fbpx
Wikipedia

Göy Tanrı

Avqust 12, 2021

Göy Tanrı (Qədim Türkcə: 𐱅𐰭𐰼𐰃 [teŋri]; Monqolca: Хөх Тэнгэр [Xöx Teŋger]; Çincə: 腾格里 [teŋ-ge-li] Türkiyə Türkçəsi : Gök Tanrı )— göytanrıçı dininin panteonunda baş tanrı.

Sözün kökü

Türkcə Tanrı/Teŋri və monqolca Teŋger sözləri çincə 撑犁 (çeŋ-li) kəlməsindən hunnular dövründə törənilmişdir. Hunnular bu sözü Çin hərfləri ilə 腾格里 (teŋ-ge-li) kimi, göytürk damğaları ilə isə 𐱅𐰭𐰼𐰃 (Teŋri) kimi yazırdı.

Göy Tanrı inancı

 

Orxon-Yenisey kitabələrində Tanrı(Allah yox) kimi nəzərdə tutulan Göy Tanrı bütün insanları yaradan və həm də onlara vaxt qoyan (yaşayış müddəti), dünyada hər şeyi öz nəzarətində saxlayan ilahi güc kimi götürülüb. «Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın qoşunu qurd tək imiş, yağısı qoyun tək imiş» (Kültigin abidəsi, şərq tərəf, sətir 12). Və ya: «Tanrı yar olduğu üçün ellini elsizləşdirmiş, xaqanlını xaqansızlaşdırmış, yağını tabe eləmiş, dizlini çökdürmüş, başlını səcdə etdirmiş». «Türk oğuz bəyləri, xalqı, eşidin: üstdə Tanrı əzməsə, altda yer dəlinməsə, türk xalqını, elini, qanununu kim dağıdar?» (Kültigin, şərq tərəf, 22). Quranda da hər bialqın yalnız öz yolundan sapdığı halda Allahın qəzəbinə məruz qalması, «zalım qövmü Allahın doğru yola çəkməməsi» haqda ayə var.

Quranda kainatı, bütün insanları Allahın yaratdığı və hər bir kəsin, hətta bitkinin belə taleyinin, yarpağın düşməsinin belə Onun nəzarəti altında olduğu deyilir. Runik abidələrdə də xeyirin və şərin Tanrıdan gəlməsi, bütün məsələlərdə Tanrıya təvəkkül inancının olduğunu görürük: «İnsan övladı hamısı yaranıb ki, Göy tərəfindən qoyulmuş vaxtda ölnəsbir sıra an» abidəs.rast gəlinir. Növbətinhəyatın gözüm görməz tək, bilən biliyim bilməz tək oldu. Özüm düşündüm: «Bəxti Tanrı yazar, insan övladının hamısı ölümlü yaranmış» (Kültigin, şimal tərəf, 10-cu sətir). Ölümdən sonrakı həyat, yəni Qiyamətdə dirilməyə inamın izləri də var deyilən abidələrdə.Qurandaki «Sizi yaradan Odur, O da dirildəcək» fikri və bunun göylərdə olması yenə həmin Kültigin abidəsində belə ifadə olunub: «Göylərdə diri edilənəcən...» (Kültigin, cənub-şərq tərəf, cümlə yarımçıq qalıb). Elə adıçəkilən abidələrdə olan yad qarışıqları atıb, yuxarıdakı örnəkləri götürəndə, belə inanc yaranır ki, bu, bir təktanrılıq inancıdır.

Tanrıçılıqda da cəbr yox, iradə məsələsinin olduğunu görürük. Yəni Tanrı xalqa və fərdə seçim iradəsi verib, hər kəsin hərəkət və ya hərəkətsizliyi, ləyaqətli və ya ləyaqətsiz davranışı taleyin yaxşıdan pisə və əksinə dəyişməsinə səbəb ola bilər. Daha bir diqqətəlayiq məqam ondan ibarətdir ki, Türk xalqına xas bir keyfiyyət var ki, bu Göy Tanrı tərəfindən bəyənilən bir keyfiyyətdir və ondan vaz keçilməsi onun qəzəbinə səbəb olur. Göy Tanrı inancında başını əymək, təslim olmaq təqdir olunmur: «Tabe olduğum üçün Tanrı öl demiş. Türk xalqı öldü, məhv oldu» (Tonyukuk abidəsi, 1-ci daş, 3-cü sətir). Yenə həmin abidədə oxuyuruq: «Tanrı yar olduğu üçün «onlar çoxdur» deyib qorxmadıq». (Tonyukuk abidəsi, 1-ci daş, 40-cı sətir). Bununla yanaşı həmin abidələrdə söz sahibi kimi Yer-Sub, Umay və başqa ilahələrin də adı çəkilir, abidə yazıldığı vaxt artıq Göy Tanrı haqda antropomorfik təsəvvürlərin möhkəm olduğu görünür.


Orxon-Yenisey kitabəsi

Sonralar Göy Tanrı inancı başqa formada da üzə çıxıb. Məşhur rus alimi Potapov Ayas xan adında görünən göyü təmsil edən bir varlıqdan da bəhs edir. Onun dediyinə görə qamlama zamanı Ayas xanı «aylı kündü Ayas kağan» - aylı-günlü Ayas xan adlandırırlar. Belə çağırış-dualardan birində deyilir: «ağ puluttı ağırqan» - «ağ buludları diyirləyən». Başqa bir yerdə isə «səhər tezdən çıxan Günəş və gecə işıq verən Ayın» onun qərarı və əmri ilə «Ayas kağanın yarqısı» ilə olduğu deyilir. Bu, Quran ayəsi ilə səsləşir: «Günəş və Ay hesab ilədir» (Rəhman, 4). Bir başqa yerdə onun Ayı və Günü hərəkət etdirdiyi deyilir («aydı-kündü yılıştıqan»). Beləliklə, Ayas xan görünən atmosferin və işıqlı səma cisimlərinin ağası kimi təsvir olunur. Belə hesab edilir ki, Ayas xan obrazı Göy Tanrı haqda təsəvvürlərin altaylardakı qalığıdır. Potapovun bir fikrinə isə heç cürə haqq qazandırmaya bilmirsən: «Elə ki qədim türklərin dövləti öz düşmənlərinə məğlub olmağa başladı, Tanrı kultu da zəiflədi və ikinci dərəcəli göy ilahları meydana çıxmağa başladı».

Mifoloji təsəvvürlər

Türk mifoloji qaynaqlarında tanrıçılıqdan qalanlar isə belədir. Dünyanı on yeddi ilah idarə edir. Bunlar aşağıdakılardır: Göy Tanrı, Yer-Sub, Umay,Erlik, Yer, Su, Od, Günəş, Ay, Ulduz, Hava, Bulud, Külək, Qasırğa, Şimşək və İldırım, Yağış, Göy Qurşağı (monqollarda bir qədər fərqlidir, onlar kainatı 99 ilahənin idarə elədiyini düşünürdülər). Göy Tanrını ədalətli, mərhəmətli, bağışlayan, amma yeri gələndə cəza verən kimi təsəvvür edirdilər. Ona yalvaranda əlləri yuxarı tutar, diz çöküb səcdə edərdilər. Dua edərdilər ki, Tanrı can sağlığı və ağıl versin, ədalətli mübarizədə onlara qələbə nəsib eləsin. Başqa məsələlərdə yardımı Tanrıdan istəməzdilər. Tanrıya köməkçilər qoşulmuşdu və hər sahədə duanın konkret ünvanı vardı.

Qədim türklər onu da düşünürdülər ki, insan özü aktiv olmalıdır. Çünki Tanrı ona sayğı ilə yanaşanlara və çalışqanlara yardım edir. Tanrının həm də xaqanlara taxt-tac və ağıl verməsi inancı vardı. «Bilgə xaqan» abidəsinin özündə belə Tanrı ilə yanaşı alternativ güc mənbələrindən də yardım istəndiyi görünür: «Atamın ölümündən sonra türk Tanrısının və türk müqəddəs Yer-Subunun yardımı ilə özüm xaqan oldum». «Göydə türk Tanrısı və türk müqəddəs Yer-Subu dedilər: «Qoy türk xalqı ölməsin, məhv olmasın. Xalq olsun».

«Yer-Sub» dedikdə türklər görünən dünyanı düşünürdülər və «Yer-Sub» bəzən Vətən anlamına da gəlirdi. Belə düşünülürdü ki, Vətənin insan üzərində haqqı var. Vətənə xəyanətdən ona görə çox qorxardılar. Çünki Yer-Subun hallallığı olmadan insanın xoşbəxt ola biləcəyini düşünə bilmirdilər. Bu və ya digər xalq haqqında Tanrı qərar çıxaranda isə Vətəndən də rəy soruşulması hər kəsi diqqətli olmağa məcbur edirdi. Qədim türklər Yer-Subu qadın olaraq təsəvvür edirdilər. Bəlkə də «ana vətən», «ana torpaq» ifadələri də o inancdan qalıb.

Başqa bir ilahə olaraq isə Humay qəbul edilmişdi. Onu qadın kimi təsəvvür edirdilər və sanırdılar ki, bu xeyirxah ilahə Göy Tanrının zövcəsidir. Humayın göydə yaşadığı güman edilirdi. Hesab edilirdi ki, Humay insanlara şüa saçır. Bu şüa insanın bədəninə daxil olur və ölənədək orada qalır. Bu, bir enercidir. Qədim türklər Humaya ev heyvanlarından qurban kəsməzdilər. Onun üçün ət və süd yeməkləri bişirərdilər. Qədim türk dövlətlərinin süqutu ilə Humay ilahə də transformasiyaya uğradı və indi Altay türklərində doğan qadınların və çağaların hamisi statusunda qalıb. Düşünürlər ki, Humay ana olmasa, pis ruhlar gedib ana bətnində belə uşağa zərər vura bilər.

Yer. Qədim türklər Yer ilahəsini də Göy Tanrının həyat yoldaşı sayırdılar. Qədim türk mifoloji təsəvvürlərində (monqollarda da belədir) insanları Tanrının Yer ilahəsi ilə nikahının nəticəsi kimi götürürdülər. Hesab edirdilər ki, Yer ana kimi insanı doyurur. Öləndə isə öz ağuşuna alır. Yazda təsərrüfat ili öncəsi və payızda – məhsul yığımından sonra Yerə təşəkkür edərdilər – süd, qımız və çayı yerə çiləməklə.

Su. Qədim türklər Suyu Yerin böyük bacısı sayırdılar. Çünki kosmoqonik əfsanəyə görə, əvvəlcə təkcə Su varmış. «Səma ördəyi» suya baş vurub oradan qum, gil və lil çıxarıb. Nəticədə quru - Yer yaranır. Bundan sonra Tanrı torpaqdan kişi, kişinin qabırğasından isə qadın yaradır.

Od. O vaxtkı türklər Odu Tanrının nəvəsi, Günün oğlu hesab edirdilər. Yerdə yaşasa da, öləndən sonra tüstü şəklində göyə getməsi ata-babaya doğru hərəkət sayılırdı.

Gün. Tanrının Yerdən olan oğlu sayılırdı. Qədimlərdə türklər arasında Günəşi qarşılama mərasimi də vardı. Hunlar çadırın üzünü Günə tərəf qurardılar. Qədim türklər dua edəndə üzlərini Günə tərəf tutardılar.

Ay. Göy Tanrının Yerdən olan qızı sayılırdı.

Qədim türklərdə tanrıçılığın o qədər də qədim olmadığını düşünmək olar. Çünki türk mifologiyasında evli olaraq təkcə Göy Tanrıdan söz açılır. Amma qədim yunanlar hələ eramızdan 8 -10 əsr əvvəl həddi-büluğa çatmış bütün «allah»larını evləndirmiş, qudalıq əlaqələri qurmuş, üstəlik, insanlarla da nikah əlaqəsinə girməyə «macal tapmışdılar».

Ədəbiyyat

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Əski türk mifologiyasında inanclar və kultlar 2015-01-12 at the Wayback Machine
  • The Gods of the Turks (Tengrianism) 2007-05-29 at the Wayback Machine
  • Circle of Tengerism: an organization dedicated to the preservation of Siberian and Mongolian shaman traditions 2006-09-09 at the Wayback Machine
  • Excerpt from Tengrianizm: Religion of Turks and Mongols, by Rafael Bezertinov 2006-01-05 at the Wayback Machine
  • Shamanism (Tengerism) in Mongolia
  • Julie Stewart's course in Mongolian shamanism--introduction
  • Virtual Temple of Tengri
  • Tengri on Mars
  • Circle of Tengerism: an organization dedicated to the preservation of Siberian and Mongolian shaman traditions 2006-09-09 at the Wayback Machine
  • Excerpt from Tengrianizm: Religion of Turks and Mongols, by Rafael Bezertinov 2006-01-05 at the Wayback Machine
  • Virtual Temple of Tengri
  • Shamanism (Tengerism) in Mongolia
  • Julie Stewart's course in Mongolian shamanism--introduction
  • Bog je Jedan blog: Avar Tengrism in Croatia 2011-07-08 at the Wayback Machine
  • "Tenri on Mars" by HB Paksoy
  • [1] 2006-08-24 at the Wayback Machine

Avqust 12, 2021
göy, tanrı, qədim, türkcə, 𐱅𐰭𐰼𐰃, teŋri, monqolca, Хөх, Тэнгэр, xöx, teŋger, çincə, 腾格里, teŋ, türkiyə, türkçəsi, gök, tanrı, göytanrıçı, dininin, panteonunda, baş, tanrı, mündəricat, sözün, kökü, inancı, orxon, yenisey, kitabəsi, mifoloji, təsəvvürlər, ədəbiyya. Goy Tanri Qedim Turkce 𐱅𐰭𐰼𐰃 teŋri Monqolca Hoh Tenger Xox Teŋger Cince 腾格里 teŋ ge li Turkiye Turkcesi Gok Tanri goytanrici dininin panteonunda bas tanri Mundericat 1 Sozun koku 2 Goy Tanri inanci 3 Orxon Yenisey kitabesi 4 Mifoloji tesevvurler 5 Edebiyyat 6 Hemcinin bax 7 Xarici kecidlerSozun koku RedakteTurkce Tanri Teŋri ve monqolca Teŋger sozleri cince 撑犁 ceŋ li kelmesinden hunnular dovrunde torenilmisdir Hunnular bu sozu Cin herfleri ile 腾格里 teŋ ge li kimi goyturk damgalari ile ise 𐱅𐰭𐰼𐰃 Teŋri kimi yazirdi Goy Tanri inanci Redakte Orxon Yenisey kitabelerinde Tanri Allah yox kimi nezerde tutulan Goy Tanri butun insanlari yaradan ve hem de onlara vaxt qoyan yasayis muddeti dunyada her seyi oz nezaretinde saxlayan ilahi guc kimi goturulub Tanri guc verdiyi ucun atam xaqanin qosunu qurd tek imis yagisi qoyun tek imis Kultigin abidesi serq teref setir 12 Ve ya Tanri yar oldugu ucun ellini elsizlesdirmis xaqanlini xaqansizlasdirmis yagini tabe elemis dizlini cokdurmus baslini secde etdirmis Turk oguz beyleri xalqi esidin ustde Tanri ezmese altda yer delinmese turk xalqini elini qanununu kim dagidar Kultigin serq teref 22 Quranda da her bialqin yalniz oz yolundan sapdigi halda Allahin qezebine meruz qalmasi zalim qovmu Allahin dogru yola cekmemesi haqda aye var Quranda kainati butun insanlari Allahin yaratdigi ve her bir kesin hetta bitkinin bele taleyinin yarpagin dusmesinin bele Onun nezareti altinda oldugu deyilir Runik abidelerde de xeyirin ve serin Tanridan gelmesi butun meselelerde Tanriya tevekkul inancinin oldugunu goruruk Insan ovladi hamisi yaranib ki Goy terefinden qoyulmus vaxtda olnesbir sira an abides rast gelinir Novbetinheyatin gozum gormez tek bilen biliyim bilmez tek oldu Ozum dusundum Bexti Tanri yazar insan ovladinin hamisi olumlu yaranmis Kultigin simal teref 10 cu setir Olumden sonraki heyat yeni Qiyametde dirilmeye inamin izleri de var deyilen abidelerde Qurandaki Sizi yaradan Odur O da dirildecek fikri ve bunun goylerde olmasi yene hemin Kultigin abidesinde bele ifade olunub Goylerde diri edilenecen Kultigin cenub serq teref cumle yarimciq qalib Ele adicekilen abidelerde olan yad qarisiqlari atib yuxaridaki ornekleri goturende bele inanc yaranir ki bu bir tektanriliq inancidir Tanriciliqda da cebr yox irade meselesinin oldugunu goruruk Yeni Tanri xalqa ve ferde secim iradesi verib her kesin hereket ve ya hereketsizliyi leyaqetli ve ya leyaqetsiz davranisi taleyin yaxsidan pise ve eksine deyismesine sebeb ola biler Daha bir diqqetelayiq meqam ondan ibaretdir ki Turk xalqina xas bir keyfiyyet var ki bu Goy Tanri terefinden beyenilen bir keyfiyyetdir ve ondan vaz kecilmesi onun qezebine sebeb olur Goy Tanri inancinda basini eymek teslim olmaq teqdir olunmur Tabe oldugum ucun Tanri ol demis Turk xalqi oldu mehv oldu Tonyukuk abidesi 1 ci das 3 cu setir Yene hemin abidede oxuyuruq Tanri yar oldugu ucun onlar coxdur deyib qorxmadiq Tonyukuk abidesi 1 ci das 40 ci setir Bununla yanasi hemin abidelerde soz sahibi kimi Yer Sub Umay ve basqa ilahelerin de adi cekilir abide yazildigi vaxt artiq Goy Tanri haqda antropomorfik tesevvurlerin mohkem oldugu gorunur Orxon Yenisey kitabesi RedakteSonralar Goy Tanri inanci basqa formada da uze cixib Meshur rus alimi Potapov Ayas xan adinda gorunen goyu temsil eden bir varliqdan da behs edir Onun dediyine gore qamlama zamani Ayas xani ayli kundu Ayas kagan ayli gunlu Ayas xan adlandirirlar Bele cagiris dualardan birinde deyilir ag pulutti agirqan ag buludlari diyirleyen Basqa bir yerde ise seher tezden cixan Gunes ve gece isiq veren Ayin onun qerari ve emri ile Ayas kaganin yarqisi ile oldugu deyilir Bu Quran ayesi ile seslesir Gunes ve Ay hesab iledir Rehman 4 Bir basqa yerde onun Ayi ve Gunu hereket etdirdiyi deyilir aydi kundu yilistiqan Belelikle Ayas xan gorunen atmosferin ve isiqli sema cisimlerinin agasi kimi tesvir olunur Bele hesab edilir ki Ayas xan obrazi Goy Tanri haqda tesevvurlerin altaylardaki qaligidir Potapovun bir fikrine ise hec cure haqq qazandirmaya bilmirsen Ele ki qedim turklerin dovleti oz dusmenlerine meglub olmaga basladi Tanri kultu da zeifledi ve ikinci dereceli goy ilahlari meydana cixmaga basladi Mifoloji tesevvurler RedakteTurk mifoloji qaynaqlarinda tanriciliqdan qalanlar ise beledir Dunyani on yeddi ilah idare edir Bunlar asagidakilardir Goy Tanri Yer Sub Umay Erlik Yer Su Od Gunes Ay Ulduz Hava Bulud Kulek Qasirga Simsek ve Ildirim Yagis Goy Qursagi monqollarda bir qeder ferqlidir onlar kainati 99 ilahenin idare elediyini dusunurduler Goy Tanrini edaletli merhemetli bagislayan amma yeri gelende ceza veren kimi tesevvur edirdiler Ona yalvaranda elleri yuxari tutar diz cokub secde ederdiler Dua ederdiler ki Tanri can sagligi ve agil versin edaletli mubarizede onlara qelebe nesib elesin Basqa meselelerde yardimi Tanridan istemezdiler Tanriya komekciler qosulmusdu ve her sahede duanin konkret unvani vardi Qedim turkler onu da dusunurduler ki insan ozu aktiv olmalidir Cunki Tanri ona saygi ile yanasanlara ve calisqanlara yardim edir Tanrinin hem de xaqanlara taxt tac ve agil vermesi inanci vardi Bilge xaqan abidesinin ozunde bele Tanri ile yanasi alternativ guc menbelerinden de yardim istendiyi gorunur Atamin olumunden sonra turk Tanrisinin ve turk muqeddes Yer Subunun yardimi ile ozum xaqan oldum Goyde turk Tanrisi ve turk muqeddes Yer Subu dediler Qoy turk xalqi olmesin mehv olmasin Xalq olsun Yer Sub dedikde turkler gorunen dunyani dusunurduler ve Yer Sub bezen Veten anlamina da gelirdi Bele dusunulurdu ki Vetenin insan uzerinde haqqi var Vetene xeyanetden ona gore cox qorxardilar Cunki Yer Subun hallalligi olmadan insanin xosbext ola bileceyini dusune bilmirdiler Bu ve ya diger xalq haqqinda Tanri qerar cixaranda ise Vetenden de rey sorusulmasi her kesi diqqetli olmaga mecbur edirdi Qedim turkler Yer Subu qadin olaraq tesevvur edirdiler Belke de ana veten ana torpaq ifadeleri de o inancdan qalib Basqa bir ilahe olaraq ise Humay qebul edilmisdi Onu qadin kimi tesevvur edirdiler ve sanirdilar ki bu xeyirxah ilahe Goy Tanrinin zovcesidir Humayin goyde yasadigi guman edilirdi Hesab edilirdi ki Humay insanlara sua sacir Bu sua insanin bedenine daxil olur ve olenedek orada qalir Bu bir enercidir Qedim turkler Humaya ev heyvanlarindan qurban kesmezdiler Onun ucun et ve sud yemekleri bisirerdiler Qedim turk dovletlerinin suqutu ile Humay ilahe de transformasiyaya ugradi ve indi Altay turklerinde dogan qadinlarin ve cagalarin hamisi statusunda qalib Dusunurler ki Humay ana olmasa pis ruhlar gedib ana betninde bele usaga zerer vura biler Yer Qedim turkler Yer ilahesini de Goy Tanrinin heyat yoldasi sayirdilar Qedim turk mifoloji tesevvurlerinde monqollarda da beledir insanlari Tanrinin Yer ilahesi ile nikahinin neticesi kimi gotururduler Hesab edirdiler ki Yer ana kimi insani doyurur Olende ise oz agusuna alir Yazda teserrufat ili oncesi ve payizda mehsul yigimindan sonra Yere tesekkur ederdiler sud qimiz ve cayi yere cilemekle Su Qedim turkler Suyu Yerin boyuk bacisi sayirdilar Cunki kosmoqonik efsaneye gore evvelce tekce Su varmis Sema ordeyi suya bas vurub oradan qum gil ve lil cixarib Neticede quru Yer yaranir Bundan sonra Tanri torpaqdan kisi kisinin qabirgasindan ise qadin yaradir Od O vaxtki turkler Odu Tanrinin nevesi Gunun oglu hesab edirdiler Yerde yasasa da olenden sonra tustu seklinde goye getmesi ata babaya dogru hereket sayilirdi Gun Tanrinin Yerden olan oglu sayilirdi Qedimlerde turkler arasinda Gunesi qarsilama merasimi de vardi Hunlar cadirin uzunu Gune teref qurardilar Qedim turkler dua edende uzlerini Gune teref tutardilar Ay Goy Tanrinin Yerden olan qizi sayilirdi Qedim turklerde tanriciligin o qeder de qedim olmadigini dusunmek olar Cunki turk mifologiyasinda evli olaraq tekce Goy Tanridan soz acilir Amma qedim yunanlar hele eramizdan 8 10 esr evvel heddi buluga catmis butun allah larini evlendirmis qudaliq elaqeleri qurmus ustelik insanlarla da nikah elaqesine girmeye macal tapmisdilar Edebiyyat RedakteHemcinin bax RedakteXarici kecidler RedakteEski turk mifologiyasinda inanclar ve kultlar Arxivlesdirilib 2015 01 12 at the Wayback Machine The Gods of the Turks Tengrianism Arxivlesdirilib 2007 05 29 at the Wayback Machine Circle of Tengerism an organization dedicated to the preservation of Siberian and Mongolian shaman traditions Arxivlesdirilib 2006 09 09 at the Wayback Machine Excerpt from Tengrianizm Religion of Turks and Mongols by Rafael Bezertinov Arxivlesdirilib 2006 01 05 at the Wayback Machine Shamanism Tengerism in Mongolia Julie Stewart s course in Mongolian shamanism introduction Virtual Temple of Tengri Tengri on Mars Circle of Tengerism an organization dedicated to the preservation of Siberian and Mongolian shaman traditions Arxivlesdirilib 2006 09 09 at the Wayback Machine Excerpt from Tengrianizm Religion of Turks and Mongols by Rafael Bezertinov Arxivlesdirilib 2006 01 05 at the Wayback Machine Virtual Temple of Tengri Shamanism Tengerism in Mongolia Julie Stewart s course in Mongolian shamanism introduction Bog je Jedan blog Avar Tengrism in Croatia Arxivlesdirilib 2011 07 08 at the Wayback Machine Tenri on Mars by HB Paksoy 1 Arxivlesdirilib 2006 08 24 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Goy Tanri amp oldid 6077333, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.