fbpx
Wikipedia

Dəmirçilik

Oktyabr 11, 2021

Dəmirçilik — orta əsrlərdə əsas əmək alətləri və silahlar dəmirdən düzəldilirdi. Dəmir həm də tikintidə, təsərrüfatda və məişətdə geniş tətbiq olunurdu. Tədqiqatlar dəmirçiliyin həm şəhər, həm də kəndlərdə mövcudluğunu təsdiqləyir.

Azərbaycanda dəmirçiliyin inkişafı

Azərbaycanın zəngin dəmir fılizi yataqları qədim zamanlardan başlayaraq yerli xammal əsasında dəmirçilik sənətinin meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdır. Dəmirçiliklə bağlı istehsalat komplekslərinin qalıqları arxeoloji qazıntılarla Şamaxı, Beyləqan, Qəbələ və Şabran şəhər yerlərində üzə çıxarılmışdır. .

Dəmirçiliyin tarixi

Qarabağda bəsit istehsal texnikasına əsaslanan filizəritmə işində, əsasən, körüklü kürələrdən istifadə olunmuşdur. Bunun üçün fıliz parçaları kömür ilə birlikdə kürənin odluğuna yığılırdı. Qoşa körük vasitəsilə yaradılmış yüksək hərarət nəticəsində filiz əridikcə kürənin odluğunda qaynar metal ərintisi kütləsinə çevrilirdi. Ərintidə əmələ gələn pasa mütəmadi əlaraq qədgir vasitəsi ilə çıxarılıb təmizlənirdi. Lakin sırf dəmir əldə etmək üçün bu kifayət etmirdi. Ona görə də ərinti yumşalıb saf dəmir halına düşünədək zindan üzərində döyülürdü. İstidöymə proscsində ərintinin tərkibindəki pasa qalığı qəlpələnib tamam çıxır, dəmirin məğzi saflaşırdı.

Qarabağ ərazisində yanacaq israfı və metal çıxan baxımından iqtisadi cəhətdən az sərfəli olmasımı baxmayaraq, əritmə-döymə üsulu ilə yüksək keyfiyyətli dəmir əldə olunurdu. Ona görə də yerli dəmir ərintisindən hazırlanmış məmulat çox möhkəm və davamlı olmağı ilə fərqlənirdi. Bununla belə, kənardan gətirilmə “zavod dəmiri” ucuz başagəldiyindən kııstar üsulla hazırlanan yerli dəmir istehsalını tədricən tənəzzülə uğratrmşdır

XIX əsrin II yansmdan etibarən Qarabağda kustar metal məmulatı dükanlarının xammal ilə təchizatında Bakı şəhəri görkəmli rol oynamağa başlamişdı, Kapitalist Bakısına mctal idxalının güclənməsində burada neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar mexaniki təmir emalatxanalarının sayının artması və onların bir çoxunun tezliklə böyüyüb iri təmir müəssisələrinə çevrilməsinin mühüm rolu olmuşdııı, Bakı sərmayədarlarının köməyi ilə Qarabağlı dəmir ustaları kifayət qədər xam və işlənmiş (köhnə) metal ehtiyatı ilə təmin olunurdular. İşlənmiş dəmir ucuz başa gəlməkdən əlavə, xam dəmirə nisbətən daha etibarlı olduğundan, yerli dəmirçilər onun tədarükünə üstünlük vcrirdilər. Belə ki, xam dəmir bəzən yaxşı əridilmədiyindən qəlp çıxırdı. “Şər” adlanan qəlp dəmir isə istehsal baxımından yararsız sayılırdı. Köhnə dəmir iki yolla, ya korlanıb istifadədən çıxmış məişət və təsərrüfat alətləri hesabına, ya da kənardan satınalma yolu ilə tədarük olunurdu. XIX əsrin ikimi yarısında Qarabağda satınalma dəmiri ən çox Bakı sərmayədarlarmdan, qismən isə dəmir yolu stansiyalarındakı təmir emalatxanalanndan əldə edirdilər.

Keçmişdə Qarabağda polad qıtlığı daha çox hiss olunurdu. Xüsusilə xas polad çətinliklə əldə olunduğundan qənaətlə işlədilirdi. Soyuq silah (xəncər, qəmə, qəddarə, qılınc) istehsalı dəbdə olan dövrlərdə poladın kasadlığı daha çəx nəzərə çarpırdı.

Silahsazlar arasında uzun müddət Dəməşq və Xorasan poladı üstün tutıılarmış. Bununla yanaşı, qarabağlı silah ustaları özləri də xüsusi üsulla xas polad əldə edirmişlər. Lakin soyuq silah istehsalının aradan çıxması, habelə xalis əritmə yolu ilə əldə edilən ucuz rus və Avropa poladı idxalının artması ilə əlaqədar olaraq, yerli xas polad hazırlanma texnologiyasının sirləri tədricən unudulub aradan çıxmışdır. Qarabağ ərazisindəki dəmirçixanalarda ən çox polad qarışıq dəmir işlənirdi. Bunun üçün xassə etibarilə bir-birindən fərqlənən dəmir və poladı qızdırıb istidöymə yolu ilə qaynaq edirdilər. Qaynaq nəticəsində asanlıqla əyilən yumşaq dəmirdən və tez sınan sərt poladdan daha keyfıyyətli yeni bir metal-poladqanşıq dəmir əldə edilirdi. Qarabağda digər sənət dükanları kimi, dəmirçixanalar da, əsasən, bazar və ya karvansaralarda yerləşirdi. Dəmirçixana bir qayda olaraq, həm istehsal emalatxanası, həm də satış dükanı vəzifəsini yerinə yetirməklə ikili səciyyə daşıyırdı.

Qarabağda məişət və təsərrüfat alətlərinin xeyli hissəsi, xüsusilə kəsici alətlər (balta, nacaq, dəhrə, məngəl, dəryaz, əraq, cin, qırxılıq, kərki, qiyməkeş, bıçaq, qazan və s.) bir qayda olaraq poladqarışıq dəmirdən hazırlamrdı. Bu məqsədlə, əsasən, qaynaq üsulundan istifadə əlunmuşdur. Kəsici alətləri düzəltmək üçün əvvəlcə poladqarışıq dəmir hazırlanırdı. Xassə etibarilə xas poladdan və dəmirdən fərqlənən polad-qarışıq dəmir çox vaxt “qaynaq dəmiri” adlanırdı.

Qarabağlı dəmirçilər qaynaq dəmiri hazırlamaq üçün lazımi ölçüdə kəsilmiş dəmir parçasını kürədə qızdırıb arasını 1,5-2 sm dərinlikdə yarmaqla “ağız” açırdılar. Sonra həmin yarığa müvafiq ölçüdə polad “işığına” kəsilirdi. Bu məqsədlə əvvəlcə polad parçası kürədə qızdırıhb “suyu alınır” və yumşaq dəmir həddinə salınırdı. Sərtlik xassəsini itirmi işığa istidöymə yolu ilə yastılanaraq lazımi formaya salınandan sonra qələm vasitəsilə müvafiq ölçüdə kəsilirdi. Poladın qıt olduğu keçmiş dövrlərdə kəsici alətin tiyəsinin “dodaq şığası” çox vaxt yararsız hala düşmüş polad alətlərdən (yeyə, törpü, dəryaz və s.) düzəldilirdi. Məmulatın növündən və şığanın qalınlığıııdan asılı olaraq, qaynaq əməliyyatı müxtəlif üsııllarla aparılırdı. Qarabağda poladqarışıq dəmirin əldə edilməsinin ən bəsit və qədim üsulu xalis qaynaq olmuşdur. Bu halda ərintinin gücləndirilməsinə və calağın möhkəm tutmasına kömək edəcək yardımçı vasitələrdən istifadə olunmurdu. Dəmirçilik sənətində nisbətən az tətbiq olunan bu üsulla, əsasən, xırda məmulatlar hazırlanırdı. Göründüyü kimi, Qarabağlı dəmir ustaları çoxəsrlik əməli təcrübə nəticəsində metalların xassələrini dərindən müşahidə edib öyrənməklə, istehsal texnologiyasının təkmilləşdirilməsinə və beləliklə də daha mükəmməl əmək alətləri hazırlamağa nail ola bilmişlər.

Qaynaq ənənəvi Qarabağ dəmirçilik sənətində başlıca yer tutsa da, dəmir məmulatının. Xüsusilə kəsici alətlərin hazırlanması daha bir sıra texnoloji proseslərlə bağlı idi. Məmulat növündən asılı olaraq istehsal prosesində dibçıxarma, küpaçma, sulğuc-çıxarma, dişəmə, növsalma və s. kimi bir sıra texnoloji üsullardan istifadə olunurdu. tiu əməliyyatlann çoxu spesifık səciyyə daşımaqla, müəyyən qrup alətlərin hazırlanmasında tətbiq olunurdu. Məsələn, dibçıxarma dəryaz və qırxlığın, küpaçma nacaq, balta, kərki, təxa və çəkicin, sulğucçıxarma dəhrə və qiyməkeşin, dişəmə isə çinin hazırlanmasında tətbiq edilirdi. Soyuq silahlarm (xəncər, qılınc) hazırlanmasında növsalma əməliyyatmdan istifadə olunurdu. Bunlardan fərqli olaraq tamamlama əməliyyatları (sığalçəkmə və s.) qismən ümumi səciyyə daşıyırdı. Dəmir məmulatlarının hazırlanması prosesində ”Qara iş” görülüb başa çatdırılandan sonra tamamlama əməliyyatına başlanılırdı. Bu məqsədlə ilkin formaya salınmış iş nər çəkiclə döyülüb lazımi həddə salınır, əyilmiş və ya xaşallanmış hissələri tapdanıb (döyülüb) düzəldilirdi. Döymə əməliyyatından çıxmış “iş”in üzərində isə, adətən, zərbə izləri qalırdı. Ona görə də həmin izlər törpü və yeyə vasitəsilə sürtülüb hamarlanırdı, Bir qayda olaraq, dəmir məmıılatı qaynar halda törpülənir, soyuq halda yeyələnirdi. Həmçinin, kəsici alətlərin hazırlanmasmda ən vacib əməliyyatlardan biri onlara düzgüıı suvermə idi. Məlum olduğu kimi, kəsici alətlərin tiyəsi poladqarışıq dəmirdən hazır-landığından qızdırılan zaman sərtliyni itirirdi. Poladın sərtlik xassəsi aləti yenidən qızdırıb suyatutma yolu ilə bərpa edilirdi.

Qarabağ dəmirçilik sənətində ən bəsit əməliyyatlardan biri çarxatutma idi. Müəyyən qədər peşə məharəti tələb cdən bu əməliyyata düzgün əməl etmədikdə alətin tiyəsi qızır və ağzının bir üzü çox yonulub əks tərəfə qatlanırdı. Sənət dili ilə buna”qılov” deyilirdi. Qılovlu alət kəsəndə küt və yorucu olur. Keçmişdə Qarabağlı dəmir ustaları təzə məmulat düzəltməklə yanaşı, sınıb korlanmış, yaxud kütləşmiş alətləri təmir etməklə də məşğul olurdular. Təmir işinin də özünəməxsus istehsal üsulları formalaşmışdı. Adətən, qalın kütləli məmulatlar ( balta, tapun və s.) zodlama üsulu ilə təmir olunurdu. Bu məqsədlə alətin sınığına müvafiq ölçüdə kəsilmiş şığanı məmulatla birgə qızdırıb istidöymə yolu ilə bir-birinə calayırdılar. Qarabağ dəmirçiliyində sınıq məmulatın calaq edilməsi qadaqlama üsulu ilə də görülürdü. Qadaqvurma ən çox təsərrüfat alətlərinin təmirində tətbiq olunurdu. Bunun üçün məmulatm calaq ediləcək hissələrini isti, yaxud soyuq halda sünbə ilə dcşib qadaq vasitəsilə bir-birinə bərkidirdilər. Kütləşmiş kəsici alətlər isə (balta, dəhrə, qiyməkeş və s.) ovxarlama üsulu ilə itilənib ycnidən işlək hala salınırdı. Bu məqsədlə alətin ağac dəstəyini çıxarıb tiyəsini kürədə qızdırandan sənra məngənə arasında tutııb isti-isti ycyələyirdilər. Əgər alətin künəsi çəx qalın olarsa, onu bir-iki əl istidöyme yolu ilə döyüb nazildir, sonra ovxarlayırdılar. Ovxarlama əməliyyatı əvvəlcə iri dişli, sonra xırda dişli, nəhayət, axırda narın dişli yeyə ilə görülürdü.

Dəmir memulatmın güclü istehsal mərkəzləri sırasında Cəbrayıl qəzasmın Hadrut kəndi, Şuşa qəzasının Ağdam icması xüsusilə fərqlənirdi.

Ümumilikdə, Azərbaycanda xırda əmtəə istehsalı səviyyəsinə çatmış şəhər dəmirçixanalarında məmulat növləri üzrə ixtisaslaşma daha erkən başlanmışdı. Belə ki, dəmirçixanaların sayına görə Şuşa Azərbaycan şəhərləri arasında əsas yerlərdən birini tuturdu.

Mənbə

  1. Azərbaycan Arxeologiyası. Altı cilddə, VI cild. Bakı,”Şərq-Qərb”, 2008, 632 səh.
  2. Г.М.Ахмедов, 1984, стp. 109-116

Həmçinin bax

Oktyabr 11, 2021
dəmirçilik, orta, əsrlərdə, əsas, əmək, alətləri, silahlar, dəmirdən, düzəldilirdi, dəmir, həm, tikintidə, təsərrüfatda, məişətdə, geniş, tətbiq, olunurdu, tədqiqatlar, dəmirçiliyin, həm, şəhər, həm, kəndlərdə, mövcudluğunu, təsdiqləyir, mündəricat, azərbaycan. Demircilik orta esrlerde esas emek aletleri ve silahlar demirden duzeldilirdi Demir hem de tikintide teserrufatda ve meisetde genis tetbiq olunurdu Tedqiqatlar demirciliyin hem seher hem de kendlerde movcudlugunu tesdiqleyir 1 Mundericat 1 Azerbaycanda demirciliyin inkisafi 1 1 Demirciliyin tarixi 2 Menbe 3 Hemcinin baxAzerbaycanda demirciliyin inkisafi RedakteAzerbaycanin zengin demir filizi yataqlari qedim zamanlardan baslayaraq yerli xammal esasinda demircilik senetinin meydana gelmesinde muhum rol oynamisdir Demircilikle bagli istehsalat komplekslerinin qaliqlari arxeoloji qazintilarla Samaxi Beyleqan Qebele ve Sabran seher yerlerinde uze cixarilmisdir 2 Demirciliyin tarixi Redakte Qarabagda besit istehsal texnikasina esaslanan filizeritme isinde esasen koruklu kurelerden istifade olunmusdur Bunun ucun filiz parcalari komur ile birlikde kurenin odluguna yigilirdi Qosa koruk vasitesile yaradilmis yuksek heraret neticesinde filiz eridikce kurenin odlugunda qaynar metal erintisi kutlesine cevrilirdi Erintide emele gelen pasa mutemadi elaraq qedgir vasitesi ile cixarilib temizlenirdi Lakin sirf demir elde etmek ucun bu kifayet etmirdi Ona gore de erinti yumsalib saf demir halina dusunedek zindan uzerinde doyulurdu Istidoyme proscsinde erintinin terkibindeki pasa qaligi qelpelenib tamam cixir demirin megzi saflasirdi Qarabag erazisinde yanacaq israfi ve metal cixan baximindan iqtisadi cehetden az serfeli olmasimi baxmayaraq eritme doyme usulu ile yuksek keyfiyyetli demir elde olunurdu Ona gore de yerli demir erintisinden hazirlanmis memulat cox mohkem ve davamli olmagi ile ferqlenirdi Bununla bele kenardan getirilme zavod demiri ucuz basageldiyinden kiistar usulla hazirlanan yerli demir istehsalini tedricen tenezzule ugratrmsdirXIX esrin II yansmdan etibaren Qarabagda kustar metal memulati dukanlarinin xammal ile techizatinda Baki seheri gorkemli rol oynamaga baslamisdi Kapitalist Bakisina mctal idxalinin guclenmesinde burada neft senayesinin inkisafi ile elaqedar mexaniki temir emalatxanalarinin sayinin artmasi ve onlarin bir coxunun tezlikle boyuyub iri temir muessiselerine cevrilmesinin muhum rolu olmusdiii Baki sermayedarlarinin komeyi ile Qarabagli demir ustalari kifayet qeder xam ve islenmis kohne metal ehtiyati ile temin olunurdular Islenmis demir ucuz basa gelmekden elave xam demire nisbeten daha etibarli oldugundan yerli demirciler onun tedarukune ustunluk vcrirdiler Bele ki xam demir bezen yaxsi eridilmediyinden qelp cixirdi Ser adlanan qelp demir ise istehsal baximindan yararsiz sayilirdi Kohne demir iki yolla ya korlanib istifadeden cixmis meiset ve teserrufat aletleri hesabina ya da kenardan satinalma yolu ile tedaruk olunurdu XIX esrin ikimi yarisinda Qarabagda satinalma demiri en cox Baki sermayedarlarmdan qismen ise demir yolu stansiyalarindaki temir emalatxanalanndan elde edirdiler Kecmisde Qarabagda polad qitligi daha cox hiss olunurdu Xususile xas polad cetinlikle elde olundugundan qenaetle isledilirdi Soyuq silah xencer qeme qeddare qilinc istehsali debde olan dovrlerde poladin kasadligi daha cex nezere carpirdi Silahsazlar arasinda uzun muddet Demesq ve Xorasan poladi ustun tutiilarmis Bununla yanasi qarabagli silah ustalari ozleri de xususi usulla xas polad elde edirmisler Lakin soyuq silah istehsalinin aradan cixmasi habele xalis eritme yolu ile elde edilen ucuz rus ve Avropa poladi idxalinin artmasi ile elaqedar olaraq yerli xas polad hazirlanma texnologiyasinin sirleri tedricen unudulub aradan cixmisdir Qarabag erazisindeki demircixanalarda en cox polad qarisiq demir islenirdi Bunun ucun xasse etibarile bir birinden ferqlenen demir ve poladi qizdirib istidoyme yolu ile qaynaq edirdiler Qaynaq neticesinde asanliqla eyilen yumsaq demirden ve tez sinan sert poladdan daha keyfiyyetli yeni bir metal poladqansiq demir elde edilirdi Qarabagda diger senet dukanlari kimi demircixanalar da esasen bazar ve ya karvansaralarda yerlesirdi Demircixana bir qayda olaraq hem istehsal emalatxanasi hem de satis dukani vezifesini yerine yetirmekle ikili seciyye dasiyirdi Qarabagda meiset ve teserrufat aletlerinin xeyli hissesi xususile kesici aletler balta nacaq dehre mengel deryaz eraq cin qirxiliq kerki qiymekes bicaq qazan ve s bir qayda olaraq poladqarisiq demirden hazirlamrdi Bu meqsedle esasen qaynaq usulundan istifade elunmusdur Kesici aletleri duzeltmek ucun evvelce poladqarisiq demir hazirlanirdi Xasse etibarile xas poladdan ve demirden ferqlenen polad qarisiq demir cox vaxt qaynaq demiri adlanirdi Qarabagli demirciler qaynaq demiri hazirlamaq ucun lazimi olcude kesilmis demir parcasini kurede qizdirib arasini 1 5 2 sm derinlikde yarmaqla agiz acirdilar Sonra hemin yariga muvafiq olcude polad isigina kesilirdi Bu meqsedle evvelce polad parcasi kurede qizdirihb suyu alinir ve yumsaq demir heddine salinirdi Sertlik xassesini itirmi isiga istidoyme yolu ile yastilanaraq lazimi formaya salinandan sonra qelem vasitesile muvafiq olcude kesilirdi Poladin qit oldugu kecmis dovrlerde kesici aletin tiyesinin dodaq sigasi cox vaxt yararsiz hala dusmus polad aletlerden yeye torpu deryaz ve s duzeldilirdi Memulatin novunden ve siganin qalinligiiidan asili olaraq qaynaq emeliyyati muxtelif usiillarla aparilirdi Qarabagda poladqarisiq demirin elde edilmesinin en besit ve qedim usulu xalis qaynaq olmusdur Bu halda erintinin guclendirilmesine ve calagin mohkem tutmasina komek edecek yardimci vasitelerden istifade olunmurdu Demircilik senetinde nisbeten az tetbiq olunan bu usulla esasen xirda memulatlar hazirlanirdi Gorunduyu kimi Qarabagli demir ustalari coxesrlik emeli tecrube neticesinde metallarin xasselerini derinden musahide edib oyrenmekle istehsal texnologiyasinin tekmillesdirilmesine ve belelikle de daha mukemmel emek aletleri hazirlamaga nail ola bilmisler Qaynaq enenevi Qarabag demircilik senetinde baslica yer tutsa da demir memulatinin Xususile kesici aletlerin hazirlanmasi daha bir sira texnoloji proseslerle bagli idi Memulat novunden asili olaraq istehsal prosesinde dibcixarma kupacma sulguc cixarma diseme novsalma ve s kimi bir sira texnoloji usullardan istifade olunurdu tiu emeliyyatlann coxu spesifik seciyye dasimaqla mueyyen qrup aletlerin hazirlanmasinda tetbiq olunurdu Meselen dibcixarma deryaz ve qirxligin kupacma nacaq balta kerki texa ve cekicin sulguccixarma dehre ve qiymekesin diseme ise cinin hazirlanmasinda tetbiq edilirdi Soyuq silahlarm xencer qilinc hazirlanmasinda novsalma emeliyyatmdan istifade olunurdu Bunlardan ferqli olaraq tamamlama emeliyyatlari sigalcekme ve s qismen umumi seciyye dasiyirdi Demir memulatlarinin hazirlanmasi prosesinde Qara is gorulub basa catdirilandan sonra tamamlama emeliyyatina baslanilirdi Bu meqsedle ilkin formaya salinmis is ner cekicle doyulub lazimi hedde salinir eyilmis ve ya xasallanmis hisseleri tapdanib doyulub duzeldilirdi Doyme emeliyyatindan cixmis is in uzerinde ise adeten zerbe izleri qalirdi Ona gore de hemin izler torpu ve yeye vasitesile surtulub hamarlanirdi Bir qayda olaraq demir memiilati qaynar halda torpulenir soyuq halda yeyelenirdi Hemcinin kesici aletlerin hazirlanmasmda en vacib emeliyyatlardan biri onlara duzguii suverme idi Melum oldugu kimi kesici aletlerin tiyesi poladqarisiq demirden hazir landigindan qizdirilan zaman sertliyni itirirdi Poladin sertlik xassesi aleti yeniden qizdirib suyatutma yolu ile berpa edilirdi Qarabag demircilik senetinde en besit emeliyyatlardan biri carxatutma idi Mueyyen qeder pese mehareti teleb cden bu emeliyyata duzgun emel etmedikde aletin tiyesi qizir ve agzinin bir uzu cox yonulub eks terefe qatlanirdi Senet dili ile buna qilov deyilirdi Qilovlu alet kesende kut ve yorucu olur Kecmisde Qarabagli demir ustalari teze memulat duzeltmekle yanasi sinib korlanmis yaxud kutlesmis aletleri temir etmekle de mesgul olurdular Temir isinin de ozunemexsus istehsal usullari formalasmisdi Adeten qalin kutleli memulatlar balta tapun ve s zodlama usulu ile temir olunurdu Bu meqsedle aletin sinigina muvafiq olcude kesilmis sigani memulatla birge qizdirib istidoyme yolu ile bir birine calayirdilar Qarabag demirciliyinde siniq memulatin calaq edilmesi qadaqlama usulu ile de gorulurdu Qadaqvurma en cox teserrufat aletlerinin temirinde tetbiq olunurdu Bunun ucun memulatm calaq edilecek hisselerini isti yaxud soyuq halda sunbe ile dcsib qadaq vasitesile bir birine berkidirdiler Kutlesmis kesici aletler ise balta dehre qiymekes ve s ovxarlama usulu ile itilenib ycniden islek hala salinirdi Bu meqsedle aletin agac desteyini cixarib tiyesini kurede qizdirandan senra mengene arasinda tutiib isti isti ycyeleyirdiler Eger aletin kunesi cex qalin olarsa onu bir iki el istidoyme yolu ile doyub nazildir sonra ovxarlayirdilar Ovxarlama emeliyyati evvelce iri disli sonra xirda disli nehayet axirda narin disli yeye ile gorulurdu Demir memulatmin guclu istehsal merkezleri sirasinda Cebrayil qezasmin Hadrut kendi Susa qezasinin Agdam icmasi xususile ferqlenirdi Umumilikde Azerbaycanda xirda emtee istehsali seviyyesine catmis seher demircixanalarinda memulat novleri uzre ixtisaslasma daha erken baslanmisdi Bele ki demircixanalarin sayina gore Susa Azerbaycan seherleri arasinda esas yerlerden birini tuturdu Menbe Redakte Azerbaycan Arxeologiyasi Alti cildde VI cild Baki Serq Qerb 2008 632 seh G M Ahmedov 1984 stp 109 116Hemcinin bax RedakteAzerbaycan medeniyyetiMenbe https az wikipedia org w index php title Demircilik amp oldid 2666768, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.