvar ayinin sonlarinda baslamisdi Koniqsberq ile Pillau limani arasidaki quru korpusunu ele kecirmek ucun siddetli doyusler kecirilib Lakin 1945 ci ilin Mart ayinda Koniqsberq artiq esas cebhe xettinin yuzlerle kilometr arxasinda qalmisdi Sovet qosunlari uc gun davam eden doyuslerle Alman movqelerini mudafie etmek veziyyete saldiqda 9 Aprel 1945 de alman qosunlari teslim oldu ve regiondaki doyusler sona catdi Koniqsberq doyusuIkinci dunya muharibesinde Serqi Prussiya hucumuKoniqsberq yaxinliginda movqe tutan alman esgerler Tarix 6 9 aprel 1945 ci ilYeri Koniqsberq Almaniya Ucuncu Reyx Neticesi Sovet qelebesiMunaqise terefleriNasist Almaniyasi SSRIKomandan lar Otto Lyas Aleksandr Vasilevski Konstantin RokossovskiTereflerin quvvesi60 000 130 000 nefer 1 4 000 artilleriya ve minaatan qurgusu 108 tank 170 teyyare 137 000 nefer 2 5 200 artilleriya ve minaatan qurgusu 528 tank 2 174 teyyareOlenler ve yaralananlar50 000 nefer 80 000 esir 3 700 nefer Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Doyus oncesi qarsidurmalar 2 Muhasire 3 Sovetlerin hucum hazirliqlari 4 Hucum 4 1 Birinci gun 6 Aprel 4 2 Ikinci gun 7 Aprel 4 3 Ucuncu gun 8 Aprel 4 4 Dorduncu gun 9 Aprel 5 Netice 6 Hemcinin bax 7 IstinadlarDoyus oncesi qarsidurmalar RedakteSovet Ali Komandanligi STAVKA Serqi Prussiya Hucumunu Berlin istiqametinde irelileyecek olan Qizil Ordu quvvelerinin qanadini ortmek ucun planlasdirmisdi Eslinde Berline hucumda istifade edilecek coxsayli quvveler Sovet rehberliyi terefinden Serqi Prussiya herekatlarina celb edilmisdir Serqi Prussiya Doyusunu planlasdirarken Stalin Marsal Rokossovskiye Serqi Prussiyada teleye salinacaq olan Vermaxt quvvelerini mehv etmesini emr etmisdi Serqi Prussiyaya hucum eden Sovet quvveleri 3 cu Belarus Cebhesinin quvveleridir Cebhe quvveleri 11 ci Qvardiya Ordusu 39 cu 43 cu ve 50 ci Ordular 1 ci 3 cu 4 cu ve 15 ci Hava Ordularindan ibaret olmusdur Bu birliklerin umumi gucu teqriben 1 5 milyon nefer esger bir nece min tank ve bir o qeder de teyyareden ibaret idi Vermaxt Serqi Prussiyada cox genis bir tahkimat sebekesi mudafie xetleri ve minalanmis erazilerden ibaret olduqca murekkeb ve bir o qeder de guclu bir mudafie sistemi teskil etmisdi Doyus 13 Yanvar 1945 ci il tarixinde baslayib ve daha baslangicda demek olar ki dalana direnmisdir Qizil Ordu hisseleri doyusun ilk gunu 1 5 km ireli getdiler ve tekce uc mudafie xettini asa bildiler Doyusun besinci gunu bitdikde agir itkilere baxmayaraq yalniz Sovet ordusu yalniz20 km lik bir irelileme temin ede bilmisdi Lakin Almanlarin mudafiesi yarilmisdi Yene de baslangicda qarsilasilan cetinliklerin asilmasindan sonra Sovet qosunlari guclerini topladilar ve 24 Yanvarda Visla cayi sahiline catdilar Qizil Ordunun bu hucum herekati bolgedeki Alman quvvelerinin Almaniya ile ve Serq Cebhesindeki diger quvvelerle quru elaqesini kesmis oldu Bu halda muhasire edilen Alman qosunlarinin her cur techizati ancaq denizden temin edile bilerdi Muhasire RedakteHitler 25 Yanvarda uc ordu qrupunu yeniden teskil etme qerari aldi Bu qerar hem Serqi Prussiyadaki hem de Kurlandiya yarimadasindaki Alman quvvelerinden ibaret idi Bu sebebden cebhe xettinin cox arxasinda qalmasini ustu bagli olaraq tesdiq olunmasi menasini da dasiyirdi Hitlerin nizamlamasinda Simal Ordular Qrupu Kurlandiya Ordular Qrupu Merkez Ordular Qrupu hansi ki Koniqsberqde muhasireye alinmisdi Simal Ordular Qrupu ve A Ordular Qrupu ise Merkez Ordular Qrupu olaraq yeniden teskil edildi Simal Ordular Qrupu olaraq yeniden teskil olunan quvveler uc ayri bolgede Sovet quvveleri terefinden daha cox tezyiq altina alinmis idi Bu uc muhasire zonasindan biri Koniqsberq etrafinda digeri Samland Yarimadasina cox yaxin bir bolgede ve ucuncusu ise Heiligenbeil muhasiresi altinda Visla Lagunundadir 1945 ci ilin Yanvar ayinin sonlarinda 3 cu Belarus Cebhesinin Pillau limanina geden yolu keserek Koniqsberqi quru terefinden ehateye almis seherde yasayan texminen 200 min mulki ehali ile birlikde 3 cu Panzer Ordusunu muhasireye almisdi 3 Dinc ehalinin ehtiyaclarini temin etmekde yasanan cetinlikler o qeder agirdi ki seherde yasamaqda olan insanlara bir birinden caresiz uc variant qalir Seherde qalmaq ve acliq muhasire erzinde adambasina gundelik corek haqqi 180 q olaraq verilmisdir Adambasina gundelik corek haqqinin Leninqrad doyusunun 1941 ci ilin noyabr ayi ile 1942 ci ilin fevral aylarinda yalniz 125 q oldugu bezi hallarda bu miqdarin yariya qeder dusmusdu Bu numune ile muqayisede Koniqsberqde veziyyetin pislesdiyi aciqca gorunur Cebhe xettini kecerek ozlerini Sovet qosunlarina teslim olmaqla onlarin merhemetine umid etmek Donan Visla Lagununu piyada kecerek Pillau limanina catmaq ve texliye gemilerinden birinde yer tapmaq Yuzlerle insan cebhe xettini kecmeyi secdi Amma gunde texminen 2 min qadin ve usaq donmus suyun uzerinden Pillauya gedirdi Nasist Partiyasinin Serqi Prussiya uzre numayendesi Erix Kox Berlin seferinden qayidarken Koniqsberqe donmek evezine Pillaunun nisbi tehlukesizliyini secim edib texliye emeliyyatlarini kecirmekle mesgul olmusdur Texliye ucun ilk gemi 1 800 mulki ve 1 200 yaralini 29 Yanvarda muhasireden cixarmisdir Alman quvveleri fevral ayi erzinde Koniqsberqle Samland arasindaki dar quru elaqesini elde tutmaq ucun gergin doyusleri nezere aldilar Sovet qosunlari bu dar quru elaqesini bir muddet ucun ele kecirerek seherin xarici alem ile olan elaqesini tamamile kesdiler Ancaq 19 Fevralda 3 cu Panzer Ordusu ve Alman 4 cu Ordusu Pillau uzerinden hucum ederek Koniqsberq Pillau quru elaqesini yeniden acmaga muveffeq oldu Ele kecirilmis bir T 34 tanki bascilginda Alman 1 ci Piyada Diviziyasi terefinden eyni zamanda Koniqsberqden acilan bir qarsi hucum 28 ci Korpus ile elaqe qurmagi qarsisina meqsed qoymusdur General Hans Qollnik basciligi ile bu korpus Pillau da daxil olmaqla Samland Yarimadasinin bir hissesini nezaretinde saxlayirdi Koniqsberqin bir nece kilometr kenarindaki Metgethen qesebesini ele keciren Alman birliyi General Gollnickin quvveleri ile ertesi gun temas temin edecek olan 5 ci Panzer Divizionuna bir kecid temin etmis oldu Bu doyusler bolgedeki Alman mudafiesini Koniqsberq Pillau quru elaqesi berpa olunana qeder saglam veziyyetde saxlamagi temin etdi Bu sayede yeniden deniz yolu ile seherin ve mudafienin techizati temin olundu ve yene eyni yolla vetendaslarin ve yaralilarin bolgeden texliyesine imkan yarandi Bu bir ay erzinde davam eden muharibeler bezi menbelerde 1 ci Koniqsberq muhasiresi olaraq da adlanir 4 Mart ayinda bolgedeki cebhe xetti sabitlesdi Esas cebhe xetti yuzlerle kilometr qerbe teref kecmisdi ve seheri ele kecirmek STAVKA ucun artiq prioritet hedef olmaqdan cixmisdi Yene de seheri mudafie eden Alman qarnizonu dagilmamisdi ve onlarda teslim olma istiqametinde her hansi bir elamet de gorunmurdu Sonunda Sovet komandanligi muhasire etmeyi davam etdirmekdense bir hucumla seherin alinmasi qerarini vermisdir Sovetlerin hucum hazirliqlari RedakteBununla yanasi Koniqsberqin bir hucumla alinmasinin asan olmayacagi melum olurdu Seheri mudafie eden Alman qarnizonu tam heyetli bes diviziyadan ibaret idi ve doyusculerin sayi 130 min nefer idi Mudafie 1888 ci ilde insa edilmis olan guclu bir mudafie sistemine esaslanir Bu istehkam movqeleri bir birine tunellerle bagli on bes qaladan ibaret idi ve birliklerin qalacagi obyektleri de ehate edirdi Mudafie sistemi Fransa Prussiya muharibesi zamani heyata kecirilen Parisin muhasiresi ardindan gelen dovrde bu muhasirenin tecrubesinden de istifade edilerek insa edilmisdi Belelikle cox guclu toplarin bombardmanina bele qarsi dura bilen veziyyetde idi Alman quvveleri hele de muhasire altindaki sehere yaxin regiondan Samland Yarimadasina catan dar quru elaqesini elde tuturdular Sovet quvveleri ucun seherin alinmasi bu quru elaqesinin kesilmesini teleb edir Hemcinin Samland Qrupu kimi taninan bu Yarimada Alman quvvelerinin 28 ci Korpus bu quru elaqesini qorumaq ucun eks hucumlara kece bileceyi ehtimali da nezerden kecirilirdi Vinston Corcille gore Koniqsberq modernlesdirilmis agir mudafie istehkami idi Seher ic ice kecmis uc dairevi istehkamla ehate olunmusdu Xarici mudafise sistemi 12 qalayla guclendirilmisdi Ortadaki istehkam seherin derhal kenarindaydi ve daxili istehkam mina erazilerini ve tank maneelerini ehate eden boyuk yegane anti tank mudafiesidir Bele guclu bir mudafie sistemi qarsisinda ugur qazanmaq ucun Sovet Cebhe komandanligi intensiv hava ve artilleriya desteyine bel baglamagi planlasdirib Artilleriya intensivliyinde planlasdirilan sixliq kilometr basina bezi bolgelerde 250 eded kimi mueyyenlesdirilib Hemcinin Alman qosunlari six bir tebligata meruz qoyuldu Bu tebligatda muqavimet gostermeyin ebes oldugu cebhe xettinin cox geride qaldigi tamamile muhasire edilmis olduqlari ve en yaxsisinin silahi buraxmaq olacagi deyilirdi Lakin yene de bu tebligat cox az tesirli oldu Hucum dord gun davam eden artilleriya bombardmani hazirligindan sonra 6 Aprel 1945 ci ilde baslayib Hucumun ulduz terzi olmasi planlasdirilmisdi Buna esasen Sovet qosunlari etraf muhitin bir cox noqtesinden seher merkezine yonelen mustevilerde hucum edecekler mudafie sistemini bir birini desteklemeyen bir birinden qopmus parcalar halinda bolecekler Doyus quvveleri simal ve cenub olmaqla iki qrupa ayrildi Simal qrupu 39 cu ve 43 cu Ordulardan yarandi Cenub qrupu ise 11 ci Qvardiya Ordusu idi 50 ci Ordu doyus cebhesinin simal serq hissesinde yer alib amma yalniz mehdud bir sekilde hucuma qosuldu Hucum RedakteBirinci gun 6 Aprel Redakte Doyus cebhesinin cenub hissesinde doyus intensiv artilleriya bombardmani ile subh vaxti baslandi Uc saat davam eden bombardmanin ardindan birinci hucum dalgasi herekete kecdi Mudafienin birinci xetti dord gundur davam eden intensiv bombardmanin neticesinde boyuk olcude eziyyet cekmis ve demoralize olmusdu Netice olaraq Qizil Ordu doyusune qatilan piyada diviziyalari qisa muddetde Alman sengerlerine girdiler Gunorta saatlarinda Sovet alaylari ikinci mudafie qursagina hucuma kecdiler Ancaq almanlarin gosterdiyi guclu bir muqavimet bu hucumu dayandirmagi bacardi Bunun uzerine Cebhe komandanligi ehtiyat birliklerini doyuse daxil etmeye qerar verdi Uc saat sonra Alman ikinci mudafie esalonu da bir nece noqtede ele kecirilmisdi Xususen sekkiz nomreli qala bolgesinde siddetli qarsidurmalar bas verdi 19 cu esrin sonlarinda insa edilmis ve sonralar modernlesdirilmis olan qala qalin qala divarlari ates gucu ve derin xendeklerle desteklenmisdi Mehz bu sebebden de SSRI ordusunun bu movqeleri bir cebhe hucumu ile ele kecirilmesi qeyri mumkun idi Agir artilleriya atesine baxmayaraq almanlarin mudafie olunan quvveleri qala divarlarina yonelen her bir hucumu dayandirmagi bacardi Qizil Ordu birlikleri ancaq qaranliq cokdukden sonra qala divarlarina yaxinlasdi ve partlayicilardan istifade ederek desikler acmaga calisdilar Simal hissede de hucum cenubla eyni zamanda baslayib Burada da seher saatlarinda birinci mudafie xettini kecen Qizil Ordu hisseleri ikinci mudafie zolagina hucum etdiler Ikinci mudafie qursagindaki Alman mudafiesi pis sekilde sarsildi ve bir nece noqtede yarildi Ancaq gunortadan sonraki saatlarda Sovet irelilemesi get gede yavasidi Xususile cebhenin sag cinahlarinda seherin qerb seheretrafi qesebelerinde yerlesmis olan Samland Qrupuna bagli Alman qosunlari bir nece qanad hucumu heyata kecirmisdi Bes sayli qala kimi taninan istehkamlar butun Koniqsberq movqeleri arasinda en guclu istehkam kimi gorunurdu ve tebii olaraq guclu bir muqavimet gosterdi Cebhenin bu veziyyetinde Sovet komandanligi regionu muhasire altinda saxlayaraq on cebhenin arxasinda qoymaga yeniden hucum etme hazirliqlari ucun vaxt qazanmaga qerar verdiler Qaranliq cukduyunde doyusler sengidi Her iki teref de oz cebhe xetlerini nezarete aldi quvvelerini yeniden teskil etdi ve ehtiyatlarini cebhe xettine getirdi Muharibenin ilk gununun neticesi deqiq deyildi Sovet hucumu plandaki qeder yaxsi inkisaf gostermemisdi Ancaq seher mudafiesi de mudafie birliklerin ehvallari da boyuk olcude sarsilmisdi Zabitler de daxil olmaqla herbi birliklerde teslim olma hallari ozunu gostermeye basladi Hucumun ilk gununde pis hava seraiti Sovet artilleriya ve hava quvvelerinin istedikleri qeder tesirli noqte bombardmanini heyata kecirmesini engellemisdir Hemcinin muharibenin ilk gunu Sovet quvvelerinin ele kecirdikleri eraziler de istehkam bolgeleri de seher merkezinde oldugu kimi kuce toqqusmalarinin murekkeb problemlerini yungullesdiren terzde six ehali yasayan bolgeler deyildi Ikinci gun 7 Aprel Redakte Gece erzinde Alman qosunlari cebhe xettine getirdiyi ehtiyatlarla bir nece eks hucuma cehd gosterdi Siddetli qarsidurmalara ve iki teref ucun de agir itkilere yol acan bu cehdler Sovet esgerleri terefinden geri atilmisdir Sovet cebhesinin en problemli xetti hele de Samland Qrupu qarsisinda idi ve bu tebeqede Alman quvveleri bir cox eks hucum cehdi heyata kecirmisdiler Ertesi gun subhcagi aydin hava Sovet aviasiyasi ve artilleriyasinin daha ugurlu bombardmanlar etmesine imkan verdi Baltik Donanmasinin aviasiyasi ve 1 ci 3 cu ve 15 ci Hava Qosunlarinin bir nece yuz bombardmanci teyyaresi Samland Qrupunun xetlerini ve seher merkezini bombaladi Bu arada 8 sayli qala Qizil Ordu birlesmeleri terefinden tutuldu Amma almanlar yene de guclu bir muqavimet gostermeye davam etdi Bir nece ugursuz hucumdan sonra daha hiyleger bir plan heyata kecirildi Bir nece yuz neferlik Sovet esgeri yaranan tustu perdelemesinden istifade ederek mudafieni zeifletmek ucun alov masinlarindan istifade ederek xendeyi asib qalaya girmeyi bacardi ve qala icinde siddetli toqqusmalar basladi Xarici mudafie xetti zeifleyen kimi kutlevi cebhe hucumu basladi Neticede doyus ugurla basa catdi ve qaladaki Alman qarnizonu teslim oldu Gun erzinde 11 ci Qvardiya Ordusu cenub hissedeki butun muqavimeti qiraraq Pregel cayina catmaga calisdi Ancaq doyus seherin merkez hissesinde yavas inkisaf edirdi Her bir bina ucun ayri ayri doyusler bas verdi ve her bina musteqil mudafie vahidi olaraq muqavimet gosterirdi Xususile seherin demiryolu stansiyasi binasi ve etrafi siddetli qarsidurmalara sehne oldu Her bir vaqon ayri bir ates noqtesi halina getirilmisdi Qizil Ordu hisseleri zirehli texnikanin ve artilleriyanin desteyinden istifade etmek mecburiyyetinde qaldilar Ancaq qaranliq cokende muqavimet zerersizlesdirildi Bu veziyyet Qizil Ordu hisselerinin seher merkezine girisi mudafie eden daxili mudafie zolagina hucum etme imkani verdi Simal hissede bes sayli qala inadcil bir muqavimet gostermeyi davam etdirirdi Sovet istehkamcilar sonunda divarlarin ozulune partlayicilar yerlesdirmeyi belelikle desikler acmaga nail oldular Bu desikler mehsuldar bir hucuma imkan verdi Qizil Ordu hisselerinin sekkiz Sayli qalaya basladiqlari hucumda butun gece davam eden siddetli doyusleri basladi Bu qarsidurmalar yerde qalan Alman qosunlarinin seherin ilk saatlarinda teslim olmalarina qeder davam etdi Gunun sonunda daha cox muqavimet gostermeyin menasiz oldugunu goren General Otto Las Hitlerin qerargahi ile simsiz elaqesi quraraq teslim olmaq ucun icaze istedi Hitlerin cavabi Son adama qeder doyusun seklinde olmusdur Ucuncu gun 8 Aprel Redakte Pregel cayi sahili 11 ci Qvardiya Ordusu terefinden gece saatlarinda alindi ve qarsi terefde Alman atesi altinda mohkem korpu kecidi yaradildi Simal istiqametinde irelileyisi davam etmesi simal hisse Sovet qosunlari temas qurmalarini belelikle ehate etmeyi basa vurmalarini ve Alman Samland Qrupunun seher mudafiesi ile elaqesini kesmesini temin etdi Gunortadan sonra Marsal Aleksandr Vasilevski mudafie olunan Alman komandanligini teslim olmaga cagirib Bu teklif redd edildi ve Alman quvveleri hem seher merkezinden hem de Samland korpubasindan muhasireni yarmaq ucun coxlu cehd gosterdiler Bu hucum cehdleri bir nece kilometrlik irelileyislere nail olduqdan sonra dayandirildi Bir basqa hucum emeliyyati daha hazirlandi Lakin Sovet hava quvveleri hava mudafiesi qeyri kafi olan Alman qosunlarina ciddi itkiler vermisdi Butun hucum boyu Sovet hava quvveleri adeten ugurlu bir sekilde istifade edilmisdir Gun sonunda Samland Qrupunun muhasireni yarmaq ucun ede bileceyi her hansi bir tesebbusun faydasiz olacagi aciq sekilde ortada idi Diger terefden seher merkezindeki Alman quvveleri ucun de veziyyet yaxsi deyildi texminen 40 min neferden ibaret olan bu quvveler nizamli bir sekilde davam etdirilen siddetli artilleriya atesi altinda qalmisdilar Dorduncu gun 9 Aprel Redakte Muharibenin son gununde Alman mudafiesi ezildi ve mudafienin nizami da pozuldu Movcud sertler cercivesinde muqavimet gostermeyin menasiz oldugunu basa dusen General Otto Las oz tesebbusu ile teslim olmaga qerar verdi Saat 18 00 da teslim olmaq qerarini Sovet xetlerine catdirdi ve bir Sovet numayende heyeti General Lasin siginacagina geldi Gece yarisindan qisa bir muddet evvel teslim sertleri ikiterefli halda qebul edildi Netice RedakteSeherin texminen seksen faizi doyus neticesinde viran oldu Sehere ilk dagintilar 1944 cu ilin avqust ayindaki Boyuk Britaniya Herbi Hava Quvveleri terefinden edilen bir hava hucumu neticesinde bas vermisdi Ikinci daginti dalgasi ise Aprel 1945 deki doyusler zamani Sovet bombardmani ve hava axinlari neticesinde bas vermisdi Seherde muharibe erefesinde 316 min alman ehali yasayirdi Muharibeden sonra seherde qalan 200 min vetendasin hamisi seherden evakuasiya edildi Serq Cebhesinde muhasire altina alinan her seherde oldugu kimi burada da muhasirenin son merhelelerinde acliqdan bir cox vetendas oldu Bir cox insan ise bagcalarinda kartof ekmeye calisaraq bu taleden qacmaga calisdi Muharibeden sonra bu region Sovet rehberliyine kecdi ve Kalininqrad vilayeti adlandirildi Hemcinin bax RedakteMetqethen qetliamiIstinadlar Redakte Duffy Christopher 1991 Red storm on the Reich the Soviet march on Germany 1945 Routledge seh 207 Alexander Katerusha 10 may 2012 Battle of Konigsberg in numbers Won by not quantity but quality Komsomolskaya pravda 20 January 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 9 oktyabr 2017 invalid param val Beevor Sh 25 Christopher Duffy Red Storm on the Reich The Soviet March on Germany 1945Menbe https az wikipedia org w index php title Koniqsberq doyusu amp oldid 5965394, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.