fbpx
Wikipedia

Kabalaka

Avqust 04, 2021

Kabalaka – Azərbaycanın ən qədim şəhər yerlərindən biri olan Kabalaka (Qəbələ) Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuşdur.

Kabalaka
Qala divarlarının və əsas giriş darvazası ətrafındakı bürclərin qalıqları
Qala divarlarının və əsas giriş darvazasının bərpa maketi
40°53′22″ şm. e. 47°42′56″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Şəhər Qəbələ
Yerləşir Çuxur Qəbələ
Aidiyyatı Qafqaz Albaniyası
Tikilmə tarixi I əsr
Üslubu Alban memarlığı
Vəziyyəti xarabalıqları qalıb
İstinad nöm.54
KateqoriyaQala
ƏhəmiyyətiDünya əhəmiyyətli
Kabalaka
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qəbələ bir arxeoloji abidə kimi,hələ XIX əsrin I yarısından tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Onların bir neçəsi Qəbələ şəhər xarabalığında olmuş,onu qeydə almış, hətta bəziləri kiçik miqyaslı arxeoloji kəşfiyyat qazıntıları da aparmışdılar. 1940-cı illərdən başlayaraq,burada ardıcıl arxeoloji tədqiqat işləri görülmüşdür. Bu tədqiqatlar indi də davam etdirilir.

Qəbələ şəhərinin adı antik dövr müəlliflərinin əsərlərində Kabalaka və Xabala kimi qeyd edilmişdir. Bu adlar sonrakı yazılarda Kapalak, Kəvələk, Qabala-Savar və nəhayət Qəbələ şəklində qeyd edilmişdir.

Qəbələ şəhər xarabalığı Azərbaycanın Qəbələ rayonunun Çuxur-Qəbələ kəndindən 1 km Şərqdə, Qaraçay (Qəbələ çayı) ilə Covurlu çay (Qala çayı) arasındakı yüksəklikdə yerləşir. 1959-cu ildə çəkilən topoqrafik plana görə, şəhərin xarabalığı 25 hektardır. Vaxtilə süni çəkilmiş bir müdafiə xarakterli xəndək şəhər xarabalığını iki hissəyə ayırır. Yerli əhali xəndəkdən Şimal tərəfdəki hissəni "Səlbir", xəndəkdən Cənub tərəfdəki hissəni isə "Qala" adlandırır. Hər iki hissə bəzən "Səlbir", "Govur-qala", bəzən də şəhərin təkcə "Qala" hissəsi "Govur-qala" adlandırılır. 1959-cu ildən Qəbələ şəhər xarabalığından 3–4 km Şərqdə, yerli əhali tərəfindən Güllü qoruq və ya Çaqqallı talası adlandırılan yerdə qədim Qəbələnin məbəd yeri və bazar meydanının yerləşdiyi güman edilən üçüncü bir sahəsi, daha sonralar Kamaltəpə və Bayır şəhər hissələri aşkar edilmişdir. Ümumiyyətlə Qəbələ şəhər xarabalığı öz tarixi coğrafiyasına görə hələlik Səlbir, Güllü qoruq (Çaqqallı talası), Kamaltəpə və Bayır şəhər adlı arxeoloji abidələr kompleksindən ibarətdir.

Səlbir

Qəbələnin Səlbir hissəsi,şəhərin e.ə. III-eramzın XII əsrinədək olan dövrünü əhatə etməklə,onun ən mühüm və qədim hissəsini təşkil etmişdir.Səlbirin ümumi sahəsi 12 hektardan bir az artıqdır.Topoqrafik quruluşuna görə Qərb-Şərq tərəfi hündür,mərkəz və Şimal-Qərb hissələri isə çökəkdir.Səlbirdə şəhərin qala divarlarıyaxşı qalmamışdır.lakin torpaq altında qalan bürc və divar qalıqları açıq-aşkar bilinir.Arxeoloji tədqiqatlara və yerüstü müşahidələrə əsasən Səlbirdə qala divarının ümumi uzunluğu Şimal tərəfdə təxminən 410 m,Qərbdə 448 m,Şərqdə 357 m,perimetri isə 1425 m-dir.Burada 10 bürc yeri müəyyənləşdirilmişdir.Səlbirdə iki böyük və bir kiçik darvaza yeri vardır.Böyük darvaza yerlərindən biri qalanın Şimal tərəfində,digəri Cənub-Qərb küncündə,kiçik darvaza yeri isə Qərb tərəfindədir.

Ərazinin Şimal ətəyi təxminən 30 m dərinlikdə geniş sahəli dərədir.Dərənin Şərq tərəfi Covurlu çayın,Qərb tərfi isə Qaraçayın yataqları ilə əlaqələnir.Onun dibi isə təbii qaynama bulaqlarla zəngindir.Bu bulaqlar bir-biri ilə əlaqələnən təbii xırda göllər əmələ gətirir.Bu da şəhərin Şimal tərəfinin hərbi mövqeyini daha da möhkəmlətmişdir.Bundan əlavə,Şimal tərəfdə qala divarı ilə dərə arasında 5 m-dən artıq endə torpaq sahəsi vardır.Həmin sahə qala divarı tikilən zaman qazılaraq hamarlanmışdır.Onun çox hissəsi sırf müdafiə xəndəyi xarakteri daşıyır.Həmin sahə əslində həm qala divarının erroziyaya uğramasının qarşısını almış,həm də əlavə maneə məqsədi daşımışdır.Belə bir hal Səlbirin Qərb qala divarı ilə Qaraçay dərəsinin arasında,ancaq kiçik darvaza yerinin sağ-sol tərəflərində də mövcuddur.Burada dərə ilə qala divarları arasında təxminən 30 m uzunluğunda süni müdafiə xəndəyi vardır.Əgər Qaraçay ümumiyyətlə Qərb qala divarlarının strateji mövqeyini möhkəmlətmişdirsə,həmin xəndək,əlavə olaraq,kiçik darvazaya qalxan yolun müdafiəsi üçün xüsusi hərbi əhəmiyyət daşımışdır.

Səlbirin Şərq tərəfinin çox hissəsini Covurlu çay yuyub dağıtmışdır.Ona görə də tədqiqatçılar onun Şərq tərəfinin əvvəlki vəziyyəti haqqında bəhs etmirlər.

Səlbirlə Qala arasındakı xəndək barədə hələ XV əsrə aid türk mənbəsi olan "Şücaətnamə"də də məlumat verilir.Həmin xəndək Səlbirin Cənub qala divarını Qalanın Şimal qala divarı ilə sərhədləndirir.Onun uzunluğu 273 m olub,Səlbir ilə Qalanın Qərb və Şərq qurtaracaqlarında tamamlanır.Şərq tərəfdə xəndəyin indiki dərinliyi 16–20 m,eni 30 m-dək,Qərbdə dərinlik 20–24 m,eni isə təxminən 30 m-dir.Xəndəyin qurtaracaqları Qaraçay və Covurlu çayın dağıntılarına məruz qalmışdır.S.M.Qazıyev qeyd edir ki,şəhərin Səlbir hissəsi Qala hissəsinə nisbətən daha qədimdir.O,Səlbirin alt yaşayış qatından əldə edilən arxeoloji materialların- sərnic,dolça (tay qulp),sütdan,vaz və s. kimi cəhrayı və qara rəngli qabların Yaloylutəpə mədəniyyətinin səciyyəvi materialları ilə müqayisəsinə,həmçinin Səlbirdən I əsrdə Qotarsın adına kəsilmiş gümüş pulun tapılmasına əsasən,burada nəinki eramızın əvvəllərində hətta e.ə. I əsrdə də yaşayış olduğunu söyləmişdir.

1974-cü ildə Səlbirdə şəhərin Qərb qala divarının 35 m uzunluqda (eni 2,4 m) bünövrəsi və bir möhtəşəm qala bürcü torpaq altından çıxarılmışdır.Kvadrat formada tikilən (10X10 m) və hazırda qalığının hündürlüyü 14 m olan bu bürc,Azərbaycan ərazisində aşkar olunmuş ilk tapıntı kimi olduqca qiymətlidir.

 
 
 
Əsəfi və Kayki bəyin Qəbələ qalasında Səfəvilər tərəfindən mühasirəyə alınması, Qəbələ qalasında üsyan çıxması və Qebele qalasının təslim olmasının müzakirəsi. Əsəfi Dal Mehmed Çələbi. 1583

1975-ci ildə içərisi təmizlənən zaman şəhər tərəfdən bürcə daxil olmaq üçün giriş yeri və bürcün ən qədim divar qalığı aşkar olunmuşdur.Onun giriş yeri və içərisindən,şəhərin qədim dövrünə aid edilən cəhrayı və saxsı rəngli qab qırıqları tapılmışdır.Bu bürc plan və quruluşuna görə,Güney Azərbaycanda Həsənli təpəsində aşkar olunan və e.ə. IX əsrə aid edilən qala divarının bürclərilə müqayisə edilə bilər.

İ.Əliyev qeyd edir ki,Səlbirdə aşkar edilən bürcün,qədim dövr qala bürcləri formasında tikilməsinə,həmçinin giriş yeri və içərisində tapılan saxsı qab qırıqlarının qədi dövr saxsı qab qırıqlarına oxşamasına əsasən demək olar ki,şəhərin Səlbir hissəsində qala divarlarının bünövrəsi təxminən e.ə. I əsrdə qoyulmuşdur.Bu arxeoloji dəlil,I əsrdə Qafqaz Albaniyasının əsas şəhəri olan Qəbələnin,möhkəmləndirilmiş şəhər (Oppidum) olması haqqında məlumat verən Roma tarixçisi Qay Plini Sekunda haqq qazandırır.

Səlbirdən tapılan kirəmitlər iki növdür : müstəvi və nov şəkilli. Müstəvi kirəmitlərin uzunluğu 67 sm,eni bir başda 45,digər başda isə 36 sm-dir.Nov şəkilli kirəmitlər yan-yana düzülən müstəvi kirəmitlərin birləşdirilməsində istifadə edilmişdir.Belə kirəmitlərin ağırlığı 12–15 kq-a qədərdir.Bu dəlil şəhərin qədim binalarının çox davamlı olmasına və Qafqaz albanlarının yüksək tikinti mədəniyyətinə yiyələnmələrinə sübutdur.

Səlbirdən şəhərin qədim dövrünə aid tapılan arxeoloji materialların əsas hissəsini saxsı qablar təşkil edir.Bunlar sərnic,dolça,qısaboğaz novçalı bardaq,köplər və s. tipli saxsı qabların hissələridir.Tapılan qabların bəzilərinin ağzının kənarında yunan və ya Roma yazılarının ayrı-ayrı hərflərinə oxşayan işarələr vardır.Qeyd edilən saxsı qabların tam oxşarları ilk dəfə Qəbələ ətrafında,yəni Yaloylutəpə abidəsindən tapılmışdır.Tədqiqatçılar onları Yaloylutəpə mədəniyyətinin ən səciyyəvi saxsı qabları hesab etməklə e.ə. III–I əsrlərə aid edilmişdir. Son vaxtlar Səlbirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı da şəhərin xüsusilə qədim dövrünə aid xeyli material əldə edilmişdir.

Səlbirdə mədəni təbəqənin qalınlığı 2,3–3 metr kimi qiymətləndirilir və bu mədəni təbəqə üç tarixi dövrə bölünür.Birinci (alt) təbəqə e.ə. III–I əsr,ikinci (orta) təbəqə IV–VIII,nəhayət üçüncü (üst) təbəqə IX–XII əsrləri əhatə edir.Bu təbəqələrdən tapılan zəngin arxeoloji materiallar,Səlbirdə 1500 ildən artıq fasiləsiz şəhər həyatının olduğunu söyləməyə imkan verir.

Qala (Govurqala)

 
Qafqaz Albaniyası dövrünə aid qab
 
Qafqaz Albaniyası dövrünə aid qab

Qəbələ şəhər xarabalığını iki hissəyə ayıran xəndəyin Cənub tərəfini yerli əhali Qala,yaxud da Govur qala adlandırır.Qəbələnin qala hissəsi təxminən VI əsrdən başlayaraq XVIII əsrin ortalarınadək olan bir dövrü əhatə etməklə,əsasən orta əsr şəhəri olmuşdur.Onun ümumi sahəsi hal-hazırda 13 hektara qədərdir.Səlbirdə olduğu kimi,Qalanın ərazisi də topoqrafik quruluşuna görə mürəkkəb xarakterə malikdir.Belə ki,Qərb tərəfdə yarıdan çox hissəsi yüksəklikdir,son dövrlərin tikintiləri onun ərazisində bəzi çökəkliklər və qabarmalar yaratmışdır.

Qalanın Cənub tərəfinin divar və bürcləri yerüstü vəziyyətdə yaxşı qalmışdır.Burada yarımdairəvi vəziyyətdə inşa edilmiş dörd əzəmətli bürc və bürcləri birləşdirən divarlar dövrümüzə kimi çatmışdır.Bürc və divarların yuxarı hissəsi tamamilə dağılmışdır.Qərb tərəfdəki bürc şərti olaraq birinci bürc hesab edilir.Onun Qərb tərəfi çox dağılmışdır.Qalığının hündürlüyü 10,7 metrdir.Sonra ikinci bürc gəlir k,onun da hündürlüyü 11,3 metrdir.İçərisi dairəvi şəkildə boşdur.Boşluğun diametri yuxarı hissədə 6,8 metrdir.Hündürlüyü 14 metr olan üçüncü bürcün içərisinin diametri orta hesabla 7 m,divarının qalınlığı 5 metrdir.Bu bürcün alt cərgələrində kirəc məhlulu ilə iri yonma yumşaq (şirim) daşdan hörülmüş 8 cərgə daş divar yaxşı bilinir.Elə buna əsasən Qalanın Cənub tərəfindəki bürc və divarların da alt cərgələrinin iri yonma daşdan hörüldüyünü söyləmək olar.Dördüncü bürc,Qalanın Cənub divarının Şərq qurtaracağındadır.O,təxminən ortadan qopub Cənuba tərəf aşmışdır.

İkinci və üçüncü bürclərnisbətən yaxşı vəziyyətdədir.Bürc və qala divarlarının yuxarı hissəsi bişmiş kərpicdən kirəc məlulu ilə hörülmüşdür.İkinci və üçüncü bürclərin arası darvaza olmuşdur.Şəhərin Qala hissəsinin əsas giriş yolu buradan keçmişdir.Şəhərə qalxan ikinci yol isə Qalanın Şimal-Qərb tərəfindəki yoxşula gedirmiş.Əslində buradan Qalaya daha rahat qalxmaq olur.Bu yol yerinin qarşısında divar qalığının olmamasını və enişin ətəyindəki bulağı nəzərə alaran tədqiqatçılar buranı ikinci darvaza yeri hesab edirlər.

Covurlu çay Səlbirə nisbətən Qalanın Şərq tərəfini çox dağıtmışdır.Onun uçurum şəklində olan indiki görünüşündən aydın olur ki,vaxtilə möhkəm strateji mövqeyə malik idi.Qərb tərəfdən axan Qara çay,Səlbirdə olduğu kimi,Qalanın da Qərb tərəfini əlçatmaz istehkama çevirmişdir.Səlbir ilə Qalanın arasından keçən süni müdafiə xəndəyinə gəldikdə isə bi xəndək sonralar Qalanın Şimal tərəfdən üdafiəsi işində əlavə istehkam məqsədi daşımışdır.Bəzi alimlərin ehtimalına görə Qalada həyat başlanandan sonra xəndəyin üstündən Səlbir ilə Qalanı birləşdirən açılıb-bağlanan körpü olmuşdur.

Qəbələnin Qala hissəsinin arxeoloji tədqiqinə 1926-cı ildə başlanılmışdır.Bu zaman ciddi arxeoloji axtarış və kəşfiyyat xarakterli qazıntı işləri görülmüş və bir əsas məsələ -Qəbələ şəhər xarabalığının harada yerləşməsi məsələsi öz həllini tapmışdır.Bunula da Qəbələ şəhərinin harada yerləşməsi haqqındakı xırda yalnışlıqlara son qoyulmuşdur.Qalada geniş arxeoloji qazıntı işləri 1960-cı ildən başlamışdır.Burada 5 m qalınlığında üç mədəni təbəqənin olduğu aydınlaşdırılmışdır.Belə ki,yer səthindən 2,5–5 metr dərinliyədək olan alt qat birinci,0,7 m dərinlikdən 2,5 m dərinliyədək olan orta qat ikinci,0,7 m dərinliyədək olan üst qat birinci mədəni təbəqə hesab edilir.

Qazıntı zamanı mədəni təbəqələrdən çoxlu divar və döşəmə qalıqları.saxsı tünglərlə çəkilmiş su kəmərləri,ocaqlar,təndirlər,dulus kürələri,həmçinin çoxlu miqdarda şirsiz,şirli qablar şüşə,metal,sümük,daş əşyalar,mis pullar və s. maddi-mədəniyyət qalıqları tapılmışdır.

Mədəni təbəqənin orta qatı üst və alt qatlara nisbətən daha zəngin material vermişdir.Dərbənd məliyi Müzəffər ibn Məhəmmədə (XII sər),Atabəy Əbu Bəkrə (1191–1210),həmçinin XIII–XIV əsrlərə aid digər pullara əsasən Qalanın orta yaşayış qatı təxminən XI–XIV əsrlərə aiddir.Alt təbəqənin maddi-mədəniyyət qalıqları isə əsasən VIII–X əsrlərə aid ərəb pulları ilə müşayiət edilmişdir.Sonrakı arxeoloji qazıntılar da mühüm nəticələr vermişdir və aydınlaşdırılmışdır ki,alt təbəqə özü üç təbəqəyə bölünür və ümumiyyətlə Qalada üç yox,dörd mədəni təbəqə vardır.Məlum olmuşdur ki,mədəni təbəqənin 4 m dərinliyindən sonra şirli saxsı qablar getdikcə azalmış və yoxa çıxmışdır.Əslində şirli saxsı qablar verməyən orta əsr abidələri yeni bir tarixi dövrlə səciyyələnir.

Kamaltəpə

 
Ulduz təsvirli saxsı qab
 
Quş təsvirli saxsı qab

Şəhərin Qala hissəsinin Cənub darvazası qarşısında yerləşən təbii təpəlik yerli əhali tərəfindən Kamaltəpə adlandırılmışdır. Kamaltəpə sözü şəxs adına bağlıdır. Vaxtilə Kamal adlı bir yerli sakin burada təsərrüfat işləri ilə məşğul olduğu üçün təpə onuun adı ilə adlandırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu təpəlik barədə Əl-Müqəddəsinin məlumatı diqqəti cəlb etmişdir:

"Qəbələ möhkəmləndirilmiş şəərdir,çay onun divarlarının arxasından axır.Cümə məscidi şəhərdən kənarda ,bir təpənin üstündə yerləşir."

Bu məlumatda əvvəla şəhərdən kənarda təpəliyin olası qeyd edilir.Sonra şəhərin ən böyük ictimai binası Cümə məscidinin məhz həmin təpənin üstündə yerləşməsi göstərilir.Hal hazırda qala divarlarından kənarda Kamaltəpədən başqa təpə yoxdur.Bu fakt Kamaltəpənin məhz Əl-Müqəddəsinin qeyd etdiyi təpəlik olduğunu düşünməyə imkan verir.

Kamaltəpə əslində üç hissədən ibarətdir.Müdafiə xəndəyini xatırladan çökəkliklər bu hissələri bir-birindən ayırır.Kamaltəpəyə qalxmaq üçün Şimal və Cənub tərəfdən yol yerləri var.

1977-ci ildə təsərrüfat işləri zamanı Kamaltəpənin üst qatı dağıdılmışdır.Bu zaman burada kvadrta formalı bişmiş kərpicdən qurulmuş müsəlman qəbirləri,iri ölçülü yonma puc (şirim) daşdan kirəc məhlulu ilə hörülmüş böyük bir tikintinin divar qalığı və çoxlu inşaat materialı töküntüləri üzə çıxarılmışdır.İ.Əliyev qeyd edir ki,Kamaltəpədən tapılan arxeolji materialları Əl-Müqəddəsinin verdiyi məlumatla müqəyisə etsək onda deyə bilərik ki,orta əsrlərdə Qəbələnnin Cümə məscidi məhz Kamaltəpənin üstündə yerləşmişdir.

Bayır şəhər

1977-ci ildə Kamaltəpənin Cənub ətəyi meşə örtüyündən təmizlənən zaman,buradan da yaşayış yeri xarabalığı üzə çıxmışdır.Bu xarabalıq təxminən 10 hektarlıq bir ərazini əhatə edir.Onun Şimal kənarında Kamaltəpə və Qalanın Cənub divarları yerləşir.Qərb tərəfdən axan Qaraçay isə yüşüyış yerinin xeyli hissəini yuyub aparmışdır.Cənub tərəfdən Kamaltəpəyə qalxan köhnə yol yeri də var.Yeni aşkar edilən yaşayış yeri xarabalığı,Qalanın Cənub divarından bayır tərəfdə yerəşdiyi üçün onu şərti olaraq Bayır şəhər adlandırırlar.XIX əsrn 40-cı illərində Qəbələ şəhər xarabalığını nəzərdən keçirən A.Yanovski Bayır şəhər abidəsi üçün elmi əhəmiyyəti olan şifahi məlumat toplaya bilmişdir.Onun əldə etdiyi məlumata görə,şəhər xarabalığa çevriləndən sonra Qalanın Cənub ətəyində (yerli əhalinin dili ilə desək Çuxurda) yaşayış davam edirdi.O zaman artıq əhali bu yeri Qəbələ deyil,yerin təbii-coğrafi quruluşuna görə Çuxur-Qəbələ adlandırırdı.Sonralar Qaraçay vaxtaşırı sel gətirdiyindən əhali bu yeri tərk edərək indiki Çuxur-Qəbələ kəndinin yerinə köç etmişdir.Yuxarıda qeyd edilənlərdən sonra demək olar ki,Bayır şəhər orta əsr Qəbələsinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur.Bayır şəhərdə arxeolojiqazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki,burada evlər cərgə üsulu ilə tikilmişdir.Məlum məsələdir ki,kənd evləri belə sıx tikilə bilməz.Bu arxeoloji dəlil həmin abidənin şəhər tipli yaşayış yeri olduğunu söyləməyə imkan verir.

Güllü qoruq (Çaqqallı)

Qəbələ şəhər xarabalığından 3–4 km Şərqdə yerləşir. Onun Şimal tərəfini indiki Tövlə kəndi ilə qoruq arasındakı meşəlik,Cənub tərəfini isə süni torpaq sədd və böyük bir əkin sahəsi,Qərb tərəfini Covurlu çay,Şərq tərəfini Qocalan çay sərhədləndirir.Covurlu çay Güllü qoruq ilə Qəbələ şəhər xarabalığı arasında təxminən 2 km enində eyni adlı dərədən axır.

İndiki zamanda Güllü qoruq 50 hektaradək sahəsi olan əkin yeridir.Əkin sahəsinə çevrilməzdən əvvəl burada yastı təpələr,qədim qəbristanlıq,pir yerləri və həddindən artıq cırlaşmış qızılgül kolları olmuşdur.Məhz qızılgül kollarına görə yerli əhali buranın bir hissəsini Güllü qoruq adlandırmışdır.Bu qoruq yararlı əkin sahəsinə çevrildikdən sonra kəsəyənlə qidalanmaq üçün bura çoxlu çaqqal gəldiyinə görə yerli əhali buranı eyni zamanda Çaqqallı tala da adlandırmağa başlamışdı.1959-u ildə Güllü qoruqda təsərrüfat işləri zamanı buradakı yastı təpəlrdən biri dağıdılmışdır.Təpəliyin altından üzə çıxabğn çoxlu miqdarda kirəmit qırıqlar və daş sütun altlıqları diqqəti cəlb etmişdir.Ona görə də Qəbələ arxeoloji ekspedisiyası 1959-cu ildən etibarən Güllü qoruq ərazisini də öyrənməyə başladı.Buradakı arxeoloji qazıntılar genişləndirildikdən sonra daş möhür,çiy kərpicdən divar qalıqları və s. maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır.Burada 500 kv metrdən artıq bir ərazini əhatə edən nəhəng saray binasının qalıqları və çoxlu sütun altlıqları aşkarlanmışdır.Tədqiqatçıların əksəriyyəti bu abidənin Qəbələ şəhər xarabalğna yaxın məsafədə yerləşməsini nəzərə alaraq onu qədim dövrdə Qəbələnin məbud sahəsi və bazar meydanının yerləşdiyi ərazi hesab edirlər və burada e.ə. I minilliyin təxminən ortalarından başlayaraq eramzın I minilliyinin axırlarına qədər şəhərtipli yaşayış yeri olduğunu bildirirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki,Qəbələ şəhər xarabalığının yaxın ətrafında Çaqqallı abidəsindən başqa Seyidtala,Uzuntala,Qaratəpə kimi qədim yaşayış yerləri də vardır.Bu abidələr heç şübhəsiz,qədim Qəbələnin həmdövr yaşayış yerləridir.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Алиев И., Гадиров Ф. Кабала. Баку, 1986
  2. Бабаев И.А., Ахмедов Г.М. Кабала. Баку, 1980
  3. Гадиров Ф.В. О поселении античного периода, выявленного в Кабалинском магале.//ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1978, № 2.
  4. Гадиров Ф.В. Работы 1975 года на городище Кабала (Сельбире). АЭИА в 1975 г. Баку, 1978.
  5. Казиев С.М. Первые итоги археологических разведок и раскопок в городище Кабала. МКА, VI, 1965
  6. Qazıyev S.M. Qəbələ şəhərinin tarixi-arxeoloji tədqiqi. MKA, V, Bakı, 1964
  7. Qazıyev S.M. Qəbələ mahalının qədim tarixindən. VİKA, Bakı, 1962

Ədəbiyyat

  1. Rəşid Göyüşov. Azərbaycan arxeologiyas, Bakı, 1986.
  2. İ.Əliyev, F.Qədirov. Qəbələ şəhər xarabalığının arxoloji tədqiqinə dair, Azərbayan abidələri dərgisi, I sayı, Bakı, 1984

Avqust 04, 2021
kabalaka, azərbaycanın, qədim, şəhər, yerlərindən, biri, olan, qəbələ, qafqaz, albaniyasının, paytaxtı, olmuşdur, qala, divarlarının, əsas, giriş, darvazası, ətrafındakı, bürclərin, qalıqlarıqala, divarlarının, əsas, giriş, darvazasının, bərpa, maketi40, ölkə,. Kabalaka Azerbaycanin en qedim seher yerlerinden biri olan Kabalaka Qebele Qafqaz Albaniyasinin paytaxti olmusdur 1 KabalakaQala divarlarinin ve esas giris darvazasi etrafindaki burclerin qaliqlariQala divarlarinin ve esas giris darvazasinin berpa maketi40 53 22 sm e 47 42 56 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanSeher QebeleYerlesir Cuxur QebeleAidiyyati Qafqaz AlbaniyasiTikilme tarixi I esrUslubu Alban memarligiVeziyyeti xarabaliqlari qalibAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 54KateqoriyaQalaEhemiyyetiDunya ehemiyyetliKabalaka Vikianbarda elaqeli mediafayllarQebele bir arxeoloji abide kimi hele XIX esrin I yarisindan tedqiqatcilarin diqqetini celb etmisdir Onlarin bir necesi Qebele seher xarabaliginda olmus onu qeyde almis hetta bezileri kicik miqyasli arxeoloji kesfiyyat qazintilari da aparmisdilar 1940 ci illerden baslayaraq burada ardicil arxeoloji tedqiqat isleri gorulmusdur Bu tedqiqatlar indi de davam etdirilir Qebele seherinin adi antik dovr muelliflerinin eserlerinde Kabalaka ve Xabala kimi qeyd edilmisdir Bu adlar sonraki yazilarda Kapalak Kevelek Qabala Savar ve nehayet Qebele seklinde qeyd edilmisdir 2 Qebele seher xarabaligi Azerbaycanin Qebele rayonunun Cuxur Qebele kendinden 1 km Serqde Qaracay Qebele cayi ile Covurlu cay Qala cayi arasindaki yukseklikde yerlesir 3 1959 cu ilde cekilen topoqrafik plana gore seherin xarabaligi 25 hektardir 4 Vaxtile suni cekilmis bir mudafie xarakterli xendek seher xarabaligini iki hisseye ayirir Yerli ehali xendekden Simal terefdeki hisseni Selbir xendekden Cenub terefdeki hisseni ise Qala adlandirir Her iki hisse bezen Selbir Govur qala bezen de seherin tekce Qala hissesi Govur qala adlandirilir 5 1959 cu ilden Qebele seher xarabaligindan 3 4 km Serqde yerli ehali terefinden Gullu qoruq ve ya Caqqalli talasi adlandirilan yerde qedim Qebelenin mebed yeri ve bazar meydaninin yerlesdiyi guman edilen ucuncu bir sahesi daha sonralar Kamaltepe ve Bayir seher hisseleri askar edilmisdir 6 Umumiyyetle Qebele seher xarabaligi oz tarixi cografiyasina gore helelik Selbir Gullu qoruq Caqqalli talasi Kamaltepe ve Bayir seher adli arxeoloji abideler kompleksinden ibaretdir 7 Mundericat 1 Selbir 2 Qala Govurqala 3 Kamaltepe 4 Bayir seher 5 Gullu qoruq Caqqalli 6 Hemcinin bax 7 Istinadlar 8 EdebiyyatSelbir RedakteQebelenin Selbir hissesi seherin e e III eramzin XII esrinedek olan dovrunu ehate etmekle onun en muhum ve qedim hissesini teskil etmisdir Selbirin umumi sahesi 12 hektardan bir az artiqdir Topoqrafik qurulusuna gore Qerb Serq terefi hundur merkez ve Simal Qerb hisseleri ise cokekdir Selbirde seherin qala divarlariyaxsi qalmamisdir lakin torpaq altinda qalan burc ve divar qaliqlari aciq askar bilinir Arxeoloji tedqiqatlara ve yerustu musahidelere esasen Selbirde qala divarinin umumi uzunlugu Simal terefde texminen 410 m Qerbde 448 m Serqde 357 m perimetri ise 1425 m dir Burada 10 burc yeri mueyyenlesdirilmisdir Selbirde iki boyuk ve bir kicik darvaza yeri vardir Boyuk darvaza yerlerinden biri qalanin Simal terefinde digeri Cenub Qerb kuncunde kicik darvaza yeri ise Qerb terefindedir Erazinin Simal eteyi texminen 30 m derinlikde genis saheli deredir Derenin Serq terefi Covurlu cayin Qerb terfi ise Qaracayin yataqlari ile elaqelenir Onun dibi ise tebii qaynama bulaqlarla zengindir Bu bulaqlar bir biri ile elaqelenen tebii xirda goller emele getirir Bu da seherin Simal terefinin herbi movqeyini daha da mohkemletmisdir Bundan elave Simal terefde qala divari ile dere arasinda 5 m den artiq ende torpaq sahesi vardir Hemin sahe qala divari tikilen zaman qazilaraq hamarlanmisdir Onun cox hissesi sirf mudafie xendeyi xarakteri dasiyir Hemin sahe eslinde hem qala divarinin erroziyaya ugramasinin qarsisini almis hem de elave manee meqsedi dasimisdir Bele bir hal Selbirin Qerb qala divari ile Qaracay deresinin arasinda ancaq kicik darvaza yerinin sag sol tereflerinde de movcuddur Burada dere ile qala divarlari arasinda texminen 30 m uzunlugunda suni mudafie xendeyi vardir Eger Qaracay umumiyyetle Qerb qala divarlarinin strateji movqeyini mohkemletmisdirse hemin xendek elave olaraq kicik darvazaya qalxan yolun mudafiesi ucun xususi herbi ehemiyyet dasimisdir Selbirin Serq terefinin cox hissesini Covurlu cay yuyub dagitmisdir Ona gore de tedqiqatcilar onun Serq terefinin evvelki veziyyeti haqqinda behs etmirler Selbirle Qala arasindaki xendek barede hele XV esre aid turk menbesi olan Sucaetname de de melumat verilir Hemin xendek Selbirin Cenub qala divarini Qalanin Simal qala divari ile serhedlendirir Onun uzunlugu 273 m olub Selbir ile Qalanin Qerb ve Serq qurtaracaqlarinda tamamlanir Serq terefde xendeyin indiki derinliyi 16 20 m eni 30 m dek Qerbde derinlik 20 24 m eni ise texminen 30 m dir Xendeyin qurtaracaqlari Qaracay ve Covurlu cayin dagintilarina meruz qalmisdir S M Qaziyev qeyd edir ki seherin Selbir hissesi Qala hissesine nisbeten daha qedimdir O Selbirin alt yasayis qatindan elde edilen arxeoloji materiallarin sernic dolca tay qulp sutdan vaz ve s kimi cehrayi ve qara rengli qablarin Yaloylutepe medeniyyetinin seciyyevi materiallari ile muqayisesine hemcinin Selbirden I esrde Qotarsin adina kesilmis gumus pulun tapilmasina esasen burada neinki eramizin evvellerinde hetta e e I esrde de yasayis oldugunu soylemisdir 1974 cu ilde Selbirde seherin Qerb qala divarinin 35 m uzunluqda eni 2 4 m bunovresi ve bir mohtesem qala burcu torpaq altindan cixarilmisdir Kvadrat formada tikilen 10X10 m ve hazirda qaliginin hundurluyu 14 m olan bu burc Azerbaycan erazisinde askar olunmus ilk tapinti kimi olduqca qiymetlidir Esefi ve Kayki beyin Qebele qalasinda Sefeviler terefinden muhasireye alinmasi Qebele qalasinda usyan cixmasi ve Qebele qalasinin teslim olmasinin muzakiresi Esefi Dal Mehmed Celebi 15831975 ci ilde icerisi temizlenen zaman seher terefden burce daxil olmaq ucun giris yeri ve burcun en qedim divar qaligi askar olunmusdur Onun giris yeri ve icerisinden seherin qedim dovrune aid edilen cehrayi ve saxsi rengli qab qiriqlari tapilmisdir Bu burc plan ve qurulusuna gore Guney Azerbaycanda Hesenli tepesinde askar olunan ve e e IX esre aid edilen qala divarinin burclerile muqayise edile biler I Eliyev qeyd edir ki Selbirde askar edilen burcun qedim dovr qala burcleri formasinda tikilmesine hemcinin giris yeri ve icerisinde tapilan saxsi qab qiriqlarinin qedi dovr saxsi qab qiriqlarina oxsamasina esasen demek olar ki seherin Selbir hissesinde qala divarlarinin bunovresi texminen e e I esrde qoyulmusdur Bu arxeoloji delil I esrde Qafqaz Albaniyasinin esas seheri olan Qebelenin mohkemlendirilmis seher Oppidum olmasi haqqinda melumat veren Roma tarixcisi Qay Plini Sekunda haqq qazandirir Selbirden tapilan kiremitler iki novdur mustevi ve nov sekilli Mustevi kiremitlerin uzunlugu 67 sm eni bir basda 45 diger basda ise 36 sm dir Nov sekilli kiremitler yan yana duzulen mustevi kiremitlerin birlesdirilmesinde istifade edilmisdir Bele kiremitlerin agirligi 12 15 kq a qederdir Bu delil seherin qedim binalarinin cox davamli olmasina ve Qafqaz albanlarinin yuksek tikinti medeniyyetine yiyelenmelerine subutdur Selbirden seherin qedim dovrune aid tapilan arxeoloji materiallarin esas hissesini saxsi qablar teskil edir Bunlar sernic dolca qisabogaz novcali bardaq kopler ve s tipli saxsi qablarin hisseleridir Tapilan qablarin bezilerinin agzinin kenarinda yunan ve ya Roma yazilarinin ayri ayri herflerine oxsayan isareler vardir Qeyd edilen saxsi qablarin tam oxsarlari ilk defe Qebele etrafinda yeni Yaloylutepe abidesinden tapilmisdir Tedqiqatcilar onlari Yaloylutepe medeniyyetinin en seciyyevi saxsi qablari hesab etmekle e e III I esrlere aid edilmisdir Son vaxtlar Selbirde aparilan arxeoloji qazintilar zamani da seherin xususile qedim dovrune aid xeyli material elde edilmisdir Selbirde medeni tebeqenin qalinligi 2 3 3 metr kimi qiymetlendirilir ve bu medeni tebeqe uc tarixi dovre bolunur Birinci alt tebeqe e e III I esr ikinci orta tebeqe IV VIII nehayet ucuncu ust tebeqe IX XII esrleri ehate edir Bu tebeqelerden tapilan zengin arxeoloji materiallar Selbirde 1500 ilden artiq fasilesiz seher heyatinin oldugunu soylemeye imkan verir Qala Govurqala Redakte Qafqaz Albaniyasi dovrune aid qab Qafqaz Albaniyasi dovrune aid qab Qebele seher xarabaligini iki hisseye ayiran xendeyin Cenub terefini yerli ehali Qala yaxud da Govur qala adlandirir Qebelenin qala hissesi texminen VI esrden baslayaraq XVIII esrin ortalarinadek olan bir dovru ehate etmekle esasen orta esr seheri olmusdur Onun umumi sahesi hal hazirda 13 hektara qederdir Selbirde oldugu kimi Qalanin erazisi de topoqrafik qurulusuna gore murekkeb xaraktere malikdir Bele ki Qerb terefde yaridan cox hissesi yukseklikdir son dovrlerin tikintileri onun erazisinde bezi cokeklikler ve qabarmalar yaratmisdir Qalanin Cenub terefinin divar ve burcleri yerustu veziyyetde yaxsi qalmisdir Burada yarimdairevi veziyyetde insa edilmis dord ezemetli burc ve burcleri birlesdiren divarlar dovrumuze kimi catmisdir Burc ve divarlarin yuxari hissesi tamamile dagilmisdir Qerb terefdeki burc serti olaraq birinci burc hesab edilir Onun Qerb terefi cox dagilmisdir Qaliginin hundurluyu 10 7 metrdir Sonra ikinci burc gelir k onun da hundurluyu 11 3 metrdir Icerisi dairevi sekilde bosdur Boslugun diametri yuxari hissede 6 8 metrdir Hundurluyu 14 metr olan ucuncu burcun icerisinin diametri orta hesabla 7 m divarinin qalinligi 5 metrdir Bu burcun alt cergelerinde kirec mehlulu ile iri yonma yumsaq sirim dasdan horulmus 8 cerge das divar yaxsi bilinir Ele buna esasen Qalanin Cenub terefindeki burc ve divarlarin da alt cergelerinin iri yonma dasdan horulduyunu soylemek olar Dorduncu burc Qalanin Cenub divarinin Serq qurtaracagindadir O texminen ortadan qopub Cenuba teref asmisdir Ikinci ve ucuncu burclernisbeten yaxsi veziyyetdedir Burc ve qala divarlarinin yuxari hissesi bismis kerpicden kirec melulu ile horulmusdur Ikinci ve ucuncu burclerin arasi darvaza olmusdur Seherin Qala hissesinin esas giris yolu buradan kecmisdir Sehere qalxan ikinci yol ise Qalanin Simal Qerb terefindeki yoxsula gedirmis Eslinde buradan Qalaya daha rahat qalxmaq olur Bu yol yerinin qarsisinda divar qaliginin olmamasini ve enisin eteyindeki bulagi nezere alaran tedqiqatcilar burani ikinci darvaza yeri hesab edirler Covurlu cay Selbire nisbeten Qalanin Serq terefini cox dagitmisdir Onun ucurum seklinde olan indiki gorunusunden aydin olur ki vaxtile mohkem strateji movqeye malik idi Qerb terefden axan Qara cay Selbirde oldugu kimi Qalanin da Qerb terefini elcatmaz istehkama cevirmisdir Selbir ile Qalanin arasindan kecen suni mudafie xendeyine geldikde ise bi xendek sonralar Qalanin Simal terefden udafiesi isinde elave istehkam meqsedi dasimisdir Bezi alimlerin ehtimalina gore Qalada heyat baslanandan sonra xendeyin ustunden Selbir ile Qalani birlesdiren acilib baglanan korpu olmusdur Qebelenin Qala hissesinin arxeoloji tedqiqine 1926 ci ilde baslanilmisdir Bu zaman ciddi arxeoloji axtaris ve kesfiyyat xarakterli qazinti isleri gorulmus ve bir esas mesele Qebele seher xarabaliginin harada yerlesmesi meselesi oz hellini tapmisdir Bunula da Qebele seherinin harada yerlesmesi haqqindaki xirda yalnisliqlara son qoyulmusdur Qalada genis arxeoloji qazinti isleri 1960 ci ilden baslamisdir Burada 5 m qalinliginda uc medeni tebeqenin oldugu aydinlasdirilmisdir Bele ki yer sethinden 2 5 5 metr derinliyedek olan alt qat birinci 0 7 m derinlikden 2 5 m derinliyedek olan orta qat ikinci 0 7 m derinliyedek olan ust qat birinci medeni tebeqe hesab edilir Qazinti zamani medeni tebeqelerden coxlu divar ve doseme qaliqlari saxsi tunglerle cekilmis su kemerleri ocaqlar tendirler dulus kureleri hemcinin coxlu miqdarda sirsiz sirli qablar suse metal sumuk das esyalar mis pullar ve s maddi medeniyyet qaliqlari tapilmisdir Medeni tebeqenin orta qati ust ve alt qatlara nisbeten daha zengin material vermisdir Derbend meliyi Muzeffer ibn Mehemmede XII ser Atabey Ebu Bekre 1191 1210 hemcinin XIII XIV esrlere aid diger pullara esasen Qalanin orta yasayis qati texminen XI XIV esrlere aiddir Alt tebeqenin maddi medeniyyet qaliqlari ise esasen VIII X esrlere aid ereb pullari ile musayiet edilmisdir Sonraki arxeoloji qazintilar da muhum neticeler vermisdir ve aydinlasdirilmisdir ki alt tebeqe ozu uc tebeqeye bolunur ve umumiyyetle Qalada uc yox dord medeni tebeqe vardir Melum olmusdur ki medeni tebeqenin 4 m derinliyinden sonra sirli saxsi qablar getdikce azalmis ve yoxa cixmisdir Eslinde sirli saxsi qablar vermeyen orta esr abideleri yeni bir tarixi dovrle seciyyelenir Kamaltepe Redakte Ulduz tesvirli saxsi qab Qus tesvirli saxsi qab Seherin Qala hissesinin Cenub darvazasi qarsisinda yerlesen tebii tepelik yerli ehali terefinden Kamaltepe adlandirilmisdir Kamaltepe sozu sexs adina baglidir Vaxtile Kamal adli bir yerli sakin burada teserrufat isleri ile mesgul oldugu ucun tepe onuun adi ile adlandirilmisdir Qeyd etmek lazimdir ki bu tepelik barede El Muqeddesinin melumati diqqeti celb etmisdir Qebele mohkemlendirilmis seerdir cay onun divarlarinin arxasindan axir Cume mescidi seherden kenarda bir tepenin ustunde yerlesir Bu melumatda evvela seherden kenarda tepeliyin olasi qeyd edilir Sonra seherin en boyuk ictimai binasi Cume mescidinin mehz hemin tepenin ustunde yerlesmesi gosterilir Hal hazirda qala divarlarindan kenarda Kamaltepeden basqa tepe yoxdur Bu fakt Kamaltepenin mehz El Muqeddesinin qeyd etdiyi tepelik oldugunu dusunmeye imkan verir Kamaltepe eslinde uc hisseden ibaretdir Mudafie xendeyini xatirladan cokeklikler bu hisseleri bir birinden ayirir Kamaltepeye qalxmaq ucun Simal ve Cenub terefden yol yerleri var 1977 ci ilde teserrufat isleri zamani Kamaltepenin ust qati dagidilmisdir Bu zaman burada kvadrta formali bismis kerpicden qurulmus muselman qebirleri iri olculu yonma puc sirim dasdan kirec mehlulu ile horulmus boyuk bir tikintinin divar qaligi ve coxlu insaat materiali tokuntuleri uze cixarilmisdir I Eliyev qeyd edir ki Kamaltepeden tapilan arxeolji materiallari El Muqeddesinin verdiyi melumatla muqeyise etsek onda deye bilerik ki orta esrlerde Qebelennin Cume mescidi mehz Kamaltepenin ustunde yerlesmisdir Bayir seher Redakte1977 ci ilde Kamaltepenin Cenub eteyi mese ortuyunden temizlenen zaman buradan da yasayis yeri xarabaligi uze cixmisdir Bu xarabaliq texminen 10 hektarliq bir erazini ehate edir Onun Simal kenarinda Kamaltepe ve Qalanin Cenub divarlari yerlesir Qerb terefden axan Qaracay ise yusuyis yerinin xeyli hisseini yuyub aparmisdir Cenub terefden Kamaltepeye qalxan kohne yol yeri de var Yeni askar edilen yasayis yeri xarabaligi Qalanin Cenub divarindan bayir terefde yeresdiyi ucun onu serti olaraq Bayir seher adlandirirlar XIX esrn 40 ci illerinde Qebele seher xarabaligini nezerden keciren A Yanovski Bayir seher abidesi ucun elmi ehemiyyeti olan sifahi melumat toplaya bilmisdir Onun elde etdiyi melumata gore seher xarabaliga cevrilenden sonra Qalanin Cenub eteyinde yerli ehalinin dili ile desek Cuxurda yasayis davam edirdi O zaman artiq ehali bu yeri Qebele deyil yerin tebii cografi qurulusuna gore Cuxur Qebele adlandirirdi Sonralar Qaracay vaxtasiri sel getirdiyinden ehali bu yeri terk ederek indiki Cuxur Qebele kendinin yerine koc etmisdir Yuxarida qeyd edilenlerden sonra demek olar ki Bayir seher orta esr Qebelesinin ayrilmaz hissesi olmusdur Bayir seherde arxeolojiqazintilar neticesinde melum olmusdur ki burada evler cerge usulu ile tikilmisdir Melum meseledir ki kend evleri bele six tikile bilmez Bu arxeoloji delil hemin abidenin seher tipli yasayis yeri oldugunu soylemeye imkan verir Gullu qoruq Caqqalli RedakteQebele seher xarabaligindan 3 4 km Serqde yerlesir Onun Simal terefini indiki Tovle kendi ile qoruq arasindaki meselik Cenub terefini ise suni torpaq sedd ve boyuk bir ekin sahesi Qerb terefini Covurlu cay Serq terefini Qocalan cay serhedlendirir Covurlu cay Gullu qoruq ile Qebele seher xarabaligi arasinda texminen 2 km eninde eyni adli dereden axir Indiki zamanda Gullu qoruq 50 hektaradek sahesi olan ekin yeridir Ekin sahesine cevrilmezden evvel burada yasti tepeler qedim qebristanliq pir yerleri ve heddinden artiq cirlasmis qizilgul kollari olmusdur Mehz qizilgul kollarina gore yerli ehali buranin bir hissesini Gullu qoruq adlandirmisdir Bu qoruq yararli ekin sahesine cevrildikden sonra keseyenle qidalanmaq ucun bura coxlu caqqal geldiyine gore yerli ehali burani eyni zamanda Caqqalli tala da adlandirmaga baslamisdi 1959 u ilde Gullu qoruqda teserrufat isleri zamani buradaki yasti tepelrden biri dagidilmisdir Tepeliyin altindan uze cixabgn coxlu miqdarda kiremit qiriqlar ve das sutun altliqlari diqqeti celb etmisdir Ona gore de Qebele arxeoloji ekspedisiyasi 1959 cu ilden etibaren Gullu qoruq erazisini de oyrenmeye basladi Buradaki arxeoloji qazintilar genislendirildikden sonra das mohur ciy kerpicden divar qaliqlari ve s maddi medeniyyet qaliqlari tapilmisdir Burada 500 kv metrden artiq bir erazini ehate eden neheng saray binasinin qaliqlari ve coxlu sutun altliqlari askarlanmisdir Tedqiqatcilarin ekseriyyeti bu abidenin Qebele seher xarabalgna yaxin mesafede yerlesmesini nezere alaraq onu qedim dovrde Qebelenin mebud sahesi ve bazar meydaninin yerlesdiyi erazi hesab edirler ve burada e e I minilliyin texminen ortalarindan baslayaraq eramzin I minilliyinin axirlarina qeder sehertipli yasayis yeri oldugunu bildirirler Qeyd etmek lazimdir ki Qebele seher xarabaliginin yaxin etrafinda Caqqalli abidesinden basqa Seyidtala Uzuntala Qaratepe kimi qedim yasayis yerleri de vardir Bu abideler hec subhesiz qedim Qebelenin hemdovr yasayis yerleridir Hemcinin bax RedakteQafqaz Albaniyasi Qafqaz albanlari Alban memarligiIstinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Aliev I Gadirov F Kabala Baku 1986 Babaev I A Ahmedov G M Kabala Baku 1980 Gadirov F V O poselenii antichnogo perioda vyyavlennogo v Kabalinskom magale IAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1978 2 Gadirov F V Raboty 1975 goda na gorodishe Kabala Selbire AEIA v 1975 g Baku 1978 Kaziev S M Pervye itogi arheologicheskih razvedok i raskopok v gorodishe Kabala MKA VI 1965 Qaziyev S M Qebele seherinin tarixi arxeoloji tedqiqi MKA V Baki 1964 Qaziyev S M Qebele mahalinin qedim tarixinden VIKA Baki 1962Edebiyyat RedakteResid Goyusov Azerbaycan arxeologiyas Baki 1986 I Eliyev F Qedirov Qebele seher xarabaliginin arxoloji tedqiqine dair Azerbayan abideleri dergisi I sayi Baki 1984Menbe https az wikipedia org w index php title Kabalaka amp oldid 6042711, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.