Azərbaycanın yüksək dağlıq (2800–3900 m) ərazilərində Dördüncü dövrdə baş vermiş dağ-dərə buzlaşması müasir dövrdə paleomorfoskulpturlar kimi geniş yayılmış nival-qlyasial formaların yaranmasına səbəb olmuşdur. Dördüncü dövrün kəskin iqlim dəyişmələri və tədricən quraqlığın artması həmin relyef formalarını köklü surətdə dəyişmiş, bəzi yerlərdə isə məhv etmişdir.
Nival-qlyasial relyef formalarının dağlıq ərazilərdə, əsasən, ekzarasiyon əlamətləri nisbətən yaxşı saxlanılmışdır. Bunlar əsasən troq dərələri, kar, sirk və şiş qayalar şəklində Böyük Qafqazın, Murovdağ və Zəngəzur silsiləsinin suayrıcılarında tipik relyef formalarından ibarətdir.
Nival-kriogen proseslərin inkişafı yüksək dağlığa xas olan şaquli qurşaqlıq zonalarının əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Denudvsiya prosesinə nisbətən asan məruz qalan litoloji komplekslərin ərazidə inkişafı, nival-qlyasial-kriogen proseslərinin əmələ gətirdiyi formaların zəif saxlanılması ilə səciyyələnir. Dördüncü dövr buzlaşmasının bir çox ekzarasiyon formaları müasir çay dərələrinin mənbə hissələrində karlar və sirklər şəklində saxlanılmışdır.
Nival-qlyasial-kriogen relyef formaları müxtəlif çay hövzələrində təxminən eyni yüksəkliklərdə yayılmışdır. Onlar denudasiya-eroziya proseslərinin daha intensiv inkişaf etdiyi Baş Qafqazın mərkəzi və şərq hissəsində, Zəngəzur silsiləsində, Qarabağ vulkanik yaylasında və Murovdağ silsiləsində yüksəkdağlıq sahələri (2800–3000 m və daha yüksək) əhatə edirlər. Bu isə, əsasən, kriogen-soliflyüksion proseslərin inkişaf etdiyi dağ-çəmən zonasının yuxarı hissəsini əhatə edən alp çəmənliklərində daha çox nəzərə çarpır.
Nival-kriogen relyef formaları nival mənşəli morfoskulpturlar az yayılmış müasir buzlaqlara nisbətən daha çox ərazini əhatə edir. B.Ə.Budaqov hələ 1950-ci illərdə apardığı ilk qlyasialoji tədqiqatlar zamanı Böyük Qafqazda fəaliyyətdə olan buzlaqların sahəsinin 6,4 km2
(B.Ə.Budaqov, 1957, 1961) olduğunu müəyyən etmişdir. Müasir dövrdə iqlimin quraqlığının artması nəticəsində Şahdağ, Bazardüzü və Tufan buzlaqlarının sahəsi xeyli azalmışdır. Kiçik Qafqazda və Arazyanı silsilələrdə isə müasir buzlaqlar demək olar ki, yoxdur.
Tallasogen morfosklupturlar
Azərbaycanın müasir relyefinin inkişafında və formalaşmasında Xəzər dənizinin, eləcə də Dördüncü dövrdə və daha qədim geoloji dövrlərdə onun yerində mövcud olmuş və dövrü olaraq düzənlik və dağətəyi sahələri basmış dəniz hövzələrinin abraziya və akkumulyasiya fəaliyyətinin böyük rolu olmuşdur. Bu hövzələrin fəaliyyəti nəticəsində yaranmış morfoskulpturlar-dəniz terrasları və müasir sahil relyef formaları ərazidə geniş yayılmışdır.
Dəniz terraslarının öyrənilməsinin mühüm elmi və nəzəri əhəmiyyəti vardır. Beləki, onlar haqqında dəqiq məlumat əldə etmədən ərazidə relyefin inkişaf tarixini bərpa etmək və həmin dövr üçün yeni və müasir tektonik hərəkətlərin sürəti, amplitudu və xarakteri haqqında obyektiv fikir söyləmək çətindir. Tədqiqatçıların əksəriyyəti Xəzərin Dörduncu dövr dəniz terraslarını və onlara müvafiq çöküntülərini erkən dördüncü dövr- bakı; orta dördüncü dövr – xəzər; Son dördüncü dövr- Xvalın və holosen-yeni kaspi kimi qruplaşdırmışlar.
Azərbaycan sahillərinin ayrı-ayrı bölgələrində müəlliflər müxtəlif miqdarda terras səviyyəsi ayırmışlar. Terrasın miqdarının müxtəlifliyi ilk növbədə ayrı-ayrı regionlarda tektonik quruluşun, eləcə də dördüncü dövrdə tektonik hərəkətlərin rejiminin müxtəlifliyi, ərazinin tədqiqatlarla əhatə olunma dərəcəsi və dəqiqliyi ilə izah edilə bilər.
Morfoloji və genetik xüsusiyyətinə, müasir sahilin dinamikasına görə Azərbaycanın Xəzər sahillərində şimaldan cənuba aşağıdakı morfogenetik tiplər ayrılmışdır (Şirinov, Mehdiyev, 1960): akkumulyativ-delta; keçmiş akkumulyativ sahilin yerində əmələ gəlmiş abrazion, hamar; akkumulyativ hamar; hamarlanma təmayülündə olan akkumulyativ- liman; hər iki tərəfi dil şəklində inkişaf edən akkumulyativ hamar; abrazion-akkumulyativ liman; akkumulyativ delta; laqun-delta və abrazion-akkumulyativ-hamar.
Akkumulyativ sahillər geniş qumlu çimərliklərin və yüksəkliyi 0,5-2m-ə çatan sahil tirələrinin olması ilə səciyyələnir. Yeni kaspidə 2-3 sahil xətti, 1929-1930-cü illərin stabil səviyyəsinə uyğun gələn sahil xətti, 1940-cı ilin əvvəlində və 1956-cı ildə səviyyənin stabilləşməsinə uyğun gələn sahil xəttləri kifayət qədər yaxşı müşahidə edilir.
Akkumulyativ sahillər Kür çökəkliyində daha geniş yayılmışdır 1978-ci illərdə burada ən çox akkumulyasiya və sahilin genişlənməsi Kürün müasir deltasında və Qızılağac körfəzində müşahidə edilmişdir.
Qızılağac körfəzində dənizin səviyyəsinin düşməsi (1929-cü ildən başlayaraq fasilələrlə 1978-ə qədər) və körfəzin dayazlaşması nəticəsində adalar arxipelaqı və bankalar bir-biri ilə birləşərək uzunluğu 50 km-dən çox olan böyük ada (Sara adası) əmələ gətirmişdir.
İntensiv akkumulyasiya prosesi Cənub–Şərqi Şirvan düzənliyində Bəndovan burunu ilə Kürün deltası arasında, eləcə də Lənkəran sahillərində getmiş və ildə 15–30 m-dən 100–120 m-ə qədər çatmışdır. Akkumulyativ sahillər Samur-Dəvəçi düzənliyində də inkişaf etmişdir. Burada Samur çayının deltasından Ataçayın mənsəbinə qədər 100 km məsafədə akkumulyativ sahillər uzanmışdır.
Abrazion sahillər üçün qayalı burunların, abrazion pillələrin olması və abrazion-uçma materiallarının toplanması səciyyəvidir. Belə sahillər, əsasən, antiklinal strukturların düz bücaq altında sahilə doğru uzanması və ya sahildən kənara doğru üfqü və ya əyri (qıyqacı) yatan bərk süxurların (əhəng daşı, qum daşı, konqlomerat) yayıldığı sahələrdə müşahidə edilir. Bu cür sahillər, əsasən, Abşeron yarımadasında, Qobustanda, Kür çökəkliyində burunlarda inkişaf etmişdir.
İstinadlar
Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. Fiziki coğrafiya. I cild, Bakı-2015.
Avqust 04, 2021
azərbaycanın, morfoskulpturları, azərbaycannın, morfoskulpturlarınival, qlyasial, proseslər, relyef, formaları, redaktəazərbaycanın, yüksək, dağlıq, 2800, 3900, ərazilərində, dördüncü, dövrdə, baş, vermiş, dağ, dərə, buzlaşması, müasir, dövrdə, paleomorfoskulp. Azerbaycannin morfoskulpturlariNival qlyasial prosesler ve relyef formalari RedakteAzerbaycanin yuksek dagliq 2800 3900 m erazilerinde Dorduncu dovrde bas vermis dag dere buzlasmasi muasir dovrde paleomorfoskulpturlar kimi genis yayilmis nival qlyasial formalarin yaranmasina sebeb olmusdur Dorduncu dovrun keskin iqlim deyismeleri ve tedricen quraqligin artmasi hemin relyef formalarini koklu suretde deyismis bezi yerlerde ise mehv etmisdir Nival qlyasial relyef formalarinin dagliq erazilerde esasen ekzarasiyon elametleri nisbeten yaxsi saxlanilmisdir Bunlar esasen troq dereleri kar sirk ve sis qayalar seklinde Boyuk Qafqazin Murovdag ve Zengezur silsilesinin suayricilarinda tipik relyef formalarindan ibaretdir Nival kriogen proseslerin inkisafi yuksek dagliga xas olan saquli qursaqliq zonalarinin emele gelmesine sebeb olmusdur Denudvsiya prosesine nisbeten asan meruz qalan litoloji komplekslerin erazide inkisafi nival qlyasial kriogen proseslerinin emele getirdiyi formalarin zeif saxlanilmasi ile seciyyelenir Dorduncu dovr buzlasmasinin bir cox ekzarasiyon formalari muasir cay derelerinin menbe hisselerinde karlar ve sirkler seklinde saxlanilmisdir Nival qlyasial kriogen relyef formalari muxtelif cay hovzelerinde texminen eyni yuksekliklerde yayilmisdir Onlar denudasiya eroziya proseslerinin daha intensiv inkisaf etdiyi Bas Qafqazin merkezi ve serq hissesinde Zengezur silsilesinde Qarabag vulkanik yaylasinda ve Murovdag silsilesinde yuksekdagliq saheleri 2800 3000 m ve daha yuksek ehate edirler Bu ise esasen kriogen soliflyuksion proseslerin inkisaf etdiyi dag cemen zonasinin yuxari hissesini ehate eden alp cemenliklerinde daha cox nezere carpir Nival kriogen relyef formalari nival menseli morfoskulpturlar az yayilmis muasir buzlaqlara nisbeten daha cox erazini ehate edir B E Budaqov hele 1950 ci illerde apardigi ilk qlyasialoji tedqiqatlar zamani Boyuk Qafqazda fealiyyetde olan buzlaqlarin sahesinin 6 4 km2 B E Budaqov 1957 1961 oldugunu mueyyen etmisdir Muasir dovrde iqlimin quraqliginin artmasi neticesinde Sahdag Bazarduzu ve Tufan buzlaqlarinin sahesi xeyli azalmisdir Kicik Qafqazda ve Arazyani silsilelerde ise muasir buzlaqlar demek olar ki yoxdur Tallasogen morfosklupturlar RedakteAzerbaycanin muasir relyefinin inkisafinda ve formalasmasinda Xezer denizinin elece de Dorduncu dovrde ve daha qedim geoloji dovrlerde onun yerinde movcud olmus ve dovru olaraq duzenlik ve dageteyi saheleri basmis deniz hovzelerinin abraziya ve akkumulyasiya fealiyyetinin boyuk rolu olmusdur Bu hovzelerin fealiyyeti neticesinde yaranmis morfoskulpturlar deniz terraslari ve muasir sahil relyef formalari erazide genis yayilmisdir Deniz terraslarinin oyrenilmesinin muhum elmi ve nezeri ehemiyyeti vardir Beleki onlar haqqinda deqiq melumat elde etmeden erazide relyefin inkisaf tarixini berpa etmek ve hemin dovr ucun yeni ve muasir tektonik hereketlerin sureti amplitudu ve xarakteri haqqinda obyektiv fikir soylemek cetindir Tedqiqatcilarin ekseriyyeti Xezerin Dorduncu dovr deniz terraslarini ve onlara muvafiq cokuntulerini erken dorduncu dovr baki orta dorduncu dovr xezer Son dorduncu dovr Xvalin ve holosen yeni kaspi kimi qruplasdirmislar Azerbaycan sahillerinin ayri ayri bolgelerinde muellifler muxtelif miqdarda terras seviyyesi ayirmislar Terrasin miqdarinin muxtelifliyi ilk novbede ayri ayri regionlarda tektonik qurulusun elece de dorduncu dovrde tektonik hereketlerin rejiminin muxtelifliyi erazinin tedqiqatlarla ehate olunma derecesi ve deqiqliyi ile izah edile biler Morfoloji ve genetik xususiyyetine muasir sahilin dinamikasina gore Azerbaycanin Xezer sahillerinde simaldan cenuba asagidaki morfogenetik tipler ayrilmisdir Sirinov Mehdiyev 1960 akkumulyativ delta kecmis akkumulyativ sahilin yerinde emele gelmis abrazion hamar akkumulyativ hamar hamarlanma temayulunde olan akkumulyativ liman her iki terefi dil seklinde inkisaf eden akkumulyativ hamar abrazion akkumulyativ liman akkumulyativ delta laqun delta ve abrazion akkumulyativ hamar Akkumulyativ sahiller genis qumlu cimerliklerin ve yuksekliyi 0 5 2m e catan sahil tirelerinin olmasi ile seciyyelenir Yeni kaspide 2 3 sahil xetti 1929 1930 cu illerin stabil seviyyesine uygun gelen sahil xetti 1940 ci ilin evvelinde ve 1956 ci ilde seviyyenin stabillesmesine uygun gelen sahil xettleri kifayet qeder yaxsi musahide edilir Akkumulyativ sahiller Kur cokekliyinde daha genis yayilmisdir 1978 ci illerde burada en cox akkumulyasiya ve sahilin genislenmesi Kurun muasir deltasinda ve Qizilagac korfezinde musahide edilmisdir Qizilagac korfezinde denizin seviyyesinin dusmesi 1929 cu ilden baslayaraq fasilelerle 1978 e qeder ve korfezin dayazlasmasi neticesinde adalar arxipelaqi ve bankalar bir biri ile birleserek uzunlugu 50 km den cox olan boyuk ada Sara adasi emele getirmisdir Intensiv akkumulyasiya prosesi Cenub Serqi Sirvan duzenliyinde Bendovan burunu ile Kurun deltasi arasinda elece de Lenkeran sahillerinde getmis ve ilde 15 30 m den 100 120 m e qeder catmisdir Akkumulyativ sahiller Samur Deveci duzenliyinde de inkisaf etmisdir Burada Samur cayinin deltasindan Atacayin mensebine qeder 100 km mesafede akkumulyativ sahiller uzanmisdir Abrazion sahiller ucun qayali burunlarin abrazion pillelerin olmasi ve abrazion ucma materiallarinin toplanmasi seciyyevidir Bele sahiller esasen antiklinal strukturlarin duz bucaq altinda sahile dogru uzanmasi ve ya sahilden kenara dogru ufqu ve ya eyri qiyqaci yatan berk suxurlarin eheng dasi qum dasi konqlomerat yayildigi sahelerde musahide edilir Bu cur sahiller esasen Abseron yarimadasinda Qobustanda Kur cokekliyinde burunlarda inkisaf etmisdir 1 Istinadlar Redakte Azerbaycan Respublikasinin cografiyasi Fiziki cografiya I cild Baki 2015 Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanin morfoskulpturlari amp oldid 4937439, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
