Boraltan faciəsi
Boraltan hadisəsi və ya Boraltan qətliamı — "1944-cü ildə 100-dən çox azərbaycanlı ziyalının kommunist rejimi tərəfindən məhv edilməsi ilə nəticələnən faciə" iddiası.
Arxiv Sənədlər
1951-ci ildə Ədalət Naziri Rüknəddin Nasuhioğluna TBBM-də deputatlardan Şevket Mocanın "Müxtəlif tarixlərdə ölkəmizə siyasi sığınacaq hüququna əsaslanaraq gəlmiş (156) qaçqının 1947-ci ildə dövlətlərarası hüquq qaydalarına zidd olaraq Sovet İttifaqına verildiyi düzdürmü?" şəklindəki sualına cavab olaraq bildirmişdir.
Sualın davamında Şevket Mocan əlavə etmişdir: "Faciə qurbanlarının göndəriş forması da qurban göndərilən məbudların qaydlarına uyğun olmağına və aqibətlərini görməyi səbəbindən, təhvil-təslim prosesində vəzifəli olan, ehtiyyatda olan zabit, Poçt Müfəttişi Rəşadın əsəb pozğunluğu yaşadığı və psixi dispanserlərdən birində hələ də müalicə aldığı düzdürmü?"
Nazir cavabında, Daxili İşlər, Xarici işlər və Müdafiə Nazirliklərindən əldə edilən rəsmi mənbələrə əsasən, "23 fevral 1945-ci ildə Almaniya və Yaponiyaya qarşı Türkiyənin müharibə elan etməyinə görə müttəfiqlərimizdən birinə çevrilən Sovet İttifaqının 22 may 1945-ci il tarixli müraciətinə görə Almaniya və ya Yaponiyaya müharibə elan etdiyimi tarixdən etibarən Türkiyəyə sığınmış bütün Sovet hərbçilərinin qarşılıqlı olaraq geri verilməyini təklif etmişdir. Nazirlər kabinetinin 1945 may 3/2563 tarixli qərarı ilə yalnız hərbçilərin qarşılıqlı olmaq təhvil verilməyinə razılıq vermişdir. Bu əsasla, 6 avqust 1945-ci ildə Türkiyədəki 237 sovet hərbçisinin 195-i Tıhmıs sərhəd keçid məntəqəsindən Sovet İttifaqına təhvil verilmişdir. Lakin, Sovet Rusiyasının, oraya sığınmış 1 zabit və iki əsgərimizin "izləri tapılmamışdır" deyilərək təhvil verilmədiyindən, ilk təhvil zamanı qaçan və digər hərbçilərin təhvilin vaz keçilmişdir. Bundan sonra Nazirlər Kabineti 1 sentyabr 1947-ci ildə qərara almışdır ki, Yozgatdakı düşərgə ləğv edilsin və düşərgədəki Türk əsilli insanlara istədikləri təqdirdə Türkiyə vətəndaşlığı verilərək azad edilsin. Ənvər Anar (Ənvər Qazıyev) və Kadri Başaran (Adəm Qardaşbəyli) adlı iki şəxsin ilk göndərişdəki 195 nəfərin arasında olduğu müəyyən edilmişdir.
Bu cavab qarşısında Şevket Mocan təkrar çıxış edərək "Ənvər və Adəm adlı iki azəri zabitin əvvəllər Qızıl Orduda xidmət etdiklərini, lakin əsillərini unutmadıqlarını və sovet əqidəsini qəbul etməyərək Almaniyaya qaçmış, uzun müddət oarada yaşamış, lakin daha sonra Türkiyəyə sığınmışlar. Onlar Konya millət vəkili Ziyad Ebüzziyanın qayınlarıdır. Onların "Ankaraya aparırıq" adıyla sərhəd keçid məntəqəsinə aparılıblar. Biz İsveç kralını təhvil verməmək üçün müharibə etmiş millətik. İbni Suud belə qaçqınları geri təhvil vermədi, lakin bir dövrün bizdəki rəhbərləri tariximizə belə bir ləkəni yazdılar" demişdir.
Hadisə ilə bağlı iddia
1944-cü ildə SSRİ-dəki Stalin rejimi bütün ölkə boyunca, eləcə də Azərbaycanda kommunist rejimi əleyhinə kiçik bir addıma da göz yummur və bunun qarşısını alırdı. Bu təzyiqlərdən qaçan 146 azərbaycanlı Türkiyəyə sığınmaq qərarı verir. Onlar bunun üçün Türkiyənin İğdır vilayətinin sərhəd qapısına yaxın olan Araz çayının üzərindəki Boraltan körpüsünü keçib və azadlığa qovuşmaq sevinci ilə oradakı hərbi hissəyə sığınırlar.
Bu illərdə isə Türkiyəyə “Milli Şef” ləqəbli Prezident İsmət İnönü rəhbərlik edirdi. 146 nəfər azərbaycanlının Türkiyəyə sığındığını eşidən Sovet hökuməti onların dərhal SSRİ-yə təhvil verilməsini tələb edir. Türkiyəyə sığınan azərbaycanlılar isə onların yenidən ruslara qaytarılma ehtimalını belə, ağıllarına gətirmirdilər.
Sovet hökumətindən gələn tələb qarşısında Ankaradan verilən cavab hər kəsi şoka salır. Çünki azərbaycanlılar öz qardaşlarından belə bir cavab gələcəyini heç ehtimal belə etmirdilər.
“Əsirləri dərhal geri qaytarın!”. Bu cavab hər kəsi qorxuya salır. Və yenidən paytaxt Ankaradan cavab istəyirlər. Cavab yenə də eyni olar: “Ölkələrinə geri verin”.
Azərbaycanlılar isə bu cavabın qarşılığında belə deyirlər: “Xahiş edirik, bizi o qəddar düşmənlərə təslim etməyin, bizi siz öldürün. Öz vətənimizdə, öz bayrağımızın altında öldürün”.
Ankaradan verilən göstərişdən sonra hərbi hissənin komandiri 146 azərbaycanlını SSRİ-yə təslim etmək məcburiyyətində qalır. Ruslara təslim olmaq məcburiyyətində qalan azərbaycanlılar elə türk əsgərlərinin gözləri qarşısında sərhəddi keçən kimi güllələnirlər. Deyilənə görə, hərbi hissənin komandiri sarhədin o tayından bu tayında gördüklərinə dözə bilmir və intihar edir.
Həmin azərbaycanlıların ölmədən öncə dedikləri ağı budur:
Boraltan bir köprü, aşar geçer Aras’ı,
Yuğsan Aras suyuyla, çıkmaz yüzün karası.
Karası, karası, merhamet fukarası,
Karası, karası, merhamet fukarası,
Düşman bekler karşıda, önüne kattı beni,
Can alınan çarşıda, kardeşim sattı beni.
Dönüp seslendim geri, merhametsiz birine,
Beni siz vursaydınız, şu gavurun yerine.
Azərbaycanın milli ruhlu şairi Almas İldırım “Dönük qardaş” şeirində bu faciəni belə dilə gətirir:
Türk deyincə, özü-sözü mərd olur,
Dost deyincə, ayrılmaz bir fərd olur,
Qardaş deyib dara düşsəm, sığınsam,
Bundan sora bu mana bir dərd olur...
Mən nə deyim bu vəfasız dağlara,
Öz qardaşı dönük olan ağlara.
Türk... O, Altayların dünki ərimi?
Yolundu can qoydum, verdim sərimi.
Düşdügü ağlardan qurtarsın deyə,
Sərdim ayağına doğma yerimi.
Qardaş ərmağanı tökülən qanlar,
Mana mükafatmı gedən qurbanlar?
Mən deyərdim Kayıxandır soyumuz,
Bir qaynaqdan varlığımız, boyumuz.
Dilim dili, yolum yolu, əməl bir,
Bir bayraqda ulduzumuz, ayımız.
Azəri, türk, türkman... Varmı ayrılıq,
Hardan doğdu bu imansız sayrılıq?
Alnımızın yazısı qaradır, qara,
Qaradan bir yaylıq yolladım yara,
Yol uzun, yar uzaq, yetişməz əllər,
Türklüyün qanayan qəlbini sara...
Fələk qıymış bəslənən bu diləgə,
Lənət türkü xəncərləyən biləgə!
Bir suçumu düşmənə köks gərdigim?
Günahımı Türklügə könül verdigim?
Düşmənin açdığı yaradan dərin,
Ana yurdda öz qardaşdan gördügüm.
Səslənsəydim səs çıxardı hər daşdan,
Nə bəklərsən sağırlaşan bir başdan?
Qaçdır əli qanlı çıxdı oyundan,
Nə bilim qəhbəlik varmı soyunda?
Girdigim özyurddan döndərilərkən,
Qanımın axdığı sınır boyunda.
Açan lalələrdən bir çələng hörsəm,
Türklük dünyasına ərməğan versəm..."
Hadisəyə qiymət verilməsi
Qars şəhərinin mədəniyyət evi və kitabxanasının ilk müdirlərindən olan Təmraz Kəsəmənli Boraltan körpüsündə törədilmiş qətliamın uzun illər boyu xalqdan gizlədildiyini deyir. Bir çox Qars sakininin sovet əsgərlərinə təhvil verilən 146 Azərbaycan ziyalısının Boraltan körpüsündən keçərkən fəryadına şahid olduğunu ifadə edən Kəsəmənli 1944-cü ildə İsmət İnönünün əmri ilə Azər türklərini rus əsgərlərinə təslim edən türkiyəli zabitin psixoloji vəziyyətinin sonradan pozulduğunu və onun dəlixanada vəfat etdiyinin məlum olduğunu qeyd edib.
Kəsəmənli qeyd edir: "O vaxtkı Stalin rəhbərliyi altında olan SSRİ kommunist rejimi Türkiyəyə sığınan azərbaycanlıları təqib edərək yerlərini müəyyən etmiş və onların geri qaytarılmasını qardaş Türkiyədən tələb etmişdi. İ.İnönü iqtidarındakı Türkiyə rəhbərliyi isə 146 Azər türkünü heç bir tərəddüd etmədə qatara dolduraraq, Qars sərhədindən Boraltan körpüsünü keçməklə ruslara təslim etmişdi. Azərbaycandan olan qardaşlarımız Qarsdan keçərkən stansiyanın kənarında evləri ola bir çox qarslı bu faciənin şahidi olmuşlar. 146 Azərbaycan türkü Türkiyə sərhədini tərk etdikləri əsnada yanlarındakı bütün qiymətli əşyalarını qatarın pəncərələrindən qarslı qardaşlarına atmış, üzərilərində yalnız bir köynək və bir şalvar saxlamışdılar. Onlar onsuz da sərhədi keçən kimi sovet əsgərləri tərəfindən öldürüləcəklərini deyirdilər. Hətta bu hadisəylə bağlı bir ağı da dillərdə dolaşır:
Bizi siz öldürün, verməyin rusa, Yaraşmaz bu şərəfə, sığmaz namusa, Bizi siz öldürün verməyin rusa...
Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan rəhbəri olduğu partiyanın bir müddət əvvəl keçirilən toplantısındakı çıxışında İ. İnönünün təkpartiyalı hakimiyyət illərində 146 Azərbaycan türkünü SSRİ-yə təslim etməsini gündəmə gətirdikdən sonra mətbuata müsahibə verən Kəsəmənli bu tarixi hadisəni ilk dəfə Qarsdan seçilən millət vəkili Yunis Qılıça danışdığını deyib. Kəsəmənli Yunis Qılıçdan bu tarixi faktı Baş nazir Ərdoğana da çatdırmağı xahiş etdiyini və beləcə sözügedən məsələnin gündəmə gəldiyini ifadə edib. Tarixçi, Boraltan faciəsinin türk tarixində bir qara ləkə olduğunu xüsusi vurğulayıb. Türkiyənin baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu gün rəhbərlik etdiyi Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) parlament fraksiyasının toplantısındakı çıxışı zamanı SSRİ dövründə Türkiyəyə mühacirət etmiş azərbaycanlılarla bağlı bəzi gizli faktları açıqlayıb. O bildirib ki, on illər boyu CHP-nin (Cümhuriyyət Xalq Partiyası) üstünü örtməyə çalışdığı bu hadisə istər türk, istərsə də azərbaycanlıların tarixinə acı hadisə kimi yazılıb.
- 2014-cü ildə prezident seçkiləri ərəfəsində
Türkiyənin hakim partiyası AKP-nin prezidentliyə namizədi Rəcəb Tayyip Ərdoğan Antaliyada yerli əhali ilə görüşü zamanı azərbaycanlıların ruslar tərəfindən güllələməsindən danışıb. Ərdoğan həmin dönəmi xatırladıb: “Azəri qardaşlarımız Boraltan körpüsündən qarşı tərəfə keçdilər və əsgərlərimizin gözü qarşısında güllələndilər. Onlar qarşı tərəfə nə dedilər bilirsinizmi? “Bizi onlara saxlamayın, siz güllələyin” deyə yalvarırıdılar. Hətta bu acı xatirədən bir şərqi də qalmışdı. “Önünə qatdı məni, qardaşım satdı məni…” şərqisi. Ah, CHP, nə deyim, sən azəri qardaşlarını Stalinə satacaqsan və onlara tamaşa edəcəksən. Ondan sonra da, biz bu ölkədə beləydik, eləydik deyib özünü dağın başına qoyacaqsan hə? Keçmişi heç kim unutmur”.
Türk jurnalist Orkuk Kutlu bu hadisəni "tarixdə türkün türkə ən böyük xəyanətlərindən biri" adlandırmışdır.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Boraltan faciəsi - 146 soydaşımız necə qətlə yetirildi
İstinadlar
- ↑ https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d09/c009/tbmm09009101.pdf səh.203
- ↑ https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d09/c009/b101/tbmm090091010204.pdf
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
- Ərdoğan yenə “Boraltan körpüsü”ndən danışdı
- . 2015-12-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.