fbpx
Wikipedia

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində qaçqınlar məsələsi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qaçqınlar məsələsi - 20-ci əsrin əvvəllərində erməni millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı dəfələrlə törətdikləri soyqırımları nəticəsində yaranmış və beynəlxalq səciyyə kəsb etmiş problem.

Baş vermiş hadisələr

 
Türk ailəsi. İrəvan quberniyasının Qarxun kəndi 1910-cu il (Kəndi əhalisi sonradan Yevlax rayonuna köçərək orada Aşağı Qarxun kəndini salıblar)

19-cu əsrin əvvəllərindən başlayaraq çar Rusiyası tərəfindən cənubi Qafqaza - Azərbaycan torpaqlarına köçürülmüş ermənilər yerli aborigen əhali olan azərbaycanlılara qarşı aramsız kütləvi qırğınlar həyata keçirmiş, onları öz ev-eşiklərindən məhrum etmiş, ata-baba torpaqlarından sıxışdırmışlar. Azərbaycan xalqnın üzləşdiyi belə fəlakətlərdən biri də 1917-1920-ci illərdə baş vermişdir. Bu dövrdə yüz minlərlə azərbaycanlı Qərbi Azərbaycandan, həmçinin Naxçıvan, Qarabağ və digər bölgələrdən didərgin salındılar. 1917-18-ci illərdə təkcə Yeni Bayazid, Eçmiədzinİrəvan qəzalanndan olan qaçqınların sayı 200 minə çatmış, İrəvan quberniyasında azərbaycanlılar yaşayan 211 kənd viran edilmişdi. Ümumiyyətlə, erməni qəddarlığı və təcavüzü nəticəsində 1918-20-ci illərdə İrəvan, Zəngəzur, ŞuşaŞamaxıdan 300 mindən çox azərbaycanlı qaçqın düşmüşdü. Azərbaycanın əlverişli geostrateji mövqedə yerləşməsi, zəngin sərvətlərə malik olması, Birinci dünya müharibəsi zamanı bir-biri ilə döyüşən bloklardakı iri dövlətlərin, Azərbaycana yiyələnmək və buranı həmişəlik olaraq özünün bir quberniyasına çevirmək istəyən Rusiyanın Azərbaycana münasibətdə təcavüzkar siyasəti, Azərbaycan xalqının müsəlman, xüsusilə türk olması və Rusiyanın müstəmləkə siyasətindən narazılığı, ermənilərin "dənizdən-dənizə" "Böyük Ermənistan" yaratmaq kimi sərsəm ideyalarını həyata keçirmək məqsədilə Azərbaycanın əzəli torpaqlarını zəbt etmək arzusu, ümumən, türklərə qarşı düşmən münasibəti, onların öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmək üçün böyük dövlətlərin, xüsusilə Rusiyanın əlində alətə çevrilmələri və s. o zaman Azərbaycanın düçar olduğu fəlakətin əsas səbəbləri idi. Azərbaycan xalqının öz doğma yurd-yuvalarından qaçqın düşməsi prosesi Avropa dövlətlərinin cənubi Qafqaza müdaxiləsindən sonra da dayanmadı. Həmin dövrdə təkcə İrəvan quberniyasından şərqi Azərbaycana 150 mindən çox qaçqın gəlmişdi. 1919-cu il oktyabrın 1-nə kimi Azərbaycanda təkcə İrəvan quberniyasından 5848 ailə, yaxud 30741 nəfər qaçqın var idi. Qaçqınların sayı Azərbaycanın mərkəzində - Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş daşnak S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin antiazərbaycan siyasəti, yerli türk-müsəlman əhaliyə qarşı həyata keçirilən dəhşətli soyqırımları nəticəsində daha da artmışdı. Azərbaycanlı qaçqınlara yardım məqsədilə Zaqafqaziya seymindəki müsəlman fraksiyasının tələbi ilə xüsusi qurum - qaçqınlar şöbəsi yaradılmışdı. Lakin seymdə təmsil olunan ermənilərin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırım siyasətini dəstəkləmələri nəticəsində bu şöbə işinin öhdəsindən gələ bilmədi. Bakı şəhəri də daxil olmaqla, ölkə ərazisinin bir hissəsinin daşnak-bolşevik qüvvələrinin nəzarətində olduğu vaxt Gəncədə fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti qaçqınlara kömək etmək üçün dərhal ciddi səylər göstərmiş və bu problemin həlli üçün Xudadat bəy Rəfibəylinin başçılığı ilə Səhiyyə və Himayədarlıq Nazirliyi yaratmışdı.

Himayədarlıq Nazirliyinin yaradılması

 
İrəvanlı türk qızı 1917-ci il

Milli Hökumət Bakı da daxil olmaqla, ölkə ərazisini işğalçılardan azad etdikdən və paytaxt Bakıya köçürüldükdən sonra qaçqınlar məsələsi ilə daha da ciddi məşğul olmaq imkanı qazandı. Problemin dərinliyini və ciddiliyini nəzərə alan Hökumət 1918-ci ilin oktyabrında Səhiyyə və Himayədarlıq Nazirliyini iki müstəqil nazirliyə çevirdi. Qaçqınlar problemi ilə Himayədarlıq Nazirliyi məşğul olmağa başladı. Müharibə, hərc-mərclik, xüsusilə 1918-ci ildə güclənən erməni təcavüzü və soyqırımları nəticəsində ölkədə evsiz-eşiksiz qalan, tamamilə müflisləşən və sərgərdan vəziyyətə düşən on minlərlə adam var idi. Onlar dövlətin göstərdiyi qayğı və yardım vasitəsilə yaşayırdılar. Hökumət onları maddi yardımla, müvəqqəti yaşayış yerləri ilə, həmçinin, işlə təmin etmək, yetim və valideynləri tərəfındən atılmış uşaqları xilas etmək məqsədilə daimi idarələr yaratmışdı. Qaçqınlar problemləri ilə bağlı hökumətin qarşısında duran başlıca vəzifələr qonşu dövlətlərdən gələn saysız hesabsız didərginlərə qayğı və diqqət göstərilməsi, onların zəruri ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi, təsərrüfatlarının təşkili üçün faizsiz borc, əkin üçün toxum, iş heyvanları verilməsindən ibarət idi. Hökumət yetimxanaların və az-yaşlı yetimlər üçün koloniyaların, himayə evlərinin açılması, əhalinin yoxsul təbəqəsi üçün müvəqqəti yaşayış yerlərinin, qidalanma məntəqələrinin və ucuz yeməkxanaların, xeyriyyə işlərinin təşkili sahəsində də mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi. Qaçqınlar Bakıdan kənarda yerləşdirilərkən hökumətlə yanaşı, yerli ictimai qüvvələrin köməyindən də istifadə olunur, qaçqınların və yerli əhalinin nümayəndələrindən ibarət qaçqın komissiyaları təşkil edilirdi. Bu komissiyalar qaçqınların işə düzəlməsi, yerləşdirilməsi yollarını axtarırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti, iqtisadi çətinliklər üzündən, 1919-cu ilin ortalarından etibarən Bakı şəhərindən kənarda yaşayan qaçqınlara nağd pulla yardım göstərilməsini dayandırmışdı. Bunun əvəzində ərzaq payları verilirdi. Bu, orta hesabla, yaşından asılı olmayaraq, adambaşına 20-25 funt buğda və arpa, çəltik, sabun, duz, parça, paltar və s. ibarət idi. Bu zaman, müstəsna hal kimi, işləmək imkanından məhrum olanlar nəzərə alınmırdı. Bundan başqa, Şamaxı və Lənkəran qəzalarında daşnak-bolşevik qüvvələrinin, ağqvardiyaçıların vəhşiliyi nəticəsində müflisləşmiş, qaçqınlar kimi müəyyən dərəcədə köməyə ehtiyacı olan minlərlə insan vardı. Bu vəziyyət hərtərəfli araşdırılır, 1919-cu ilin aprelindən onlara da məhsul yığımınadək, qaçqınlarla bərabər, ərzaq yardımı edilirdi. Azərbaycan Hökuməti Parlamentdən Zəngəzur qaçqınları üçün, üç aylıq yardım və qidalanma da daxil olmaqla, 187500 manat həcmində xüsusi kredit aynlmasını xahiş etmişdi. Parlament göstərilən vəsaiti ayırmış və Zəngəzur qəzasını əhatə edən xüsusi idarələrarası komissiyanın sərəncamına vermişdi. 1919-cu ildə Şuşa, Cəbrayıl, Cavanşir, Ağdam, Qaryagin (indiki Füzuli rayonu) və Bərdədə məskunlaşan 20 minədək qaçqına yardım edilmişdi. Qaçqınların əsas kütləsi əkinçi olduğundan 1920-ci ilin baharınadək onların ƏrəşNuxa qəzalarında yerləşdirilməsi məqsədəuyğun sayılırdı. 1919-cu ilin yayında istilərin düşməsi ilə əlaqədar, Azərbaycan Hökuməti onları Nuxa, Ərəş, GöyçayŞamaxı qəzalarının boş torpaqlarında yerləşdirmişdi. Nuxa dairəsi və Gəncə qəzasında yerləşən qaçqınlara 2 milyon manata qədər yardım edilmişdi. 1918-ci ilin oktyabrında İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasından Qazax qəzasına qaçqınların kütləvi surətdə yeni axını baş verdi. 1919-cu il yanvarın əvvəllərində Zəngəzurda baş verən zorakılıqlar və qırğınlar nəticəsində bu qəzanın dağlıq hissəsinin 40 minədək sakini Qarabağın Cəbrayıl, Şuşa, Cavanşir qəzalarına və respublikanın digər yerlərinə qaçmağa məcbur oldular. Bu səbəbdən Azərbaycan Hökuməti 1919-cu ilin mayında Parlamentə Ermənistanın müsəlman əhalisinə yardım göstərilməsi barədə qanun layihəsi təqdim etmişdi. Parlament qanun layihəsinə dərhal baxdıqdan sonra vəsait ayırmaq barədə qərar qəbul etmiş, ayrılmış 3 milyon vəsait hesabına 1919-cu il iyulun sonlarında İrəvana 15 vaqon un, taxıl, darı və arpa göndərilmiş və əhalinin hər nəfərinə ayda 10 funt hesabı ilə paylanmışdı. Bundan əlavə, İrəvanda müsəlmanlar üçün ambulatoriya, habelə 85 nəfərlik uşaq evi açılmış və sonralar Amerika Komitəsinin himayəsinə verilmişdi. Bakı və onun ətrafını əhatə edən sənaye rayonunda yalnız qaçqınlara deyil, bütün yoxsul yerli əhaliyə, mədən fəhlələrinə də yardımlar göstərilirdi. Azərbaycan Hökuməti 1919-cu ilin fevralından başlayaraq qida məntəqələri şöbələrinə, əslində, dövriyyə vəsaitlərinin yeganə mənbəyinə çevrilmiş aylıq ödənişsiz pul subsidiyaları verirdi. Hökumət bununla kifayətlənməyərək, həmin şöbələrin işinə daim nəzarət edir və ehtiyac olduqda şəhərin müxtəlif yerlərində yeni məntəqələrin açılmasına göstəriş verirdi. Bu məntəqələrdə əhaliyə pulsuz, bir hissəsi kiçik ödənişlə isti xörək, çay, həmçinin zəruri gündəlik tələbat məhsulları da paylanırdı. Azərbaycan Hökuməti ilə yanaşı, xalq da qaçqınlara yaxından köməklik edirdi. 1919-cu ildə Bakı şəhəri və mədən rayonlarında qaçqınlar üçün 308000 manat toplanmışdı. Azərbaycan Parlamentində xalq üçün fəlakətə çevrilmiş qaçqın və didərginlərin məsələsi dəfələrlə müzakirə edilmiş və müvafiq qərarlar qəbul olunmuşdu.

 
İrəvanda Azərbaycanlıların bazarı 20-ci əsrin əvvəlləri

Məsələn, 1919-cu ildə Parlament Qərbi Azərbaycandan olan qaçqınlara smetadan kənar 13 milyon, Zəngəzur qaçqınlarına 18 milyon 750 min manat köməklik göstərilməsi barədə qərar qəbul etmişdi. Parlamentdə müzakirələr zamanı deputatların bir qismi ayrılan yardımlara heç də birmənalı münasibət bildirmir, qaçqınlara göstərilən yardımların formasına etiraz edirdilər. Məsələn, deputat A.Aşurov yardımın qısa müddət üçün nəzərdə tutulduğuna və hökumətin qaçqınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində uzunmüddətli proqramının olmamasına etiraz edirdi. Parlamentin 14 iyun 1919-cu il tarixli iclasında deputatların əksəriyyəti qaçqınlara yardımdan daha çox, onların işlə təmin olunmasını düzgün yol hesab edirdi. Deputatların bir qismi pulların qaçqınlara necə çatdırılması ilə bağlı hökumətdən ciddi izahat istəyir, mənimsəmənin qarşısını almağı tələb edir, digər qismi isə problemi həll etmək üçün əmək qabiliyyətli qaçqın və köçkünlərdən ötrü yeni iş yerləri açmağın zəruri olduğunu bildirirdilər. Onlar Suraxanı-Mərdəkan dəmir yolu xəttinin çəkilməsini və qaçqınların orada işlə təmin olunmasını təklif edirdilər. Azərbaycan Hökuməti qaçqınlara təkcə pulla deyil, ərzaqla da kömək edirdi. Belə ki, 1920-ci il yanvarın 5-də parlamentdə qaçqınların 21 milyon manat dəyərində buğda ilə təchiz olunması haqqında qərar qəbul olunmuşdu. Ümumiyyətlə, 1919-cu ildə Hökumət əhalinin yoxsul təbəqələrinə kömək üçün 3082000 manat maliyyə yardımı etmişdi. Azərbaycan Hökuməti milli münaqişələr zamanı yetim və kimsəsiz qalmış uşaqların himayəsinə də xüsusi diqqət yetirirdi. Bu sahədə görülən mühüm işlərdən biri də yerli xeyriyyə cəmiyyətlərinin maliyyə köməyi ilə valideyn himayəsindən məhrum olanlar üçün uşaq evlərinin təşkili, genişləndirilməsi və bu işə daim nəzarət edilməsi idi. 1918-ci ildə Mərkəzi Uşaq Evinin nəzdində yetim uşaqlara kömək etmək üçün xüsusi yardım bürosu yaradılmışdı. Büro, bu sahədəki bütün işlərin öhdəsindən təkbaşına gələ bilmədiyindən kömək üçün Himayədarlıq Nazirliyinə müraciət etmişdi. Nazirlik uşaq evindəki hər bir uşağa əvvəlcə ayda birdəfəlik 60 manat, sonra isə qaytarılmamaq şərti ilə 120 manat subsidiyaların ödənilməsi yolu ilə kömək ayrılmışdı. Büro dağıldıqdan sonra isə nazirlik cəmiyyətlərə himayəyə götürülmüş hər bir uşaq evi üçün adambaşına ayda 200 manat subsidiya ödəyirdi. Bundan əlavə, cəmiyyətin bu və ya digər ehtiyacları üçün, əlillər evi, gecəqondular və ucuz yeməkxanaların saxlanmasından ötrü də vəsait ayrılırdı.

Digər icmalara və başqa ölkədən olan qaçqınlara yardım

ErmənistanGürcüstan hökumətlərindən fərqli olaraq, Azərbaycan Cümhuriyyəti, milliyyətindən asdı olmayaraq, bütün didərginlərə kömək edirdi. Belə ki, Hökumət 1919-cu ildə yardım olaraq Müsəlman qadın xeyriyyə cəmiyyətinə - 220 nəfərlik müsəlman uşaq sığmacağı üçün, Erməni Milli şurasına - 517 nəfərlik 2 sığınacaq üçün, Rus xeyriyyə cəmiyyətinə - 517 nəfərlik sığınacaq və əlillər evi üçün, Uşaq evi cəmiyyətinə - 80 nəfərlik sığınacaq üçün, 9-cu sahə komitəsinə - 30 nəfər yaşlı adam üçün, Yəhudi Milli Şurasına - ucuz yeməkxana üçün, Yəhudi xeyriyyə cəmiyyətinə - qocalar və əmlakı olmayanlar üçün sığınacağa görə 2114501 manat pul vermişdi. Azərbaycan Hökuməti 1918-ci il mart qırğınları və Bakının yadelli işğalçılardan, o cümlədən Sentrokaspi diktaturasından azad edilməsi dövründə zərər çəkmiş şəxsləri də yaddan çıxarmamışdı. Hökumət belə şəxslərə birdəfəlik pul yardımı göstərmişdi. Bu müavinətlər üçün ayrılan pulların ümumi məbləği isə 300000 manata bərabər idi. Azərbaycan Hökumətinin qaçqınlarla bağlı gördüyü işin bir sahəsi də onların öz doğma yurd-yuvalarına qaytarılması idi. Bununla bağlı bütün xərcləri hökumət özü çəkirdi. Azərbaycan Hökuməti erməni və rus milli komitələrinin rəyinə əsasən, 5000 ermənini və 2500 rusu daimi yaşayış yerlərinə yola salmışdı. Bundan əlavə, 4000 müsəlman və 1000 nəfər digər millətlərin nümayəndələri də daimi yaşayış yerlərinə yola salınmışdı. Onlara, əlavə olaraq, yolda qidalanmaq üçün də müavinətlər verilmişdi. O dövrdə erməni daşnakları rus qoşunlarının köməyi ilə Anadoluda, xüsusilə Qarsda, İğdırda və b. ərazilərdə yerli türk əhalisinin evlərini dağıtmış, on minlərlə günahsız insanı, o cümlədən qoca, qadın, uşağı öldürmüş, ev-eşiyindən didərgin salmışdılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti bu insanları da yaddan çıxarmamışdı. Belə ki, Himayədarlıq Nazirliyi Müsəlman Xeyriyyə cəmiyyətinin vasitəçiliyi ilə Qars əyalətindən qaçqın düşərək Bakıda məskunlaşan 700 nəfərin gündəlik çörəklə təminatmı öz üzərinə götürmüşdü. Hökumət 1919-cu ilin noyabrından 1920-ci il yanvarın 1-dək olan dövrdə buna 526.195 manat məbləğində pul xərcləmişdi. Himayədarlıq Nazirliyinin nümayəndəsi Qars vilayətindən və İrəvan quberniyasından olan müsəlman qaçqınlara yardım üçün 1919-cu ilin noyabrından Tiflisə ezam edilmişdi. O, qaçqınların yolüstü qısamüddətli qidalanma məntəqələrinin yaradılmasını təşkil etməli və bunun üçün onlara pul müavinətləri verməli idi. Tiflis yaxınlığında və Aşağı Cəral stansiyasında iki belə məntəqə açılmışdı. 1919-cu ilin axırlarında Dağlılar Respublikasında gedən hərbi əməliyyatlar üzündən Azərbaycana pənah gətirən qaçqın dağlılara yardım məqsədilə də 1 milyon manat pul sərf edilmişdi. Azərbaycan Hökuməti ağır vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, Gürcüstanda yaşayan yoxsul müsəlman əhalisinə də yardım göstərirdi. Belə ki, hökumət 1920-ci ilin fevralında Gürcüstanda baş verən zəlzələ nəticəsində zərər çəkmiş əhaliyə, Axalsıx və Axalkələk qəzalarının yoxsul əhalisinə ərzaq və maliyyə yardımı etmişdi.

Qaçqın və köçkünlərlə bağlı komissiyanın yaradılması haqqında qərar

Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində və bundan sonrakı dövrdə erməni-daşnak quldurlarının törətdikləri soyqırımları nəticəsində ata-baba torpaqlarından, doğma yurd-yuvalarından didərgin düşmüş azərbaycanlılara kömək göstərmək məqsədilə ayrıca hökumət qurumu yaradılması barədə sənəd. 1919-cu il iyunun 23-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti tərəfindən qəbul edilmişdir. Qərarın birinci bəndinə əsasən, Bakı şəhərində qaçqınların ehtiyaclarını müəyyənləşdirmək üçün Əkinçilik, Daxili işlər və Himayədarlıq nazirlikləri nümayəndələrindən ibarət Mərkəzi komissiya, quberniya və qəzalarda isə ona tabe olan yerli komissiyalar yaradılmalı idi. İkinci bəndə görə, xarici işlər naziri, qaçqınlar məsələsinin həllini asanlaşdırmaq və beynəlxalq komissiya yaratmaq məqsədilə Ermənistan Respublikası ilə əlaqə saxlamalı idi.

Mənbələr

  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafık hesabatlar), c.1-2, B., 1998;
  • Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
  • Əziz B., ADR-in qaçqınları yerləşdirmək sahəsində fəaliyyəti, "Tarix və onun problemləri", B., 2000, №3-4;
  • Beynəlxalq elmi sessiyanın materialları, B., 2003;
  • Адрескалендарь Азербаиджанской Республики на 1920 г., Б., 1920.

İstinadlar

  1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 98
  2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 99
  3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 100-101
  4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 101
  5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 98

azərbaycan, xalq, cümhuriyyətində, qaçqınlar, məsələsi, azərbaycan, xalq, cümhuriyyəti, dövründə, qaçqınlar, məsələsi, əsrin, əvvəllərində, erməni, millətçilərinin, azərbaycanlılara, qarşı, dəfələrlə, törətdikləri, soyqırımları, nəticəsində, yaranmış, beynəlxa. Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde qacqinlar meselesi 20 ci esrin evvellerinde ermeni milletcilerinin azerbaycanlilara qarsi defelerle toretdikleri soyqirimlari neticesinde yaranmis ve beynelxalq seciyye kesb etmis problem 1 Mundericat 1 Bas vermis hadiseler 1 1 Himayedarliq Nazirliyinin yaradilmasi 1 2 Diger icmalara ve basqa olkeden olan qacqinlara yardim 2 Qacqin ve kockunlerle bagli komissiyanin yaradilmasi haqqinda qerar 3 Menbeler 4 IstinadlarBas vermis hadiseler Redakte Turk ailesi Irevan quberniyasinin Qarxun kendi 1910 cu il Kendi ehalisi sonradan Yevlax rayonuna kocerek orada Asagi Qarxun kendini saliblar 19 cu esrin evvellerinden baslayaraq car Rusiyasi terefinden cenubi Qafqaza Azerbaycan torpaqlarina kocurulmus ermeniler yerli aborigen ehali olan azerbaycanlilara qarsi aramsiz kutlevi qirginlar heyata kecirmis onlari oz ev esiklerinden mehrum etmis ata baba torpaqlarindan sixisdirmislar Azerbaycan xalqnin uzlesdiyi bele felaketlerden biri de 1917 1920 ci illerde bas vermisdir Bu dovrde yuz minlerle azerbaycanli Qerbi Azerbaycandan hemcinin Naxcivan Qarabag ve diger bolgelerden didergin salindilar 1917 18 ci illerde tekce Yeni Bayazid Ecmiedzin ve Irevan qezalanndan olan qacqinlarin sayi 200 mine catmis Irevan quberniyasinda azerbaycanlilar yasayan 211 kend viran edilmisdi Umumiyyetle ermeni qeddarligi ve tecavuzu neticesinde 1918 20 ci illerde Irevan Zengezur Susa ve Samaxidan 300 minden cox azerbaycanli qacqin dusmusdu Azerbaycanin elverisli geostrateji movqede yerlesmesi zengin servetlere malik olmasi Birinci dunya muharibesi zamani bir biri ile doyusen bloklardaki iri dovletlerin Azerbaycana yiyelenmek ve burani hemiselik olaraq ozunun bir quberniyasina cevirmek isteyen Rusiyanin Azerbaycana munasibetde tecavuzkar siyaseti Azerbaycan xalqinin muselman xususile turk olmasi ve Rusiyanin mustemleke siyasetinden naraziligi ermenilerin denizden denize Boyuk Ermenistan yaratmaq kimi sersem ideyalarini heyata kecirmek meqsedile Azerbaycanin ezeli torpaqlarini zebt etmek arzusu umumen turklere qarsi dusmen munasibeti onlarin oz mekrli niyyetlerini heyata kecirmek ucun boyuk dovletlerin xususile Rusiyanin elinde alete cevrilmeleri ve s o zaman Azerbaycanin ducar oldugu felaketin esas sebebleri idi Azerbaycan xalqinin oz dogma yurd yuvalarindan qacqin dusmesi prosesi Avropa dovletlerinin cenubi Qafqaza mudaxilesinden sonra da dayanmadi Hemin dovrde tekce Irevan quberniyasindan serqi Azerbaycana 150 minden cox qacqin gelmisdi 1919 cu il oktyabrin 1 ne kimi Azerbaycanda tekce Irevan quberniyasindan 5848 aile yaxud 30741 nefer qacqin var idi Qacqinlarin sayi Azerbaycanin merkezinde Bakida hakimiyyeti ele kecirmis dasnak S Saumyanin rehberlik etdiyi Baki Sovetinin antiazerbaycan siyaseti yerli turk muselman ehaliye qarsi heyata kecirilen dehsetli soyqirimlari neticesinde daha da artmisdi Azerbaycanli qacqinlara yardim meqsedile Zaqafqaziya seymindeki muselman fraksiyasinin telebi ile xususi qurum qacqinlar sobesi yaradilmisdi Lakin seymde temsil olunan ermenilerin azerbaycanlilara qarsi heyata kecirilen soyqirim siyasetini desteklemeleri neticesinde bu sobe isinin ohdesinden gele bilmedi Baki seheri de daxil olmaqla olke erazisinin bir hissesinin dasnak bolsevik quvvelerinin nezaretinde oldugu vaxt Gencede fealiyyete baslayan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti qacqinlara komek etmek ucun derhal ciddi seyler gostermis ve bu problemin helli ucun Xudadat bey Refibeylinin basciligi ile Sehiyye ve Himayedarliq Nazirliyi yaratmisdi 2 Himayedarliq Nazirliyinin yaradilmasi Redakte Irevanli turk qizi 1917 ci il Milli Hokumet Baki da daxil olmaqla olke erazisini isgalcilardan azad etdikden ve paytaxt Bakiya kocuruldukden sonra qacqinlar meselesi ile daha da ciddi mesgul olmaq imkani qazandi Problemin derinliyini ve ciddiliyini nezere alan Hokumet 1918 ci ilin oktyabrinda Sehiyye ve Himayedarliq Nazirliyini iki musteqil nazirliye cevirdi Qacqinlar problemi ile Himayedarliq Nazirliyi mesgul olmaga basladi Muharibe herc merclik xususile 1918 ci ilde guclenen ermeni tecavuzu ve soyqirimlari neticesinde olkede evsiz esiksiz qalan tamamile muflislesen ve sergerdan veziyyete dusen on minlerle adam var idi Onlar dovletin gosterdiyi qaygi ve yardim vasitesile yasayirdilar Hokumet onlari maddi yardimla muveqqeti yasayis yerleri ile hemcinin isle temin etmek yetim ve valideynleri terefinden atilmis usaqlari xilas etmek meqsedile daimi idareler yaratmisdi Qacqinlar problemleri ile bagli hokumetin qarsisinda duran baslica vezifeler qonsu dovletlerden gelen saysiz hesabsiz diderginlere qaygi ve diqqet gosterilmesi onlarin zeruri erzaq mehsullari ile temin edilmesi teserrufatlarinin teskili ucun faizsiz borc ekin ucun toxum is heyvanlari verilmesinden ibaret idi Hokumet yetimxanalarin ve az yasli yetimler ucun koloniyalarin himaye evlerinin acilmasi ehalinin yoxsul tebeqesi ucun muveqqeti yasayis yerlerinin qidalanma menteqelerinin ve ucuz yemekxanalarin xeyriyye islerinin teskili sahesinde de muhum tedbirler heyata kecirmisdi Qacqinlar Bakidan kenarda yerlesdirilerken hokumetle yanasi yerli ictimai quvvelerin komeyinden de istifade olunur qacqinlarin ve yerli ehalinin numayendelerinden ibaret qacqin komissiyalari teskil edilirdi Bu komissiyalar qacqinlarin ise duzelmesi yerlesdirilmesi yollarini axtarirdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti iqtisadi cetinlikler uzunden 1919 cu ilin ortalarindan etibaren Baki seherinden kenarda yasayan qacqinlara nagd pulla yardim gosterilmesini dayandirmisdi Bunun evezinde erzaq paylari verilirdi Bu orta hesabla yasindan asili olmayaraq adambasina 20 25 funt bugda ve arpa celtik sabun duz parca paltar ve s ibaret idi Bu zaman mustesna hal kimi islemek imkanindan mehrum olanlar nezere alinmirdi Bundan basqa Samaxi ve Lenkeran qezalarinda dasnak bolsevik quvvelerinin agqvardiyacilarin vehsiliyi neticesinde muflislesmis qacqinlar kimi mueyyen derecede komeye ehtiyaci olan minlerle insan vardi Bu veziyyet herterefli arasdirilir 1919 cu ilin aprelinden onlara da mehsul yigiminadek qacqinlarla beraber erzaq yardimi edilirdi Azerbaycan Hokumeti Parlamentden Zengezur qacqinlari ucun uc ayliq yardim ve qidalanma da daxil olmaqla 187500 manat hecminde xususi kredit aynlmasini xahis etmisdi Parlament gosterilen vesaiti ayirmis ve Zengezur qezasini ehate eden xususi idarelerarasi komissiyanin serencamina vermisdi 1919 cu ilde Susa Cebrayil Cavansir Agdam Qaryagin indiki Fuzuli rayonu ve Berdede meskunlasan 20 minedek qacqina yardim edilmisdi Qacqinlarin esas kutlesi ekinci oldugundan 1920 ci ilin baharinadek onlarin Eres ve Nuxa qezalarinda yerlesdirilmesi meqsedeuygun sayilirdi 1919 cu ilin yayinda istilerin dusmesi ile elaqedar Azerbaycan Hokumeti onlari Nuxa Eres Goycay ve Samaxi qezalarinin bos torpaqlarinda yerlesdirmisdi Nuxa dairesi ve Gence qezasinda yerlesen qacqinlara 2 milyon manata qeder yardim edilmisdi 1918 ci ilin oktyabrinda Irevan quberniyasinin Ecmiedzin qezasindan Qazax qezasina qacqinlarin kutlevi suretde yeni axini bas verdi 1919 cu il yanvarin evvellerinde Zengezurda bas veren zorakiliqlar ve qirginlar neticesinde bu qezanin dagliq hissesinin 40 minedek sakini Qarabagin Cebrayil Susa Cavansir qezalarina ve respublikanin diger yerlerine qacmaga mecbur oldular Bu sebebden Azerbaycan Hokumeti 1919 cu ilin mayinda Parlamente Ermenistanin muselman ehalisine yardim gosterilmesi barede qanun layihesi teqdim etmisdi Parlament qanun layihesine derhal baxdiqdan sonra vesait ayirmaq barede qerar qebul etmis ayrilmis 3 milyon vesait hesabina 1919 cu il iyulun sonlarinda Irevana 15 vaqon un taxil dari ve arpa gonderilmis ve ehalinin her neferine ayda 10 funt hesabi ile paylanmisdi Bundan elave Irevanda muselmanlar ucun ambulatoriya habele 85 neferlik usaq evi acilmis ve sonralar Amerika Komitesinin himayesine verilmisdi Baki ve onun etrafini ehate eden senaye rayonunda yalniz qacqinlara deyil butun yoxsul yerli ehaliye meden fehlelerine de yardimlar gosterilirdi Azerbaycan Hokumeti 1919 cu ilin fevralindan baslayaraq qida menteqeleri sobelerine eslinde dovriyye vesaitlerinin yegane menbeyine cevrilmis ayliq odenissiz pul subsidiyalari verirdi Hokumet bununla kifayetlenmeyerek hemin sobelerin isine daim nezaret edir ve ehtiyac olduqda seherin muxtelif yerlerinde yeni menteqelerin acilmasina gosteris verirdi Bu menteqelerde ehaliye pulsuz bir hissesi kicik odenisle isti xorek cay hemcinin zeruri gundelik telebat mehsullari da paylanirdi Azerbaycan Hokumeti ile yanasi xalq da qacqinlara yaxindan komeklik edirdi 1919 cu ilde Baki seheri ve meden rayonlarinda qacqinlar ucun 308000 manat toplanmisdi Azerbaycan Parlamentinde xalq ucun felakete cevrilmis qacqin ve diderginlerin meselesi defelerle muzakire edilmis ve muvafiq qerarlar qebul olunmusdu Irevanda Azerbaycanlilarin bazari 20 ci esrin evvelleri Meselen 1919 cu ilde Parlament Qerbi Azerbaycandan olan qacqinlara smetadan kenar 13 milyon Zengezur qacqinlarina 18 milyon 750 min manat komeklik gosterilmesi barede qerar qebul etmisdi Parlamentde muzakireler zamani deputatlarin bir qismi ayrilan yardimlara hec de birmenali munasibet bildirmir qacqinlara gosterilen yardimlarin formasina etiraz edirdiler Meselen deputat A Asurov yardimin qisa muddet ucun nezerde tutulduguna ve hokumetin qacqinlarin veziyyetinin yaxsilasdirilmasi istiqametinde uzunmuddetli proqraminin olmamasina etiraz edirdi Parlamentin 14 iyun 1919 cu il tarixli iclasinda deputatlarin ekseriyyeti qacqinlara yardimdan daha cox onlarin isle temin olunmasini duzgun yol hesab edirdi Deputatlarin bir qismi pullarin qacqinlara nece catdirilmasi ile bagli hokumetden ciddi izahat isteyir menimsemenin qarsisini almagi teleb edir diger qismi ise problemi hell etmek ucun emek qabiliyyetli qacqin ve kockunlerden otru yeni is yerleri acmagin zeruri oldugunu bildirirdiler Onlar Suraxani Merdekan demir yolu xettinin cekilmesini ve qacqinlarin orada isle temin olunmasini teklif edirdiler Azerbaycan Hokumeti qacqinlara tekce pulla deyil erzaqla da komek edirdi Bele ki 1920 ci il yanvarin 5 de parlamentde qacqinlarin 21 milyon manat deyerinde bugda ile techiz olunmasi haqqinda qerar qebul olunmusdu Umumiyyetle 1919 cu ilde Hokumet ehalinin yoxsul tebeqelerine komek ucun 3082000 manat maliyye yardimi etmisdi Azerbaycan Hokumeti milli munaqiseler zamani yetim ve kimsesiz qalmis usaqlarin himayesine de xususi diqqet yetirirdi Bu sahede gorulen muhum islerden biri de yerli xeyriyye cemiyyetlerinin maliyye komeyi ile valideyn himayesinden mehrum olanlar ucun usaq evlerinin teskili genislendirilmesi ve bu ise daim nezaret edilmesi idi 1918 ci ilde Merkezi Usaq Evinin nezdinde yetim usaqlara komek etmek ucun xususi yardim burosu yaradilmisdi Buro bu sahedeki butun islerin ohdesinden tekbasina gele bilmediyinden komek ucun Himayedarliq Nazirliyine muraciet etmisdi Nazirlik usaq evindeki her bir usaga evvelce ayda birdefelik 60 manat sonra ise qaytarilmamaq serti ile 120 manat subsidiyalarin odenilmesi yolu ile komek ayrilmisdi Buro dagildiqdan sonra ise nazirlik cemiyyetlere himayeye goturulmus her bir usaq evi ucun adambasina ayda 200 manat subsidiya odeyirdi Bundan elave cemiyyetin bu ve ya diger ehtiyaclari ucun eliller evi geceqondular ve ucuz yemekxanalarin saxlanmasindan otru de vesait ayrilirdi 3 Diger icmalara ve basqa olkeden olan qacqinlara yardim Redakte Ermenistan ve Gurcustan hokumetlerinden ferqli olaraq Azerbaycan Cumhuriyyeti milliyyetinden asdi olmayaraq butun diderginlere komek edirdi Bele ki Hokumet 1919 cu ilde yardim olaraq Muselman qadin xeyriyye cemiyyetine 220 neferlik muselman usaq sigmacagi ucun Ermeni Milli surasina 517 neferlik 2 siginacaq ucun Rus xeyriyye cemiyyetine 517 neferlik siginacaq ve eliller evi ucun Usaq evi cemiyyetine 80 neferlik siginacaq ucun 9 cu sahe komitesine 30 nefer yasli adam ucun Yehudi Milli Surasina ucuz yemekxana ucun Yehudi xeyriyye cemiyyetine qocalar ve emlaki olmayanlar ucun siginacaga gore 2114501 manat pul vermisdi Azerbaycan Hokumeti 1918 ci il mart qirginlari ve Bakinin yadelli isgalcilardan o cumleden Sentrokaspi diktaturasindan azad edilmesi dovrunde zerer cekmis sexsleri de yaddan cixarmamisdi Hokumet bele sexslere birdefelik pul yardimi gostermisdi Bu muavinetler ucun ayrilan pullarin umumi meblegi ise 300000 manata beraber idi Azerbaycan Hokumetinin qacqinlarla bagli gorduyu isin bir sahesi de onlarin oz dogma yurd yuvalarina qaytarilmasi idi Bununla bagli butun xercleri hokumet ozu cekirdi Azerbaycan Hokumeti ermeni ve rus milli komitelerinin reyine esasen 5000 ermenini ve 2500 rusu daimi yasayis yerlerine yola salmisdi Bundan elave 4000 muselman ve 1000 nefer diger milletlerin numayendeleri de daimi yasayis yerlerine yola salinmisdi Onlara elave olaraq yolda qidalanmaq ucun de muavinetler verilmisdi O dovrde ermeni dasnaklari rus qosunlarinin komeyi ile Anadoluda xususile Qarsda Igdirda ve b erazilerde yerli turk ehalisinin evlerini dagitmis on minlerle gunahsiz insani o cumleden qoca qadin usagi oldurmus ev esiyinden didergin salmisdilar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti bu insanlari da yaddan cixarmamisdi Bele ki Himayedarliq Nazirliyi Muselman Xeyriyye cemiyyetinin vasiteciliyi ile Qars eyaletinden qacqin duserek Bakida meskunlasan 700 neferin gundelik corekle teminatmi oz uzerine goturmusdu Hokumet 1919 cu ilin noyabrindan 1920 ci il yanvarin 1 dek olan dovrde buna 526 195 manat mebleginde pul xerclemisdi Himayedarliq Nazirliyinin numayendesi Qars vilayetinden ve Irevan quberniyasindan olan muselman qacqinlara yardim ucun 1919 cu ilin noyabrindan Tiflise ezam edilmisdi O qacqinlarin yolustu qisamuddetli qidalanma menteqelerinin yaradilmasini teskil etmeli ve bunun ucun onlara pul muavinetleri vermeli idi Tiflis yaxinliginda ve Asagi Ceral stansiyasinda iki bele menteqe acilmisdi 1919 cu ilin axirlarinda Daglilar Respublikasinda geden herbi emeliyyatlar uzunden Azerbaycana penah getiren qacqin daglilara yardim meqsedile de 1 milyon manat pul serf edilmisdi Azerbaycan Hokumeti agir veziyyetde olmasina baxmayaraq Gurcustanda yasayan yoxsul muselman ehalisine de yardim gosterirdi Bele ki hokumet 1920 ci ilin fevralinda Gurcustanda bas veren zelzele neticesinde zerer cekmis ehaliye Axalsix ve Axalkelek qezalarinin yoxsul ehalisine erzaq ve maliyye yardimi etmisdi 4 Qacqin ve kockunlerle bagli komissiyanin yaradilmasi haqqinda qerar RedakteBirinci dunya muharibesi 1914 18 illerinde ve bundan sonraki dovrde ermeni dasnak quldurlarinin toretdikleri soyqirimlari neticesinde ata baba torpaqlarindan dogma yurd yuvalarindan didergin dusmus azerbaycanlilara komek gostermek meqsedile ayrica hokumet qurumu yaradilmasi barede sened 1919 cu il iyunun 23 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti terefinden qebul edilmisdir Qerarin birinci bendine esasen Baki seherinde qacqinlarin ehtiyaclarini mueyyenlesdirmek ucun Ekincilik Daxili isler ve Himayedarliq nazirlikleri numayendelerinden ibaret Merkezi komissiya quberniya ve qezalarda ise ona tabe olan yerli komissiyalar yaradilmali idi Ikinci bende gore xarici isler naziri qacqinlar meselesinin hellini asanlasdirmaq ve beynelxalq komissiya yaratmaq meqsedile Ermenistan Respublikasi ile elaqe saxlamali idi 5 Menbeler RedakteAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament stenoqrafik hesabatlar c 1 2 B 1998 Azerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Eziz B ADR in qacqinlari yerlesdirmek sahesinde fealiyyeti Tarix ve onun problemleri B 2000 3 4 Beynelxalq elmi sessiyanin materiallari B 2003 Adreskalendar Azerbaidzhanskoj Respubliki na 1920 g B 1920 Istinadlar Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 98 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 99 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 100 101 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 101 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 98Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde qacqinlar meselesi amp oldid 5977815, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.