fbpx
Wikipedia

Azərbaycan tarixi

Azərbaycan tarixi — dövrdən bu günə kimi Azərbaycanın tarixi. Azərbaycan ərazisində hələ Paleolit dövründən etibarən məskunlaşma var idi (Azıx mağarasından tapılmış AzıxantropQobustan petroqlifləri). E.ə. IV əsrdən 706-ci ilə qədər Azərbaycan ərazisində Qafqaz Albaniyası çarlığı mövcud idi, regionun cənub-şərqi hissəsi isə Atropatenanın tərkibində idi. VIII əsrdə Albaniya və Atropatena Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olur və islamislam mədəniyyəti ilə tanış olur. Ərəb Xilafətinin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda bir sıra feodal dövlətlər meydana gəlir (Şirvanşahlar, Salarilər, Sacilər, ŞəddadilərRəvvadilər).

XI əsrdə Azərbaycanın Böyük Səlcuq İmperiyasının tərkibinə daxil olması Azərbaycan xalqının formalaşması prosesində əhəmiyyətli rol oynayır. Azərbaycan xalqının formalaşması XV əsrdə başa çatır. Arran XII əsrdə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tərkibinə daxil olur, XIII əsrdə isə monqolların hücumuna məruz qalır. Azərbaycan Elxanilər Teymurilər dövlətinin tərkibinə daxil olur. Teymurilərin zəifləməsi ilə QaraqoyunluAğqoyunlular dövlətləri yaranır. XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olur. 1747-ci ildən XIX əsrin əvvəllərinə qədər regionda Azərbaycan xanlıqları mövcud olmuşdur. Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycan ərazisi quberniya və əyalətlərə bölünür.

Rusiya imperiyasının süqutundan sonra, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. 1920-ci ildə yaranan Azərbaycan SSR 1936-cı ildə SSRİ-in tərkibinə daxil oldu. 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası SSRİ-dən ayrılaraq müstəqilliyini elan etdi.

Adın mənşəyi

  Əsas məqalə: Azərbaycan (ekzonim)
 
VI əsrdə Dərbənd şəhərinin müdafiə divarlarında Pəhləvi dilində həkk edilmiş yazılardan biri: Dara, Adurbadaqanın amarqarı (yəni maliyyə işləri üzrə baş məmur)

"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan əmələ gəlmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin işğalından sonra Əhəmənilər imperiyasının Midiya satrapı Atropatın öz çarlığının əsasını qoyduğu Midiyanın şimalı Atropatena adlandırılmışdır. Adın orijinalının mənbəyi bölgədə bir vaxtlar geniş yayılmış Zərdüşt dinidir və mənası "od tərəfindən mühafizə olunan" və ya "odun məkanı" deməkdir. Orta əsr ərəb coğrafişünasları bu ekzonimin şəxs adı olan Adarbadordan (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) xalq etimologiyasının nəticəsi kimi əmələ gəldiyini fikirləşmişlər. Abbasqulu ağa Bakıxanov isə bu sözün yaranmasını Xürrəmilər hərəkatının məşhur sərkərdəsi Babək ilə əlaqələndirmişdir. "Aturpatkan" toponimindən orta dövr fars dili toponimi "Adərbadqan" vasitəsilə "Azərbaycan" toponimi ortaya çıxmışdır.

Orta əsrlərdə Azərbaycan deyiləndə Atropatena çarlığının yerləşdiyi, Araz çayından cənuba doğru Urmiya gölü ətrafındakı ərazi nəzərdə tutulurdu. Məsudiibn Xordadbeh şimal-şərqdəki Muğan düzünü Azərbaycana aid edir, ancaq başqa coğrafiyaşünaslar isə bu ərazini Azərbaycana daxil etmirdilər. XIII əsrin əvvəllərindən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şimala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyişirdi. Səfəvilər dövründə bir müddət üçün Arazdan şimaldakı müəyyən ərazilər Azərbaycan əyalətinə birləşdirildi. Ancaq Səfəvilərin süqutundan sonra bu mənada istifadə qismən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusiyadakı azərbaycanlı müəlliflər onu Arazdan cənubdakı ərazilərlə əlaqədar olaraq istifadə edirdi. Rus dilində yazılan sənədlərdə Araz çayından şimaldakı ərazilər ilk dəfə Azərbaycan kimi 1786-cı ildə Stepan Burnaşov tərəfindən göstərildi. XIX əsrin sonlarında avropalı alim və jurnalistlər Azərbaycan terminini ŞirvanArran əraziləri üçün istifadə etməyə başladılar.

1917-ci ilin 15-20 aprel tarixləri arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresinin iclası ərzində Azərbaycan üçün muxtariyyət statusu tələbi açıqca dilə gətirildi. Ancaq Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təklifi ilə "Azərbaycan" adı qətnamənin yekun mətnindən çıxardıldı. 27 may 1918-ci ildə "Azərbaycan" adı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulduğunu elan edən Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Bu hadisə İranda, xüsusilə Azərbaycan intelektualları arasında təəccübə səbəb olmuşdu. Şeyx Məhəmməd Xiyabani və yoldaşları özlərini AXC-dən fərqləndirmək üçün İran Azərbaycanının adını Azadıstan qoydular.

Qədim dövr

Daş dövrü

Azərbaycanda 2 milyon 700 min il bundan öncə başlayaraq eramızdan əvvəl 4-cü minilliyə qədər davam etmişdir. Daş dövrü üç mərhələdən – paleolit dövrü (qədim), mezolit dövrü (orta) və neolit dövründən (yeni daş dövrü) ibarət olmuşdur. Təxminən 700 min il əvvəl insanlar od əldə etməyi öyrənərək, özlərini soyuqdan qorumağa, yemək bişirmək, əmək alətlərini düzəltməyə başladılar. 400-300 min il öncə Azərbaycanda məskunlaşmış ibtidai insanların təkamülündə yeni mərhələ başlanır. Azıx mağarasında aşkar olunmuş ibtidai insan-neandertalın çənə sümüyü (təxminən 350 min il öncə) buna əyani sübutdur. 100-30 min il öncə ölkə ərazisində orta paleolit dövrü yaşanmış və bu ərəfədə qədim insanların ibtidai icma quruluşu formalaşmışdır. Həmin dövr Tağlar mağarasındakı arxeoloji tapıntılar əsasında tədqiq edilmişdir. Bu zaman insanların əsas məşğuliyyəti ovçuluq və yığıcılıq idi. Eyni zamanda Azərbaycanda yaşayan insanlar artıq o dövrdə qonşu ərazilərin sakinləri ilə mübadilə xarakterli əlaqələr qura bilmişdilər.

30-10 min il öncə Azərbaycanda paleolit dövrü mövcud idi. İnsanlar artıq yalnız mağara və zağalarda deyil, həmçinin müxtəlif çay vadilərində tikdirdikləri yaşayış məskənlərində məskunlaşmağa başlayırlar. Məhz bu dövrə qəbilələrin formalaşması, ilkin incəsənət və etiqadların(sitayiş,ibadət) yaranması təsadüf edir. Əmək alətləri bu zaman yalnız daşdan deyil, həmçinin müxtəlif heyvan sümüyündən də istehsal edilirdi.

Mezolit dövrü Azərbaycanda e.ə. 11–8-ci minillikləri əhatə edir. Artıq bu dövrdə əkinçilik və heyvandarlığın ilkin formaları yaranır. Bu dövr başlıca olaraq Qobustandakı qaya üstü rəsmlər və arxeoloji tapıntılar əsasında tədqiq edilib. Yer üzündə ibtidai insanın ən zəngin "muzeylərindən" biri sayılan bu ərazidə altı minəcən qayaüstü rəsm və ona yaxın qədim insan düşərgəsi aşkar edilmişdir. Bu rəsmlərdə o dövrkü adamların məşğuliyyəti, əmək fəaliyyəti, ov və balıqçılıq səhnələri, ayin və etiqadları öz əksini tapmışdır. Arxeoloji materiallar və rəsmlər sübüt edir ki, artıq bu dövrdə insanlar ox və kamandan istifadə etməyi bilirdilər.

Neolit dövrü Azərbaycanda e.ə. 7ci minilliyə təsadüf edərək Qobustanın və Həsənlitəpədə (Cənubi Azərbaycan) arxeoloji materialları timsalında tədqiq edilmişdir. Bu dövrdən ibtidai insanlarda istehsal xarakterli təsərrüfat formalaşır, arxaik (primitiv) saxsı məmulatının hazırlanması başlanır.

E.ə. 6-4-cü minilliklərdə Azərbaycan ərazisində eneolit mövcud idi. Bu zaman oturaq əkinçilik formalaşır, insanlar həyət təsərrüfatı tikililərinə malik olan evlərdə yaşamağa başlayırdılar. İnsanlar arpa, buğda və digər bitkiləri yetişdirməyi bacarır, sənətkarlıqla (daş və sümükdən əmək alətlərinin istehsalı, heyvan dərilərinin emalı, saxsı məmulatlarının hazırlanması və s.) məşğul idilər. Bu dövrə arxaik tipli incəsənət nümunələrinin (gildən hazırlanmış müxtəlif tipli qadın heykəlləri, bəzək əşyaları vəs.) düzəldilməsi təsadüf edir.

Tunc dövrü

Arxeoloji tapıntılar (Mingəçevir Diyarşünaslıq muzeyi)
Tunc xəncər, e.ə. I min., MTMDK 1529
Tunc balta, e.ə. II min., MTMDK 24

Tunc dövrü Azərbaycanda er.əv. 4-1 minillikləri əhatə edir. Tayfa və qəbilə ittifaqlarının yaranması elə bu ərəfədə başlanır. İnsan məskənlərinin və ümumi əhalinin sayı durmadan artır. Kiçik və Orta Asiya, Mesopotamiya və Şimali Qafqazla ticarət və digər əlaqələr yüksələn xətlə inkişaf edir. Azərbaycanda erkən tunc dövrü Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinə aid tapıntılar əsasında dərindən öyrənilmişdir. Bu mədəniyyət təkcə Azərbaycanı deyil, həmçinin Cənubi və Şimal-Şərqi Qafqazı və Kiçik Asiyanın şərq ərazilərini də əhatə edirdi. Bu dövrdə insanlar yumşaq misi xüsusi sobalarda əridib onu qalayla (maddə) qatışdıraraq tunc əldə etməyi öyrənirdilər. Tunc misdən daha bərk olduğuna görə tezliklə əmək alətləri, silah və bəzək əşyaları məhz bu materialdan hazırlanmağa başlanır. Bu dövrə həmçinin əkinçilikldə süni suvarma sisteminin formalaşması, bağçılıq təsərrüfatının təkamülü, heyvadarlıqda həm iri, həm də xırda buynuzlu heyvanların saxlanması, atçılıq iti sürətlə inkişafı təsadüf edir. Sənətkarlıqda metal işləmə, zərgərlik, müxtəlif növ parça istehsalı və toxuculuq kimi yeni sahələr formalaşaraq yayılmağa başlayır. Orta tunc dövründə (er.əv. 3-2 minilliyin 1-ci yarısı) möhkəm müdafiə istehkamlı iri yaşayış məntəqələri əmələ gəlir. Bu məntəqələrdəki yaşayış evləri, bir qayda olaraq düzbucaq formasında olub bir neçə otaqdan ibarət idi. Məhz bu dövrə müxtəlif tayfa ittifaqarının yaranması və onlar arasında savaş və hərbi münaqişələrin geniş vüsət alması təsadüf edir.

Dəmir dövrü

Bu dövr ölkədə XocalıGədəbəy, TalışMuğan, NaxçıvanQayakəndQuruçay arxeoloji mədəniyyətlərinin materialları ilə təmsil olunmuşdur. Azərbaycanda ilkin şəhər-dövlətləri yaranır, təsərrüfatın demək olar ki, bütün sahələri sürətlə inkişaf edirdi. E.ə. 13-12 yüzilliklərdə ölkə ərazisində dəmir dövrü başlanır. Bu ərəfədə sinfi cəmiyyətin yaranmasının təməli qoyulur. Həmin zaman Urmiya gölü ətrafında Zamya, Karalla, Gilzan, Andia, Zikertu və s. kimi kiçik siyasi birliklər peyda olur.

Antik dövr

Azərbaycanın ən qədim tayfa ittifaqları haqqında ilk məlumata er.əv. 23-cü yüzilliyə aid şumer-akkad yazılı mənbələrində rast gəlinir. Bu mənbələrdə Azərbaycanda mövcud olmuş kuti, lulubihurri tayfa ittifaqları haqqında bəhs edilir. Məlum olur ki, Akkad hakimi Naramsinin dövründə (er.əv. 2236-2200) kutilər Mesopatamiyaya soxulmuş, onların başçısı Enridavazar akkad qoşununu məğlub edərək ölkənin cənub əyalətlərini zəbt etmişdi. Təxminən bu hadisələrdən bir əsr sonra Azərbaycan ərazisində yaranmış yeni tayfa ittifaqı lulubilər kutiləri özlərinə tabe etdirdilər. Lulubeylərin əsas əraziləri Urmiya gölü ətrafında olmuşdur. Lakin sonradan onlar öz ərazilərini İran körfəzinə qədər genişləndirə bildilər. Bu tayfa ittifaqının ən parlaq dövrü er.əv. 2 minilliyə təsadüf edir. Hətta qüdrətli Assuriya dövlətini də lulubeylərdən olan sülalə idarə edirdi. Daha sonra tarixin səhnəsinə hurritlərin ittifaqı gəlir.

Hələ er.əv. III minilliyin sonuncu rübündə onların yazısı mövcud olmuşdur. Bu tayfa ittifaqı uzun sürən müharibələr nəticəsində Kiçik və Orta Asiyanın geniş ərazilərini özünə tabe etdirməyə müvəffəq oldu. Eyni zamanda Azərbaycanda kassit tayfaları da mövcud idi. Er.əv. 2 minilliyin əvvəlində kassitlər Babilistanı işğal edərək burada 500 ildən artıq hökmranlıq etmişdilər. Artıq er.əv. 2 minilliyin ikinci yarısında er.əv. 1 minilliyin əvvəllərində ölkədə ibtidai icma münasibətləri süquta yetir və ilk sinfi quruluş quldarlıq formalaşmağa başlayır.

Er.əv. 9-cu yüzillikdə Urmiya sahillərində ilk Azərbaycan dövləti adlandırıla bilən Manna yaranır. Onun baş şəhəri İzurtu olmuşdur. Artıq er.əv. 8 əsrdə Manna Asiyada mühüm siyasi qüvvə rolunu oynayırdı. Dövlətin ən parlaq dövrü hökmdar İranzunun hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Bu zaman Mannaya indiki Azərbaycanın bütün cənub və bəzi şimal (Naxçıvan) əraziləri tabe idi. İranzunun varisləri Aza və Ullusuna müxtəlif dövlətlərlə hərbi ittifaqlar yaradaraq öz ərazilərini genişləndirməyə çalışırdılar. Belə ki, er.əv. 714-cü ildə Ullusuna Assuriya dövləti ilə ittifaqda Urartunu məğlub edə bilmişdir. Lakin bunun ardınca Manna dövləti getdikcə tənəzzülə uğramağa başlayır. Sonuncu dəfə bu dövlətin adına er.əv. 616-cı ilə təsadüf edən "Hedda salnaməsində" rast gəlinir. Beləliklə, yaşı 3 min ildən artıq olan Azərbaycan dövlətçiliyinin ilkin nümunəsi Manna dövləti olmuşdur.

Atropatena hökmdarları AtropatI Dara

Təxminən e.ə. I minillikdə Midiya tayfa ittifaqı meydana gəlir və artıq e.ə. 7-ci yüzilliyin 1-ci yarısında bir dövlət kimi bərqərar olur. Midiya dövlətinin paytaxtı Ekbatan (müasir Həmədan) olmuşdur. Demək olar ki, eyni dövrdə Azərbaycanda skiflərin dövləti də mövcud idi. Bu dövləti Qafqaza Dərbənd keçidindən daxil olmuş köçəri tayfalar yaratmışdır. Həmin dövlət Ön Asiyanın o zamankı tarixində mühüm rol oynadığına baxmayaraq er.əv. VI əsrin 90-cı illərində yox olmuşdur. Elə bu dövrdə də Midiyanın yüksəlişi başlanır. Kiaksar şahın dövründə (er.əv. 625-585-ci illər) Midiya xüsusilə güclənərək Urartu və Cənubi Qafqazı özünə tabe etdirmiş, Assuriya imperiyasına bir neçə döyüşdə qalib gəlmişdir. Lakin artıq er.əv. 6-cı yüzilliyin ortalarında bu dövlət tənəzzülə uğrayır və onun əraziləri ilk fars dövləti olan Əhəmənilər imperiyası tərəfindən zəbt edilir. Bu imperiyanın hökmdarı şahənşah II Kirin dövründə (er.əv. 559-530) ölkənin paytaxtı Ekbatana talan edilmiş, Midiyanın özü isə Əhəmənilər dövlətinin əyalətlərindən birinə çevrilmişdir. Müxtəlif xalqları və əraziləri özünə zor gücü ilə tabe etdirən bu dövlət artıq er.əv. 4-cü yüzilliyin 2-ci yarısında Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən zəbt edilmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin imperiyası Balkan yarımadasından Şimali HindistanaQafqazdan MisirFars körfəzinə qədər uzanan nəhəng bir ərazini əhatə edirdi. Bu imperiyanın əmələ gəlməsi tərkibində və qonşuluğunda olan xalqların mədəni, mənəvi, elmi və ictimai həyatlarına böyük təsir göstərmiş, qədim dünya tarixində yeni bir dövrün ellinizmin yaranmasına gətirib çıxardı. Ellinizm dövründə Azərbaycan ərazisində iki yerli dövlət AlbaniyaAtropatena mövcud olmuşdur.

E.ə. 321-ci ildə yaranmış Atropatena dövlətinin ilk hakimi Atropat hesab edilir. Araz çayından cənubda yerləşən əraziləri əhatə edən Atropatenanın paytaxtı Qazaka idi. Atropatenada əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq yüksək inkişaf etmişdir.

Ölkədə iri şəhərlər mövcud idi, ölkədaxili və beynəlxalq ticarət əlaqələri durmadan inkişaf edirdi. Atropatenada dövlət dini Zərdüştlük olmuşdur. Er.əvvəl III əsrin 20-ci illərində Artabazanın dövründə ölkənin əraziləri xeyli genişlənərək Xəzər dənizindən Kiçik Asiyaya qədər böyük bir ərazini əhatə etmişdir. Həmin illərə Parfiya imperiyasının (er.əv. 248-227) güclənməsi də təsadüf edir. Özlərinə Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz, İran və Mesopotamiyanın bir sıra əyalətlərini tabe etdirərək bu dövlətin hökmdarları qəsbkar siyasət yürüdürdülər. Bu işdə onların əsas rəqibi nəhəng və qüdrətli Roma İmperiyası (e.ə. 6 – e.5 əsrlər) olmuşdur. Roma və Parfiya arasında Qafqazı o cümlədən Azərbaycanı özünə tabe etdirmək uğrunda ardı-arası kəsilməyən müharibələr aparılırdı. İlk mərhələdə Atropatena Parfiyanın müttəfiqi kimi çıxış etmiş və bu dövlətlərin birgə səyi nəticəsində romalılar bir neçə döyüşdə məğlub edilmişdir. Lakin e.ə. 20-ci ildə Atropatenada II Ariabarzan hakimiyyətə gəlir. O hələ gənc ikən Romada tərbiyə almış və bu səbəbdən onun pərəstişkarı olmuşdur.

Eramızın 2-ci ilində Atropatena və Roma qoşunu Parfiya və onun müttəfiqlərinin ordusunu həlledici döyüşdə məğlub etdi. Sonradan romalıların bu ərazilərə təsiri zəifləyir. Bundan istifadə edən Parfiya Atropatenanı zəbt edir. Hakimiyyətə Parfiya mənşəli Ərşakilər sülaləsi gətirilir. Bu şəkildə Atropatena Sasani imperiyasının (er. 224-651) yüksəlməsinə qədər mövcud olmuşdur. Qafqaz Albaniyası e.ə IV əsrin sonu III əsrin əvvəllərində yaranmışdı. Araz çayından şimalda yerləşən Albaniyanın paytaxtı Kabala (Qəbələ) idi. Albaniya təsərrüfatında üzümçülük,balıqçılıq və şərabçılıq mühüm yer tuturdu.Q ədim Albanlar çoxallahlı bütpərəstlik dininə inanırdılar.

Orta əsrlər

Soldan sağa: Musa Kalankatlının "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində Alban çarı Urnayr və İran şahı II Şapur miniatürü, Məhəmməd Balaminin "Tarixnamə"sində BabəkAfşinin miniatürü və Arif Ərdəbilinin "Fərhadnaməsi"ndə Şirvanşah Huşəng ibn Kavus miniatürü

Eramızın 3-18-ci əsrləri Azərbaycan tarixində orta əsr və ya feodalizm dövrü kimi məlumdur. Tədqiqatçılar bir qayda olaraq bu dövrü üç əsas mərhələyə bölürlər. 3-10 yüzilliklər erkən orta əsrlər, 11-15-ci əsrlər klassik feodalizm və 16-18-ci əsrlər son feodalizmdir. Bu dövrdə təsərrüfatın əsas formaları əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq olmuşdur. Həmin müddət orta əsr şəhərlərinin yüksəlişi və çiçəklənməsi dövrüdür. Onlar həm siyasi və inzibati mərkəzlər olmaqla yanaşı, həm də iqtisadiyyat və ticarətdə, mədəni, elmi və dini həyatda mühüm rol oynayırdılar. III-VII əsrlərdəki Azərbaycan tarixi bilavasitə İran Sasani imperiyası (224-651) ilə bağlı idi. Sasanilərin sonuncu şahinşşaha III Yezdəgird (632-651) ərəblərin yürüşlərinin qarşısını almaq məqsədilə Varaz-Qriqora hərbi yardım məqsədilə müraciət edir. Alban ordusu başında Varaz-Qriqorun oğlu Cavanşir durur. 630-642-ci illərdə o ərəblərə qarşı müharibələrdə iştirak etmiş, 637-ci ildə Qadsiyyədakı döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə III Yezdəgird tərəfindən müxtəlif mükafat və hədiyyələrlə təltif edilmişdir. 15-ci yüzilliyin ikinci yarısında Ərdəbil və onun ətraf əyalətlərinin yüksəlişi başlanır. Bu ərazidəki torpaqlar Şeyx Səfinin (1252-1334) varisləri tərəfindən idarə edilirdi. Onlar və tərəfdarları islamın şiə məzhəbini qəbul etmiş və on iki şiə imam şiəsi olmuşlardır. Bu səbəbdən onlar başlarına on iki zolaqlı çalma taxırdılar. Məhz buna görə də onlara Səfəvilərlə yanaşı, həm də Qızılbaşlar da deyirdilər.

633-cü ildə Ərəb qoşunları Sasanilər dövlətinə hücum etdi. Alban hökmdarı öz oğlu Cavanşirin rəhbərliyi ilə Sasanilərə kömək göstərdiyinə görə Cavanşir Sasani şahı III Yezdəgerd tərəfindən mükafatlandırıldı. 638-ci ildə ərəblər Sasanilərin paytaxtı Ktesifonu tutdular. Ərəblərə qarşı mübarizənin mənasız olduğunu görən Cavanşir 7 illik mübarizədən sonra geri qayıtdı. Cavanşir ərəblərə qarşı Bizansla birləşmək qərarına gəldi. Sonra xəzərlər Albaniyaya hücum etdilər, 665-ci ildə qalib gəldilər və sülh bağlandı.

661-ci ildə Xilafətdə Əməvilər hakimiyyətə gəldilər. Cavanşir şəraiti nəzərə alaraq Şam şəhərinə gəldi və I Müaviyyə ilə sülh bağladı. Sülhə görə Cavanşir xərac verməli idi. Lakin xəlifə güzəştə getmədi, səbəbi Albaniyanın coğrafi mövqeyi və Cavanşirin şəxsi nüfuzu olmuşdur. Lakin ərəblər Albaniyaya toxunmadan digər Azərbaycan ərazilərini tutdular. Bizanspərəst feodallar Cavanşirə sui-qəsd edib 681-ci ildə onu öldürdülər. Cavanşirdən sonra əvvəl xəzərlər, sonra 705-ci ildə ərəblər Albaniyanı tutdular və Cavanşirin varisi Varaz Trdatı Şam şəhərində edam etdilər. Azərbaycanın həm şimalında, həm də cənubunda islam dini yayıldı.

748-ci ildə Azərbaycan ərazisində ərəb soyğunçuluğuna və vergi siyasətinə qarşı üsyan başladı. Beyləqanda başlayan üsyan Bərdədə, Ərdəbildə yatırıldı. Üsyana yerli feodallar başçılıq edirdilər. Hərəkatların ən böyüyü Xürrəmilər (Pəhləvi dilində "əbədi od" deməkdir) hərakatı idi. Tarixdə ilk dəfə qırmızı bayrağı onlar qaldırmışlar. Xürrəmilərin ilk çıxışı 778-ci ildə, ikincisi isə 808-ci ildə olmuşdur.

816-cı ildə Cavidanla Əbu İmranın çəkişməsi onların ikisinin də ölümü ilə nəticələndi və Babək 18-yaşında Xürrəmilərin rəhbəri oldu. Babək 798-ci ildə Ərdəbildə anadan olmuşdur. 819-cu ildə Babək ilk dəfə olaraq ərəblər üzərində qələbə çaldı. Sonra Şəki, Qarabağ, BərdəBeyləqanı ərəblərdən azad etdi. 829-cu və 830-u ildə Babək ərəblər üzərində daha iki uğurlu qələbə qazandı. Sonra ərəblər məcbur olub Bizansla müharibəni dayandırdılar və diqqəti Babəkə yönəltdilər. Türk əsilli ərəb sərkərdəsi Afşin Babəkə ağır zərbələr vurdu və xürrəmilərə sülh təklif etdi. Babək bunu xəyanət hesab etdi və sülhü qəbul etmədi. 837-ci ildə Afşin Bəzz qalasını tutdu. Babək qaçıb Arana gəldi. Ərəblər onun başına 2 milyon dirhəm qoymuşdular. Babək Şəki qalasının sahibi Səhl ibn Sumbatın xəyanəti ilə ələ keçirildi. 837-ci ildə Afşin Babəki Samirə şəhərinə Xəlifə Mötəsimin yanına yola saldı. Babək 838-ci ildə martın 14-də edam edildi.

IX əsrdə xilafət zəiflədi və xırda feodal əmirlikləri yarandı. Əmirlikləri ərəb canişinləri idarə edirdi. Belə bir şəraitdə Azərbaycan torpaqlarında Şirvanşahlar, Sacilər, Səlarilər, ŞəddadilərRəvvadilər dövlətləri yarandı. Ərəb xilafətindən sonra Azərbaycan torpaqlarında ilk olaraq Şirvanşahlar dövləti (861-1538) yarandı. Şirvan bir vilayət kimi Dərbənddən Kür çayına qədər Xəzər sahili əraziləri əhatə edirdi. Dövlətin mərkəzi Şirvan şəhəri idi. 861-ci ildə ərəb mənşəli Məzyədilər sülaləsinin nümayəndəsi Heysam ibn Xalid Şirvanın müstəqilliyini elan etdi və Şirvanşah titulunu daşımağa başladı. 918-ci ildə Şirvanşah Əbu Tahir qədim Şamaxını bərpa etdirib, paytaxtı Şamaxıya köçürdü.

X əsrin axırları Şirvanşahlar dövləti Qəbələni, Bərdəni, Dərbəndi ələ keçirdi. Şəki və Sənariyə də Şirvanşahlardan asılı oldu. 1066-ci ildə isə Şirvanşahların Səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşməsi ilə Azərbaycan Səlcuq imperiyasının tərkibinə qatıldı. Bu, türklərin Azərbaycana üçüncü axını idi. XI əsrin sonunda Səlcuq imperiyası tənəzzülə uğramağa başladı. Sultan Səncərdən (1118-1157) sonra Səlcuq imperatorluğu dağıldı. Şirvanşahlar Səlcuq türkləri ilə əlaqəni pozub gürcülərlə yaxınlaşdı. XII əsrin 30-60-cı illərində Şirvanşah özünün qüdrətli dövrünü yaşadı.

Sacilər dövlətinin (879-941) əsasını türk nəslindən olan Sacilər qoymuşdur. Afşin bu nəslin nümayəndəsi olmuşdur. Ərəblər Azərbaycanın idarəçiliyini Sacilərə həvalə etmişdilər. IX əsrin sonlarında Əbu Sac Divdadın oğlu Məhəmmədin adı ilə pul kəsilirdi. Məhəmmədin qardaşı Yusif 912-ci ildə ərəblərə xərac ödəməkdən imtina etdi və X əsrin əvvəllərində Zəncandan Dərbəndə qədər, Xəzərdən qərbə, AniDəbil şəhərlərinədək ərazicə Sacilər dövləti yarandı. Paytaxtı Marağa, sonra Ərdəbil oldu. Gilan hakimi Mərzban ibn Məhəmməd 941-ci ildə sonuncu Saci hökmdarı Deysəmi taxtdan saldı və Salarilər dövlətini yaratdı. Salarilər dövlətinin (941-981) paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Dövlətin sərhəddi DəcləFərat çayınadək uzanırdı. Mərzban ibn Məhəmməd öldükdən sonra dövlət süquta uğradı, RəvvadilərŞəddadilər dövləti yarandı. Təbriz, Marağa, Əhər hakimi Əbülhica Salari hökmdarı İbrahimi taxtdan saldı və Rəvvadilər (981-1054) dövlətinin əsasını qoydu. Bu sülalənin banisi Əl-Rəvvad Xəlifə Əlinin dövründə BəsrəKufədən Azərbaycana köçürülmüşdür. Bu dövlət Azərbaycanın cənubunu əhatə edirdi. Sonra Muğan hakimliyini də ələ keçirdi. 1028-ci ildə Qəznəvi hökmdarı Sultan Mahmud Qəznəvi tərəfindən sıxışdırılan 2000 oğuz ailəsi Rəvvadilər dövlətinə köçürüldü. Qəznəvi dövlətinin (962-1187) əsasını Alptəkin qoymuşdur. Dövlətin paytaxtı Qəznə şəhəri idi. Sultan Mahmud Qəznəvinin dövründə ərazilər artdı. Qərbi İran Qəznəvi dövlətinin tərkibinə keçdi. Hindistanın şimalışimal-qərbi 1026-cı ildə işğal edildi. Dövlət Hindistandan Xəzərə qədər ərazini əhatə edirdi. Burada hökmdar sultan adlanırdı. XI əsrin I yarısında Sultan Məsudun dövründə dövlət zəiflədi. Verginin çoxluğuna görə daxili çəkişmələr artdı. 1040-cı ildə Dəndənəkan döyüşündə Səlcuqlar tərəfindən məğlub edilən Qəznəvilərin əlində yalnız Əfqanıstanın bir hissəsi və Pəncab qaldı. 1187-ci ildə Qəznəvi hökmdarı Xosrov Məliki əsir alan qurlular bu dövlətin varlığına son qoydu.

Məhəmməd bin Şəddad 951-ci ildə Dəbil əmirliyini yaratdı və 971-ci ildə Gəncəni tutaraq Şəddadilər dövlətinin (971-1086) əsasını qoydu. Paytaxtı Gəncə şəhəri idi. Fəzl İbn Məhəmməd 1027-ci ildə Xüdafərin körpüsünü saldı. Bir sıra yürüşlər nəticəsində Şəddadilər səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşdü. Bu dövrdə slavyanların da qarətçi yürüşləri olurdu. Kiyev knyazı İqorun dəstəsi bir sıra yürüşlər edirdi. Azərbaycanın vahid tam dövlət olmaması slavyanlara qarşı mübarizəni çətinləşdirirdi.

Cabanı döyüşü (solda) və Sultan Süleyman Qanuninin Naxçıvana yürüşü

1499-cu ilin avqustunda Şeyx Heydərin 13 yaşlı oğlu İsmayıl Lahicandan Ərdəbilə yola düşür. Bu zaman onu yeddi nəfərdən ibarət ən yaxın şəxslər müşayiət edirdi; Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli bəy Dədə (Dədə bəy), Xadim bəy Xüləfa, Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy Qaramanlı, İlyas bəy Ayğut oğlu Xunuslu və Qarapiri bəy Qacar. Onlar Deyləmdən keçib Gilana, Taroma gəldilər. Taromda sayı 1500 nəfərə çatmış qızılbaş qüvvələrinə baxış keçirildi. Yerli hakim Əmir Hüsaməddindən ehtiyat edən İsmayıl Taromu tərk edir. Birbaşa Ərdəbilə gəlməyib, cənuba və cənub-qərbə doğru - Xalxal tərəfə dolama yolla kiçik bir dövrə vurulur. Qış Astarada, Ərcivanda keçirilir. Qızılbaş rəhbərlərinin müşavirəsində Anadoluya, Ərzincana hərəkət etmək qərarı verilir. Ərzincanda İsmayılın bayraqları altında türkdilli şamlı, ustaclı, rumlu, təkəli, zülqədər, əfşar, qacar, varsağ tayfalarından, həmçinin “Qaradağ sufilərindən” ibarət 7000 qazi toplanır. Burada keçirilmiş qızılbaş ağsaqqallarının müşavirəsində qərara alınır ki, təxirə salmadan mövcud qüvvələrlə başlıca zərbə Səfəvilərin qəddar düşməni olan Şirvanşah Fərrux Yəsara qarşı yönəldilməlidir. I Şah İsmayıl 1500-cü ildə ordusu ilə Şirvanşah hökmdarı Fərrux Yasarın üzərinə hücuma keçir. Gülüstan qalası yaxınlığındakı Cabanı düzündə baş vermiş Cabanı döyüşündə Şirvanşahlar məğlub edilir və I Fərrux Yasar öldürülür. Səfəvilər Şirvanşahlar dövlətini özlərindən asılı vəziyyətə salır. Ələ keçirilmiş qənimət qızılbaşlar arasında bölüşdürülür. İsmayıl üç gün döyüş meydanında qalır, sonra isə Şamaxıya qayıdır və şəhər əyanları tərəfindən ehtiramla qarşılanır. Sonra İsmayıl Mahmudabada gedərək 1500/1501-ci ilin qışını orada keçirir. Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslu isə Şirvanşahların ikinci əsas şəhəri Bakını tutmaq üçün göndərilir. Qalanı ələ keçirmək üçün sərkərdələrinin göstərdiyi cəhdlərin müvəffəqiyyətsizliyini görən İsmayıl 1501-ci il yazın əvvəlində özünün başlıca qüvvələri ilə Mahmudabaddan Bakıya hərəkət edir. Qalanın müdafiəsinə Fərrux Yasarın oğlu olan Qazı bəyin arvadı başçılıq edirdi. Bakı tutulur və qənimət qızılbaşlar arasında bölüşdürülür. Səfəvilərin Cabanı döyüşündə darmadağın etdiyi Şirvanşahlar qoşunun bir hissəsi Gülüstan, Buğurt və Surxab qalalarında müqavimət göstərməkdə davam edirdi. Buna görə də İsmayıl Bakını tutduqdan sonra Gülüstan qalasına doğru hərəkət edir. Gülüstan mühasirədə olarkən Təbrizdən Musa xəlidənin göndərdiyi çapar gəlib xəbər gətirir ki, Əlvənd Mirzə(Abdul Müzəffər Nur Əhməd) böyük bir qoşunla paytaxtdan (Təbriz) çıxmışdır O, Şirvanşah qoşunlarının qalıqları ilə birləşmək və qızılbaşlarla vuruşmaq üçün Şirvana hərəkət edir. Bu səbəbdən qızılbaşlar Gülüstan qalasının mühasirəsini dayandıraraq Naxçıvana doğru hərəkət edirlər. Bu hadisə Tarix-i Şah İsmayıl əsərində bu cür təsvir olunur:

  ... [ İsmayıl ] dövlətin sütunlarını- Hüseyn bəy Lələni, Məhəmməd bəy Ustaclını, Əbdi bəy Şamlını, Xadim bəy Xüləfanı, Qarapiri bəy Qacarı yanına cağırdı və onlardan soruşdu: " Siz Azərbaycan taxtgahını, yoxsa Gülüstan qalasını istəyirsiniz? " Onlar cavab verdilər: "Azərbaycanı!"  

1501-ci ildə Şərur döyüşündə Əlvənd Mirzə də məğlubiyyətə uğradılır. Əlvənd Mirzənin də məğlub edilməsi ilə 2 əsas təhlükəni sovuşduran İsmayıl 1501-ci ildə Təbrizə daxil olub özünü şah elan edir.

Qacarlar17961925-ci illər arasında İran və Azərbaycanda hakimiyyətdə olmuş türk sülaləsidir. Qovanlı Türk tayfasından olan Qacarlar, Monqol işğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmışlar və Səfəvi sülaləsini Azərbaycanda və İranda hakimiyyətə gətirən yeddi Qızılbaş-türk tayfalarından biri olmuşlar.

Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri

  Əsas məqalə: Gülüstan müqaviləsi

Gülüstan müqaviləsi – 1813-cü ilin 12 oktyabr tarixində Rusiya İmperiyası ilə Qacar İran dövləti arasında imzalanmış və tarixi Azərbaycanın ərazisini Rusiya ilə İran arasında bölən birinci müqavilə. Bu müqavilə tarixə imzalandığı yerin adıyla Gülüstan müqaviləsi kimi daxil olur. Müqaviləni İran tərəfdən şahın vəkili Mirzə Əbdülhəsən xan, Rusiya tərəfdən isə Ratişev imzalayır. Bu sülh müqavilənin şərtlərinə əsasən Şimali Azərbaycan xanlıqlarından İrəvan və Naxçıvanı çıxmaq şərtilə yerdə qalan bütün xanlıqlar (Talış, Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şəki) Rusiyaya verilir.

Türkmənçay müqaviləsi — İkinci Rusiya-İran müharibəsi nəticəsində 1828-ci il 10 Fevral-da Rusiya ilə İran arasında Türkmənçay kəndində bağlanmışdır. Müqavilənin imzalanmasında tanınmış rus yazıçısı A.S.Qriboyedov və Azərbaycan mütəffəkiri A.A.Bakıxanov da iştirak etmişlər. Bakıxanov bu tarixi hadisədə tərcüməçi kimi iştirak etmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

1918-ci ilin mayın 26-da Gürcüstan ZDFR-dən çıxmasını və müstəqil respublika olduğunu bəyan etdi. Belə şəraitdə mayın 27-də Zaqafqaziya seyminin müsəlman dairəsi Müvəqqəti Milli Şuranın yaradılması qərarına gəlir. Onun başçısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə seçilir. F.Xoyski başda olmaqla Şuranın Milli Komitəsi yaradılır. 1918-ci ilin mayın 28-də Milli Şuranın ilk iclasında Şimali Azərbaycanın müstəqil dövlət oduğu elan edilir. Qəbul olunmuş və 6 bənddən ibarət İstiqlal Bəyənnaməsində deyilir ki, Azərbaycan Demokratik Respublikası müstəqil dövlət olaraq, ərazisində yaşayan bütün vətəndaşların bərarbər hüquqa malik olduqlarına zəmanət verir və ölkədə yaşayan bütün xalqların azad inkişafını təmin edir. Dövlətin ilk paytaxtı Gəncə şəhəri olur.

ADR hökuməti Tiflisdən bura iyunun 16-da köçür. Həmin vaxtda birinci Müvəqqəti hökumət təşkil olunur. Fətəli xan Xoyski Nazirlər Şurasının sədri seçilir, eyni zamanda o daxili işlər naziri vəzifəsini də icra edirdi. ADR tarixində cəmi beş hökumət təşkil olunmuşdur. Onlardan üçünə F.Xoyski, ikisinə isə N.Yusifbəyli başçılıq etmişdir. Bu hadisələr zamanı Şimali Azərbaycanda iki siyasi qütb mövcud idi. Mərkəzi Gəncə olan Yelizavetpol quberniyasının ərazilərində ADR dövləti, ölkənin şərq bölgələrində isə bolşeviklər başda olmaqla Sovet hakimiyyəti fəaliyyət göstərirdi. Hələ 1918-ci ilin aprelin 25-də bolşeviklər özlərinin Bakı kommunasını və Bakı Xalq Komissarları Şurasını yaratmışdılar. Bu hökumət Sovet Rusiyasına tabe olub qarşısına ADR-i ləğv etmək məqsədini qoymuşdur. Dövlət müstəqilliyini qorumaq məqsədilə ADR hökuməti 1918-ci iyunun 4-də Osmanlı imperiyası ilə sülh və dostluq haqqında müqavilə imzalayır. Osmanlı ordusu Gəncəyə daxil olur. Bundan sonra xüsusi Azərbaycan hərbi korpusu yaradılır. Bu korpus Osmanlı ordusu ilə birgə Qafqaz islam ordusunu təşkil edir.da Gəncə üzərinə hərəkət edən Bakkomunanın silahlı dəstəlri həmin ordu tərəfindən bir neçə döyüşdə darmadağın edilir və geri oturdulur. 1918-ci ilin iyulun 31-də Bakı Xalq Komissarları Şurası hakimiyyətdən imtina edir. Şəhərdə hakimiyyət daşnak və menşeviklərdən təşkil olunmuş Sentrokaspi (Mərkəzi Xəzər) diktaturasının əlinə keçir. Lakin artıq sentyabrın 15-də Qafqaz islam ordusu Bakını azad edir. Bunun ardınca şəhərə ADR-in rəhbərliyi də köçür. 1918-ci ilin dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışı olur. Parlament 97 deputatdan ibarət olmuş, onun sədri isə Əlimərdan bəy Topçubaşov seçilmişdir.

Beləliklə, ərazisi 98 min km² və əhalisi 2 mln.800 min olan ADR parlament respublikası kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. Ümumiyyətlə mövcud olduğu dövrdə Azərbaycan parlamenti 315 qanun layihəsini nəzərdən keçirmişdir. Bütün bu qanunlar dövlətçiliyin, demokratik milli hakimiyyətin mənafeyinə xidmət edirdi. Lakin ADR düşmən qüvvələrin əhatəsində idi. Artıq 1918-ci ilin payızında Ermənistan Respublikası ərazi iddiaları ilə ADR-ə qarşı təcavüzkar müharibəyə başlayır. Xarici müdaxilədən qorunmaq məqsədilə 1919-cu ilin iyununda Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradılır. Beynəlxalq sahədə də ADR müstəqilliyinin dünya ölkələri tərəfindən tanınmağı məqsədilə fəal siyasət yeridirdi. Bu məqsədlə 1919-cu ilin yanvarında başda Ə.M.Topçubaşov olmaqla ADR nümayəndə heyəti Paris sülh konfransının işində iştirak etmişdir.

1920-ci ilin yanvarın 20-də Paris konfransının Ali Şurası ADR-i müstəqil bir dövlət kimi tanıyır. Tezliklə Bakıda ABŞBritaniya, Osmanlı imperiyasıBelçika, Yunanıstanİran, DanimarkaLitva, FransaGürcüstan, İsveçrəİsveçin diplomatik missiyaları fəaliyyətə başlayır. 1920-ci ilin aprelində ADR ordusunun əsas qüvvələri qərb sərhədlərində erməni təcavüzünün qarşısını almaq məqsədilə cəmləşdirilmişdir. Həmin zaman general A.İ.Denikini məğlub edən Sovet Rusiyasının 11 Qızıl Ordusu Şimali Qafqazdan ADR ərazisinə soxuldu. Respublikada gizli fəaliyyət göstərən bolşeviklər də daxildən silahlı qiyam qaldırmağa hazırlaşırdılar.

1920-ci ilin aprelin 27-də bolşeviklər Bakıda silahlı qiyam qaldırdılar. Dövlətin mühüm strateji obyektləri poçt, teleqraf, neft mədənləri, vağzal və liman onlar tərəfindən ələ keçirildi. Həmin gün 11 Qızıl Ordu Bakıya yaxınlaşdı. Belə şəraitdə ADR parlamenti hakimiyyəti Azərbaycan inqilabi komitəsinə təhvil verməyə məcbur oldu və bununla da ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasının fəaliyyətinə son qoyuldu. ADR təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə ilk dünyəvi, demokratik, hüquqi, müstəqil dövlət olmuşdur. Onun qəbul etdiyi siyasi sənədlər və ümumiyyətlə ADR-in varlığı Şərq ölkələrindəki demokratik və azadlıq hərəkatına böyük təsir etmiş, onlar üçün örnək olmuşdur..

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası

 
AzSSR gerbi

1920-ci ilin aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan bir müddət sonra da ölkə öz müsətqilliyini saxlaya bilmişdir. Aprelin 30-da Rusiya ilə Azərbaycan arasında hərbi-iqtisadi müqavilə imzalanmışdır. 1921-ci ildə tərkibinə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan respublikaları daxil olmuş Zaqafqaziya Federasiyası təşkil edildi. 1922-ci il dekabrın 30-da Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) yaranması və Zaqafqaziya Federasiyasının bu quruma daxil olması ilə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu. İkinci dünya müharibəsi (1939-1945) bəşəriyyətin 20-ci yüzilliyində ən ağır və dəhşətli bir dövr olmuşdur. Azərbaycan xalqı bu müharibədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümayiş etdirmişdir. Azərbaycanın Sovet dövrü tarixində 1969-cu il dönüş nöqtəsi olur. Bu ilk növbədə Heydər Əliyevin Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi seçilməsi ilə əlaqədar idi. Artıq həmin ilin avqustunda onun tərəfindən respublikada xalq təsərrüfatına və mədəni quruculuğa rəhbərliyi əsaslı şəkildə yaxşılaşdırmaq, dövlət və əmək intizamını möhkəmləndirmək, kadrların məsuliyyətini artırmaq xətti müəyyən edilmişdir.

Üçüncü respublika

Yeni tarixi inkişaf mərhələsində Azərbaycan Respublikasının qarşısında dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, demokratiya, hüquqi, dünyəvi dövlət qurulması, ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpası, Dağlıq Qarabağ probleminin milli maraqlara uyğun həlli, əhalinin təhlükəsizliyinin və rifahının təmin edilməsi kimi mühüm tarixi vəzifələr dururdu.

1991 və 1992-ci ilin I yarısında ölkəyə rəhbərlik edən şəxslər dünyada və dağılan İttifaq məkanında baş verən siyasi proseslərə, dünya hadisələrinin inkişaf meyllərinə tam zidd siyasət yeridərək, xalqın müstəqillik iradəsinin əksinə gedərək, bütün mümkün vasitələrlə SSRİ-ni qoruyub saxlamağa, daha sonra isə nə bahasına olursa-olsun Azərbaycanın bu qüvvələrin təsir dairəsindən çıxmasına yol verməməyə cəhd göstərirdilər. Azərbaycan Respublkasının müstəqillik əldə etdiyi və suveren dövlət quruculuğuna başladığı ərəfədə, yəni 19911992-ci illər ərzində Dağlıq Qarabağda vəziyyət gündən-günə gərginləşirdi. SSRİ dağıldıqdan sonra Ermənistan genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı. 1992-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar məskunlaşan Xocalı şəhərində qocalar, qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla 613 nəfər dinc sakin rus hərbçilərinin köməyi ilə ermənilər tərəfindən xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirildi. Bundan sonra, 8 mayda ermənilərin Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların dayağı olan Şuşanı işğal etməsi ilə yerli əhali burdan qovuldu. Şuşanın süqutu ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində etnik təmizləmə əməliyyatı tamamlandı.

1992-ci il mayın 18-19-da Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənarda olan Laçın rayonunu işğal etdilər. Nəticədə 63 mindən artıq Laçın sakini daimi yaşayış yerlərindən qovuldu. Eyni zamanda, Ermənistan silahlı qüvvələri Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sədərək rayonunda Azərbaycan-Türkiyə sərhədinin strateji əhəmiyyətə malik sahəsinə hücum etdi. Bu müddət ərzində Respublikanın siyasi həyatında da mühüm hadisələr cərəyan etməkdə idi. Xocalı faciəsindən sonra 1992-ci ilin martın 6-da Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibov istefaya getməyə məcbur oldu. Həmin il mayın 14-də Mütəllibov yenidən hakimiyyətə qayıtdı, mayın 15-də isə Xalq Cəbhəsi parlamentin binasına hücum təşkil etdi. Mayın 18-də parlament dörd gün əvvəl qəbul etdiyi qərarının qanunsuz olduğunu elan etdi və beləliklə, Mütəllibovun bir daha hakimiyyətə qayıtmaq cəhdləri puç oldu.

1992-ci ilin may-iyun aylarında Azərbaycan Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti ələ aldı. Ölkənin prezidenti Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin sədri Əbülfəz Elçibəy seçildi. Lakin cəbhədəki uğursuzluqlar nəticəsində 1993-cü ilin yayında Azərbaycanda siyasi vəziyyət gərginləşdi.

1993-cü ilin martın 27-dən aprelin 3-ü müddətində Ermənistan silahlı qüvvələri Kəlbəcər rayonunu da işğal etdilər. Dağlıq Qarabağ ərazisindən kənarda yerləşən iki rayonun işğalı bir daha onu göstərdi ki, ermənilər tərəfindən törədilən bu münaqişə Dağlıq Qarabağın azadlığı uğrunda mübarizə ideyasından xeyli uzaq olaraq, əslində qəsbkar və işğalçı siyasətin davamı idi. 1993-cü illin əvvəlində baş verən bütün bu hadisələr ölkəni dərin siyasi-iqtisadi və sosial böhrana qərq edib iyun ayındakı Gəncə qiyamı ilə nəticələndi. Baş nazir, Milli Məclisin sədri, güc nazirliklərinin rəhbərləri istefaya getdi. Artıq 1993-cü ilin iyun ayında Azərbaycanda dərin siyasi və ictimai bir böhran hökm sürürdü. Hərc-mərcliyin baş alıb getdiyi Azərbaycan vətəndaş müharibəsi həddinə gəlib çatdı.

1993-cü ilin iyununda bir qrup Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatının və ziyalıların dəvəti ilə Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri, 1969-1982-ci illərdə Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi olmuş Heydər Əliyev Bakıya gəldi. Heydər Əliyev hələ 1990-cı ilin iyulunda Azərbaycana qayıtmış öncə Bakıda, sonra isə Naxçıvanda yaşamış, həmin ildə Respublika Ali Sovetinə deputat seçilmişdir. Heydər Əliyev 1991-1993-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri olmuş, 1992-ci ildə Yeni Azərbaycan Partiyasının Naxçıvan şəhərində keçirilmiş təsis qurultayında partiyanın sədri seçilmişdir. Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyunun 15-də Azərbaycan Ali Sovetinin sədri seçildi, iyunun 24-də isə Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirməyə başladı.

1993-cü il oktyabrın 3-də ümumxalq səsverməsi nəticəsində Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. Yeni hökumət qarşısında respublikanı davamlı böhrandan çıxarmaq, qonşu ölkələrlə pisləşmiş münasibətləri bərpa etmək, iqtisadiyyatı ayağa qaldırmaq, ölkə daxilində sabitliyi təmin etmək, erməni təcavüzünün qarşısını almaq kimi çətin vəzifələr dururdu. Lakin 1993-cü ilin yay-payız aylarında bir-birinin ardınca Dağlıq Qarabağdan kənarda yerləşən Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonları işğal olundu. Bu işğallar nəticəsində respublikada qaçqınların sayı bir milyona çatdı.

Beləliklə, bu təcavüz nəticəsində Azərbaycan Respublikasının 17 min kvadrat kilometrədək torpağı işğal olundu ki, bu da ölkə ərazisinin 20 faizini təşkil edir. Bu münaqişədə 18000 nəfərdən çox ölkə vətəndaşı həlak olmuş, 50 mindən çox adam yaralanmış və ya əlil olmuşdur. Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışı ilə ölkənin ictimai-siyasi, sosial, iqtisadi, elmi-mədəni həyatında, beynəlxalq əlaqələrində dönüş yarandı, elmi əsaslara, beynəlxalq norma və prinsiplərə uyğun müstəqil dövlət quruculuğu başlandı. Azərbaycan dövlətçiliyinin mövcudluğuna böyük təhlükə olan 1994-cü il oktyabr(Gəncə) və 1995-ci ilin martında(Qazax-Ağstafa-Bakı) dövlət çevrilişi cəhdlərinə son qoyuldu, ölkədə möhkəm ictimai-siyasi sabitlik bərqərar edildi. Bu illərdə milli ordu quruculuğunda ciddi dəyişikliklər başladı. Beyləqan və Füzuli istiqamətində düşmənə əks zərbələr endirilərək torpaqların müəyyən bir hissəsi azad edildi.

1994-cü ilin mayında Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin həllində ilk mərhələ kimi cəbhə xəttində bu günədək davam edən atəşkəs əldə olundu. Respublika rəhbərliyinin fəal diplomatiyası nəticəsində Azərbaycan dünyanın demokratik dövlətlərinin və aparıcı ictimai təşkilatlarının respublikaya, onun zorla cəlb olunduğu silahlı münaqişəyə münasibətinin əsaslı surətdə dəyişilməsinə nail ola bildi. ATƏT-in Lissabon zirvə toplantısında (1996) bu beynəlxalq təşkilatın 54 üzvündən 53-ü (Ermənistan istisna olmaqla) Dağlıq Qarabağ probleminin həllində Azərbaycanın milli mənafelərinə uyğun prinsipləri müdafiə etdi. Respublika rəhbərliyi ölkənin iqtisadi potensialını bərpa edərək inkişaf etdirmək məqsədilə iri miqyaslı beynəlxalq sazişlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi sahəsində çox gərgin fəaliyyəti öz bəhrəsini qısa müddətdə verdi.

1994-cü ilin sentyabrında Bakıda "Əsrin Müqaviləsi" adı almış neft müqaviləsi bağlandı. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsinə yönəldilmiş bu və digər müqavilələr Azərbaycana yaxın illərdə qoyulacaq xarici sərmayənin 60 milyard dollardan çox olmağını nəzərdə tutur. Bu müqavilələr dəyərli siyasi məna kəsb edir və Azərbaycanın beynəlxalq siyasətində rolunu gücləndirən amil funksiyasını daşıyır. Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəqli sahəsində də uğurlu addımlar atılmış, "Bakı-Supsa" boru kəməri tikilib istifadəyə verilmişdir. Strateji əhəmiyyət kəsb edən "Bakı-Tbilisi-Ceyhan" əsas neft ixrac boru kəmərinin tikintisi uğurla həyata keçirilməkdədir.

Azərbaycan dövlətinin rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə Böyük İpək Yolunun bərpasında TRASEKA–ümumdünya kommunikasiya proqramının həyata keçirilməsində Azərbaycan aparıcı rol oynamış, 1998-ci ilin sentyabrında 32 ölkənin və 14 beynəlxalq təşkilatın yüksək səviyyəli nümayəndələrinin Bakıda keçirilmiş beynəlxalq konfransı proqramın icraçı katibliyinin Bakıda yerləşməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Gürcüstan, Ukrayna, Özbəkistan, Azərbaycan və Moldovanı əhatə edən GUEAM birliyinin yaranmasında Respublika Prezidenti Heydər Əliyevin önəmli xidməti olmuşdur.

1995 və 2000-ci illərdə çox partiyalılıq əsasında parlament seçkiləri keçirilmiş, Konstitusiya məhkəməsi yaradılmış, Azərbaycanda ölüm cəzası ləğv olunmuş, ölkə ərazisində bələdiyyələr fəaliyyətə başlamışdır. 1995-ci il noyabrın 12-də yeni müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul olunmuşdur. Məhz Konstitusiya əsasında fəaliyyət göstərən parlament-Milli Məclis və burada qəbul olunmuş qanunlar əsasında Azərbaycanda siyasi, iqtisadi, hüquqi demokratik islahatlar həyata keçirilir. Bu islahatlar ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edir. 1996-cı ilin iyunundan Azərbaycan Avropa Şurasına "xüsusi qonaq" statusu almış, 2001-ci il yanvarın 25-də isə onun tam hüquqlu üzvü olmuşdur. 2001-ci ilin noyabrın 9-10-da dünya azərbaycanlılarının Bakıda keçirilən I qurultayı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması və gücləndirilməsi sahəsində çox dəyərli qərarlar qəbul etmişdir. 1998-ci ilin oktyabrın 11-də keçirilən seçkilərdə Heydər Əliyev seçicilərin 76,1 faizini toplayaraq yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmişdir.

Mənbələr

İstinadlar

  1. История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  2. "DARBAND EPIGRAPHY i. Middle Persian Inscriptions". Encyclopædia Iranica. 2016. İstifadə tarixi: 7 aprel 2016.
  3. Atropates — Mənbə:Encyclopædia Iranica (M. L. Chaumont nəşr)
  4. Darmesteter, James (2004). "Frawardin Yasht". Avesta Khorda Avesta: Book Of Common Prayer (reprint). Kessinger Publishing. səh. 93. ISBN 978-1-4191-0852-5.
  5. "Azerbaijan: Early History: Persian and Greek Influences". U.S. Library of Congress. İstifadə tarixi: 7 June 2006.
  6. Riçard Tapper (December 15, 1987) [en]. "AZERBAIJAN i. Geography" (Encyclopædia Iranica): 205—215.
  7. Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.
  8. Всемирная история. — Т. 3. — М., 1957. — С. 132.
  9. "Azərbaycan tarixi". Большая советская энциклопедия[в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978. (#invisible_char)
  10. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV.
  11. В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1948. — С. 144.
  12. Шнирельман, 2003. səh. 33
  13. Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905—1920. — Cambridge University Press, 2004. — С. 90. — ISBN 0521263107.
  14. . 2011-05-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-10-14.
  15. Touraj Atabaki. Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers' I.B.Tauris, 4 sep. 2006 ISBN 978-1860649646 p 132
  16. Roger M. Savory, “The Consolidation of Safawid Power in Persia”, Studies on The History of Safawid Iran, Variorum Reprints, London, 1987, s. 85
  17. Cəvahir əl-Əxbar, vər. 298a, 299b
  18. Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 375-376
  19. Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 315
    • Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", c. 1, fars mətni, səh. 32-41
  20. Şah İsmayıhn anonim tarixi, səh. 333-340
  21. Шapaф-xaн Бидлиcи, т.II, c.146
  22. И.П.Пeтpyшeвcкий. Aзepбaйджaн в XVI-XVII вв. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып.I, Бaкy, 1949, c.229-230.
  23. Minorsky V. La Perse au XV-e siècle entre La Turque et Venise, Paris, 1933, səh. 45
  24. Петрушевский И. П. Государство Азербайджана в XV веке. В кн.: «Сборник статей по истории Азербайджана». Баку, 1949, səh. 231]
  25. Tarixi Cənnabi, c. 1, səh. 961
  26. Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 411
  27. İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", 161
  28. Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 458
  29. Cəvahir əl-Əxbar, vər. 339b
  30. İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", 144
  31. İsmayılın anonim tarixi, vər. 32a, b
  32. Həbib əs-Siyər, c. 4, səh. 499-500
  33. Tarix-i Şah İsmayıl (Britanya muzeyində saxlanılan əlyazma), 3248 , səh. 64b-65a
  34. Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 234
  35. Erika Glassen.Die fruhen Sawaviden nach Gazi Ahmad Qumi. Freiburg im Brcisgau, 1970
  36. Tahsin Yazıcı, 1967, s. 54.
  37. Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 244
  38. Minorsky V. La Perse au XV-e siècle entre La Turque et Venise, Paris, 1933, səh. 60-61
  39. Эфендиев О. А. Образование азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку, 1961, səh. 90-91

Ədəbiyyat

  • Шнирельман, В. А. (2003), Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, ISBN ISBN 5-94628-118-6
  • İsgəndər bəy Münşi Türkman. "Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" ("Tarixe aləmaraye Abbasi"). Bakı. "Şərq-Qərb". 2010. ISBN 978-9952-34-620-6 (yüklə)
  • Şahin Fərzəliyev. "Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə". Bakı. "Elm". 1983. 108 səh. (yüklə)
  • "Qızılbaşlar tarixi". Tərcümə və şərhlər: M. Ə. Məhəmmədi. Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı. 1993. 48 səh. (yüklə[ölü keçid])
  • Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
  • Rəhimə Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). B
  • Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü - şah İsmayıl və şah Təhmasib dövrlərinin tarixi). - Bakı: Elm, 1996-200s. ISBN 5-8066-0436-5
  • Əfəndiyev, Oqtay (2007), (PDF), Kamil Muxtarov, Şərq-Qərb, ISBN 978-9952-34-101-0, 2017-08-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2017-08-01

Həmçinin bax

azərbaycan, tarixi, məqalədəki, bölmədəki, məlumatlar, köhnədir, layihəyə, kömək, edə, bilərsiniz, məlumatları, yeniləyin, şablonu, çıxarın, dövrdən, günə, kimi, azərbaycanın, tarixi, azərbaycan, ərazisində, hələ, paleolit, dövründən, etibarən, məskunlaşma, az. Bu meqaledeki ve ya bolmedeki melumatlar kohnedir Layiheye komek ede bilersiniz melumatlari yenileyin ve sablonu cixarin Azerbaycan tarixi dovrden bu gune kimi Azerbaycanin tarixi Azerbaycan erazisinde hele Paleolit dovrunden etibaren meskunlasma var idi Azix magarasindan tapilmis Azixantrop ve Qobustan petroqlifleri E e IV esrden 706 ci ile qeder Azerbaycan erazisinde Qafqaz Albaniyasi carligi movcud idi regionun cenub serqi hissesi ise Atropatenanin terkibinde idi VIII esrde Albaniya ve Atropatena Ereb Xilafetinin terkibine daxil olur ve islam ve islam medeniyyeti ile tanis olur Ereb Xilafetinin zeiflemesinden sonra Azerbaycanda bir sira feodal dovletler meydana gelir Sirvansahlar Salariler Saciler Seddadiler ve Revvadiler XI esrde Azerbaycanin Boyuk Selcuq Imperiyasinin terkibine daxil olmasi Azerbaycan xalqinin formalasmasi prosesinde ehemiyyetli rol oynayir Azerbaycan xalqinin formalasmasi XV esrde basa catir 1 Arran XII esrde Azerbaycan Atabeyleri dovletinin terkibine daxil olur XIII esrde ise monqollarin hucumuna meruz qalir Azerbaycan Elxaniler Teymuriler dovletinin terkibine daxil olur Teymurilerin zeiflemesi ile Qaraqoyunlu ve Agqoyunlular dovletleri yaranir XVI esrde Azerbaycan Sefeviler dovletinin terkibine daxil olur 1747 ci ilden XIX esrin evvellerine qeder regionda Azerbaycan xanliqlari movcud olmusdur Rusiya imperiyasinin terkibine daxil olduqdan sonra Azerbaycan erazisi quberniya ve eyaletlere bolunur Rusiya imperiyasinin suqutundan sonra 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti yaradildi 1920 ci ilde yaranan Azerbaycan SSR 1936 ci ilde SSRI in terkibine daxil oldu 1991 ci ilde Azerbaycan Respublikasi SSRI den ayrilaraq musteqilliyini elan etdi Mundericat 1 Adin menseyi 2 Qedim dovr 2 1 Das dovru 2 2 Tunc dovru 2 3 Demir dovru 3 Antik dovr 4 Orta esrler 5 Gulustan ve Turkmencay muqavileleri 6 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 7 Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi 8 Ucuncu respublika 9 Menbeler 9 1 Istinadlar 9 2 Edebiyyat 10 Hemcinin baxAdin menseyi Redakte Esas meqale Azerbaycan ekzonim VI esrde Derbend seherinin mudafie divarlarinda Pehlevi dilinde hekk edilmis yazilardan biri Dara Adurbadaqanin amarqari yeni maliyye isleri uzre bas memur 2 Azerbaycan toponimi parf ve ya orta dovr fars dilinde Atropatena adli qedim dovletin adi olan Aturpatakandan emele gelmisdir Makedoniyali Isgenderin isgalindan sonra Ehemeniler imperiyasinin Midiya satrapi Atropatin oz carliginin esasini qoydugu Midiyanin simali Atropatena adlandirilmisdir 3 Adin orijinalinin menbeyi bolgede bir vaxtlar genis yayilmis Zerdust dinidir ve menasi od terefinden muhafize olunan ve ya odun mekani demekdir 4 5 Orta esr ereb cografisunaslari bu ekzonimin sexs adi olan Adarbadordan adar ates baykan muhafizeci xalq etimologiyasinin neticesi kimi emele geldiyini fikirlesmisler 6 Abbasqulu aga Bakixanov ise bu sozun yaranmasini Xurremiler herekatinin meshur serkerdesi Babek ile elaqelendirmisdir 7 Aturpatkan toponiminden orta dovr fars dili toponimi Aderbadqan vasitesile Azerbaycan toponimi ortaya cixmisdir 8 9 Orta esrlerde Azerbaycan deyilende Atropatena carliginin yerlesdiyi Araz cayindan cenuba dogru Urmiya golu etrafindaki erazi nezerde tutulurdu Mesudi ve ibn Xordadbeh simal serqdeki Mugan duzunu Azerbaycana aid edir ancaq basqa cografiyasunaslar ise bu erazini Azerbaycana daxil etmirdiler XIII esrin evvellerinden bir qayda olaraq Azerbaycan anlayisi simala qeder yayilir ve onun menasi suretle deyisirdi 6 Sefeviler dovrunde bir muddet ucun Arazdan simaldaki mueyyen eraziler Azerbaycan eyaletine birlesdirildi Ancaq Sefevilerin suqutundan sonra bu menada istifade qismen siradan cixdi XIX esrde Rusiyadaki azerbaycanli muellifler onu Arazdan cenubdaki erazilerle elaqedar olaraq istifade edirdi 6 10 Rus dilinde yazilan senedlerde Araz cayindan simaldaki eraziler ilk defe Azerbaycan kimi 1786 ci ilde Stepan Burnasov terefinden gosterildi 11 XIX esrin sonlarinda avropali alim ve jurnalistler Azerbaycan terminini Sirvan ve Arran erazileri ucun istifade etmeye basladilar 12 1917 ci ilin 15 20 aprel tarixleri arasinda Bakida Qafqaz muselmanlarinin Konqresinin iclasi erzinde Azerbaycan ucun muxtariyyet statusu telebi aciqca dile getirildi Ancaq Haci Zeynalabdin Tagiyevin teklifi ile Azerbaycan adi qetnamenin yekun metninden cixardildi 13 27 may 1918 ci ilde Azerbaycan adi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin quruldugunu elan eden Zaqafqaziya seyminin muselman fraksiyasi terefinden resmi olaraq istifade edilmisdir 14 Bu hadise Iranda xususile Azerbaycan intelektuallari arasinda teeccube sebeb olmusdu Seyx Mehemmed Xiyabani ve yoldaslari ozlerini AXC den ferqlendirmek ucun Iran Azerbaycaninin adini Azadistan qoydular 15 Qedim dovr RedakteDas dovru Redakte Azerbaycanda 2 milyon 700 min il bundan once baslayaraq eramizdan evvel 4 cu minilliye qeder davam etmisdir Das dovru uc merheleden paleolit dovru qedim mezolit dovru orta ve neolit dovrunden yeni das dovru ibaret olmusdur Texminen 700 min il evvel insanlar od elde etmeyi oyrenerek ozlerini soyuqdan qorumaga yemek bisirmek emek aletlerini duzeltmeye basladilar 400 300 min il once Azerbaycanda meskunlasmis ibtidai insanlarin tekamulunde yeni merhele baslanir Azix magarasinda askar olunmus ibtidai insan neandertalin cene sumuyu texminen 350 min il once buna eyani subutdur 100 30 min il once olke erazisinde orta paleolit dovru yasanmis ve bu erefede qedim insanlarin ibtidai icma qurulusu formalasmisdir Hemin dovr Taglar magarasindaki arxeoloji tapintilar esasinda tedqiq edilmisdir Bu zaman insanlarin esas mesguliyyeti ovculuq ve yigiciliq idi Eyni zamanda Azerbaycanda yasayan insanlar artiq o dovrde qonsu erazilerin sakinleri ile mubadile xarakterli elaqeler qura bilmisdiler 30 10 min il once Azerbaycanda paleolit dovru movcud idi Insanlar artiq yalniz magara ve zagalarda deyil hemcinin muxtelif cay vadilerinde tikdirdikleri yasayis meskenlerinde meskunlasmaga baslayirlar Mehz bu dovre qebilelerin formalasmasi ilkin incesenet ve etiqadlarin sitayis ibadet yaranmasi tesaduf edir Emek aletleri bu zaman yalniz dasdan deyil hemcinin muxtelif heyvan sumuyunden de istehsal edilirdi Mezolit dovru Azerbaycanda e e 11 8 ci minillikleri ehate edir Artiq bu dovrde ekincilik ve heyvandarligin ilkin formalari yaranir Bu dovr baslica olaraq Qobustandaki qaya ustu resmler ve arxeoloji tapintilar esasinda tedqiq edilib Yer uzunde ibtidai insanin en zengin muzeylerinden biri sayilan bu erazide alti minecen qayaustu resm ve ona yaxin qedim insan dusergesi askar edilmisdir Bu resmlerde o dovrku adamlarin mesguliyyeti emek fealiyyeti ov ve baliqciliq sehneleri ayin ve etiqadlari oz eksini tapmisdir Arxeoloji materiallar ve resmler subut edir ki artiq bu dovrde insanlar ox ve kamandan istifade etmeyi bilirdiler Neolit dovru Azerbaycanda e e 7ci minilliye tesaduf ederek Qobustanin ve Hesenlitepede Cenubi Azerbaycan arxeoloji materiallari timsalinda tedqiq edilmisdir Bu dovrden ibtidai insanlarda istehsal xarakterli teserrufat formalasir arxaik primitiv saxsi memulatinin hazirlanmasi baslanir E e 6 4 cu minilliklerde Azerbaycan erazisinde eneolit movcud idi Bu zaman oturaq ekincilik formalasir insanlar heyet teserrufati tikililerine malik olan evlerde yasamaga baslayirdilar Insanlar arpa bugda ve diger bitkileri yetisdirmeyi bacarir senetkarliqla das ve sumukden emek aletlerinin istehsali heyvan derilerinin emali saxsi memulatlarinin hazirlanmasi ve s mesgul idiler Bu dovre arxaik tipli incesenet numunelerinin gilden hazirlanmis muxtelif tipli qadin heykelleri bezek esyalari ves duzeldilmesi tesaduf edir Tunc dovru Redakte Arxeoloji tapintilar Mingecevir Diyarsunasliq muzeyi Tunc xencer e e I min MTMDK 1529 Tunc balta e e II min MTMDK 24 Tunc dovru Azerbaycanda er ev 4 1 minillikleri ehate edir Tayfa ve qebile ittifaqlarinin yaranmasi ele bu erefede baslanir Insan meskenlerinin ve umumi ehalinin sayi durmadan artir Kicik ve Orta Asiya Mesopotamiya ve Simali Qafqazla ticaret ve diger elaqeler yukselen xetle inkisaf edir Azerbaycanda erken tunc dovru Kur Araz arxeoloji medeniyyetine aid tapintilar esasinda derinden oyrenilmisdir Bu medeniyyet tekce Azerbaycani deyil hemcinin Cenubi ve Simal Serqi Qafqazi ve Kicik Asiyanin serq erazilerini de ehate edirdi Bu dovrde insanlar yumsaq misi xususi sobalarda eridib onu qalayla madde qatisdiraraq tunc elde etmeyi oyrenirdiler Tunc misden daha berk olduguna gore tezlikle emek aletleri silah ve bezek esyalari mehz bu materialdan hazirlanmaga baslanir Bu dovre hemcinin ekinciliklde suni suvarma sisteminin formalasmasi bagciliq teserrufatinin tekamulu heyvadarliqda hem iri hem de xirda buynuzlu heyvanlarin saxlanmasi atciliq iti suretle inkisafi tesaduf edir Senetkarliqda metal isleme zergerlik muxtelif nov parca istehsali ve toxuculuq kimi yeni saheler formalasaraq yayilmaga baslayir Orta tunc dovrunde er ev 3 2 minilliyin 1 ci yarisi mohkem mudafie istehkamli iri yasayis menteqeleri emele gelir Bu menteqelerdeki yasayis evleri bir qayda olaraq duzbucaq formasinda olub bir nece otaqdan ibaret idi Mehz bu dovre muxtelif tayfa ittifaqarinin yaranmasi ve onlar arasinda savas ve herbi munaqiselerin genis vuset almasi tesaduf edir Demir dovru Redakte Bu dovr olkede Xocali Gedebey Talis Mugan Naxcivan ve Qayakend Qurucay arxeoloji medeniyyetlerinin materiallari ile temsil olunmusdur Azerbaycanda ilkin seher dovletleri yaranir teserrufatin demek olar ki butun saheleri suretle inkisaf edirdi E e 13 12 yuzilliklerde olke erazisinde demir dovru baslanir Bu erefede sinfi cemiyyetin yaranmasinin temeli qoyulur Hemin zaman Urmiya golu etrafinda Zamya Karalla Gilzan Andia Zikertu ve s kimi kicik siyasi birlikler peyda olur Antik dovr RedakteAzerbaycanin en qedim tayfa ittifaqlari haqqinda ilk melumata er ev 23 cu yuzilliye aid sumer akkad yazili menbelerinde rast gelinir Bu menbelerde Azerbaycanda movcud olmus kuti lulubi ve hurri tayfa ittifaqlari haqqinda behs edilir Melum olur ki Akkad hakimi Naramsinin dovrunde er ev 2236 2200 kutiler Mesopatamiyaya soxulmus onlarin bascisi Enridavazar akkad qosununu meglub ederek olkenin cenub eyaletlerini zebt etmisdi Texminen bu hadiselerden bir esr sonra Azerbaycan erazisinde yaranmis yeni tayfa ittifaqi lulubiler kutileri ozlerine tabe etdirdiler Lulubeylerin esas erazileri Urmiya golu etrafinda olmusdur Lakin sonradan onlar oz erazilerini Iran korfezine qeder genislendire bildiler Bu tayfa ittifaqinin en parlaq dovru er ev 2 minilliye tesaduf edir Hetta qudretli Assuriya dovletini de lulubeylerden olan sulale idare edirdi Daha sonra tarixin sehnesine hurritlerin ittifaqi gelir Hele er ev III minilliyin sonuncu rubunde onlarin yazisi movcud olmusdur Bu tayfa ittifaqi uzun suren muharibeler neticesinde Kicik ve Orta Asiyanin genis erazilerini ozune tabe etdirmeye muveffeq oldu Eyni zamanda Azerbaycanda kassit tayfalari da movcud idi Er ev 2 minilliyin evvelinde kassitler Babilistani isgal ederek burada 500 ilden artiq hokmranliq etmisdiler Artiq er ev 2 minilliyin ikinci yarisinda er ev 1 minilliyin evvellerinde olkede ibtidai icma munasibetleri suquta yetir ve ilk sinfi qurulus quldarliq formalasmaga baslayir Er ev 9 cu yuzillikde Urmiya sahillerinde ilk Azerbaycan dovleti adlandirila bilen Manna yaranir Onun bas seheri Izurtu olmusdur Artiq er ev 8 esrde Manna Asiyada muhum siyasi quvve rolunu oynayirdi Dovletin en parlaq dovru hokmdar Iranzunun hakimiyyeti illerine tesaduf edir Bu zaman Mannaya indiki Azerbaycanin butun cenub ve bezi simal Naxcivan erazileri tabe idi Iranzunun varisleri Aza ve Ullusuna muxtelif dovletlerle herbi ittifaqlar yaradaraq oz erazilerini genislendirmeye calisirdilar Bele ki er ev 714 cu ilde Ullusuna Assuriya dovleti ile ittifaqda Urartunu meglub ede bilmisdir Lakin bunun ardinca Manna dovleti getdikce tenezzule ugramaga baslayir Sonuncu defe bu dovletin adina er ev 616 ci ile tesaduf eden Hedda salnamesinde rast gelinir Belelikle yasi 3 min ilden artiq olan Azerbaycan dovletciliyinin ilkin numunesi Manna dovleti olmusdur Atropatena hokmdarlari Atropat ve I DaraTexminen e e I minillikde Midiya tayfa ittifaqi meydana gelir ve artiq e e 7 ci yuzilliyin 1 ci yarisinda bir dovlet kimi berqerar olur Midiya dovletinin paytaxti Ekbatan muasir Hemedan olmusdur Demek olar ki eyni dovrde Azerbaycanda skiflerin dovleti de movcud idi Bu dovleti Qafqaza Derbend kecidinden daxil olmus koceri tayfalar yaratmisdir Hemin dovlet On Asiyanin o zamanki tarixinde muhum rol oynadigina baxmayaraq er ev VI esrin 90 ci illerinde yox olmusdur Ele bu dovrde de Midiyanin yukselisi baslanir Kiaksar sahin dovrunde er ev 625 585 ci iller Midiya xususile guclenerek Urartu ve Cenubi Qafqazi ozune tabe etdirmis Assuriya imperiyasina bir nece doyusde qalib gelmisdir Lakin artiq er ev 6 ci yuzilliyin ortalarinda bu dovlet tenezzule ugrayir ve onun erazileri ilk fars dovleti olan Ehemeniler imperiyasi terefinden zebt edilir Bu imperiyanin hokmdari sahensah II Kirin dovrunde er ev 559 530 olkenin paytaxti Ekbatana talan edilmis Midiyanin ozu ise Ehemeniler dovletinin eyaletlerinden birine cevrilmisdir Muxtelif xalqlari ve erazileri ozune zor gucu ile tabe etdiren bu dovlet artiq er ev 4 cu yuzilliyin 2 ci yarisinda Makedoniyali Isgender terefinden zebt edilmisdir Makedoniyali Isgenderin imperiyasi Balkan yarimadasindan Simali Hindistana ve Qafqazdan Misir ve Fars korfezine qeder uzanan neheng bir erazini ehate edirdi Bu imperiyanin emele gelmesi terkibinde ve qonsulugunda olan xalqlarin medeni menevi elmi ve ictimai heyatlarina boyuk tesir gostermis qedim dunya tarixinde yeni bir dovrun ellinizmin yaranmasina getirib cixardi Ellinizm dovrunde Azerbaycan erazisinde iki yerli dovlet Albaniya ve Atropatena movcud olmusdur E e 321 ci ilde yaranmis Atropatena dovletinin ilk hakimi Atropat hesab edilir Araz cayindan cenubda yerlesen erazileri ehate eden Atropatenanin paytaxti Qazaka idi Atropatenada ekincilik heyvandarliq ve senetkarliq yuksek inkisaf etmisdir Olkede iri seherler movcud idi olkedaxili ve beynelxalq ticaret elaqeleri durmadan inkisaf edirdi Atropatenada dovlet dini Zerdustluk olmusdur Er evvel III esrin 20 ci illerinde Artabazanin dovrunde olkenin erazileri xeyli genislenerek Xezer denizinden Kicik Asiyaya qeder boyuk bir erazini ehate etmisdir Hemin illere Parfiya imperiyasinin er ev 248 227 guclenmesi de tesaduf edir Ozlerine Merkezi Asiya Cenubi Qafqaz Iran ve Mesopotamiyanin bir sira eyaletlerini tabe etdirerek bu dovletin hokmdarlari qesbkar siyaset yurudurduler Bu isde onlarin esas reqibi neheng ve qudretli Roma Imperiyasi e e 6 e 5 esrler olmusdur Roma ve Parfiya arasinda Qafqazi o cumleden Azerbaycani ozune tabe etdirmek ugrunda ardi arasi kesilmeyen muharibeler aparilirdi Ilk merhelede Atropatena Parfiyanin muttefiqi kimi cixis etmis ve bu dovletlerin birge seyi neticesinde romalilar bir nece doyusde meglub edilmisdir Lakin e e 20 ci ilde Atropatenada II Ariabarzan hakimiyyete gelir O hele genc iken Romada terbiye almis ve bu sebebden onun perestiskari olmusdur Eramizin 2 ci ilinde Atropatena ve Roma qosunu Parfiya ve onun muttefiqlerinin ordusunu helledici doyusde meglub etdi Sonradan romalilarin bu erazilere tesiri zeifleyir Bundan istifade eden Parfiya Atropatenani zebt edir Hakimiyyete Parfiya menseli Ersakiler sulalesi getirilir Bu sekilde Atropatena Sasani imperiyasinin er 224 651 yukselmesine qeder movcud olmusdur Qafqaz Albaniyasi e e IV esrin sonu III esrin evvellerinde yaranmisdi Araz cayindan simalda yerlesen Albaniyanin paytaxti Kabala Qebele idi Albaniya teserrufatinda uzumculuk baliqciliq ve serabciliq muhum yer tuturdu Q edim Albanlar coxallahli butperestlik dinine inanirdilar Orta esrler Redakte Soldan saga Musa Kalankatlinin Alban olkesinin tarixi eserinde Alban cari Urnayr ve Iran sahi II Sapur miniaturu Mehemmed Balaminin Tarixname sinde Babek ve Afsinin miniaturu ve Arif Erdebilinin Ferhadnamesi nde Sirvansah Huseng ibn Kavus miniaturuEramizin 3 18 ci esrleri Azerbaycan tarixinde orta esr ve ya feodalizm dovru kimi melumdur Tedqiqatcilar bir qayda olaraq bu dovru uc esas merheleye bolurler 3 10 yuzillikler erken orta esrler 11 15 ci esrler klassik feodalizm ve 16 18 ci esrler son feodalizmdir Bu dovrde teserrufatin esas formalari ekincilik heyvandarliq ve senetkarliq olmusdur Hemin muddet orta esr seherlerinin yukselisi ve ciceklenmesi dovrudur Onlar hem siyasi ve inzibati merkezler olmaqla yanasi hem de iqtisadiyyat ve ticaretde medeni elmi ve dini heyatda muhum rol oynayirdilar III VII esrlerdeki Azerbaycan tarixi bilavasite Iran Sasani imperiyasi 224 651 ile bagli idi Sasanilerin sonuncu sahinssaha III Yezdegird 632 651 ereblerin yuruslerinin qarsisini almaq meqsedile Varaz Qriqora herbi yardim meqsedile muraciet edir Alban ordusu basinda Varaz Qriqorun oglu Cavansir durur 630 642 ci illerde o ereblere qarsi muharibelerde istirak etmis 637 ci ilde Qadsiyyedaki doyusde gosterdiyi sucaete gore III Yezdegird terefinden muxtelif mukafat ve hediyyelerle teltif edilmisdir 15 ci yuzilliyin ikinci yarisinda Erdebil ve onun etraf eyaletlerinin yukselisi baslanir Bu erazideki torpaqlar Seyx Sefinin 1252 1334 varisleri terefinden idare edilirdi Onlar ve terefdarlari islamin sie mezhebini qebul etmis ve on iki sie imam siesi olmuslardir Bu sebebden onlar baslarina on iki zolaqli calma taxirdilar Mehz buna gore de onlara Sefevilerle yanasi hem de Qizilbaslar da deyirdiler 633 cu ilde Ereb qosunlari Sasaniler dovletine hucum etdi Alban hokmdari oz oglu Cavansirin rehberliyi ile Sasanilere komek gosterdiyine gore Cavansir Sasani sahi III Yezdegerd terefinden mukafatlandirildi 638 ci ilde erebler Sasanilerin paytaxti Ktesifonu tutdular Ereblere qarsi mubarizenin menasiz oldugunu goren Cavansir 7 illik mubarizeden sonra geri qayitdi Cavansir ereblere qarsi Bizansla birlesmek qerarina geldi Sonra xezerler Albaniyaya hucum etdiler 665 ci ilde qalib geldiler ve sulh baglandi 661 ci ilde Xilafetde Emeviler hakimiyyete geldiler Cavansir seraiti nezere alaraq Sam seherine geldi ve I Muaviyye ile sulh bagladi Sulhe gore Cavansir xerac vermeli idi Lakin xelife guzeste getmedi sebebi Albaniyanin cografi movqeyi ve Cavansirin sexsi nufuzu olmusdur Lakin erebler Albaniyaya toxunmadan diger Azerbaycan erazilerini tutdular Bizansperest feodallar Cavansire sui qesd edib 681 ci ilde onu oldurduler Cavansirden sonra evvel xezerler sonra 705 ci ilde erebler Albaniyani tutdular ve Cavansirin varisi Varaz Trdati Sam seherinde edam etdiler Azerbaycanin hem simalinda hem de cenubunda islam dini yayildi 748 ci ilde Azerbaycan erazisinde ereb soygunculuguna ve vergi siyasetine qarsi usyan basladi Beyleqanda baslayan usyan Berdede Erdebilde yatirildi Usyana yerli feodallar basciliq edirdiler Herekatlarin en boyuyu Xurremiler Pehlevi dilinde ebedi od demekdir herakati idi Tarixde ilk defe qirmizi bayragi onlar qaldirmislar Xurremilerin ilk cixisi 778 ci ilde ikincisi ise 808 ci ilde olmusdur 816 ci ilde Cavidanla Ebu Imranin cekismesi onlarin ikisinin de olumu ile neticelendi ve Babek 18 yasinda Xurremilerin rehberi oldu Babek 798 ci ilde Erdebilde anadan olmusdur 819 cu ilde Babek ilk defe olaraq erebler uzerinde qelebe caldi Sonra Seki Qarabag Berde ve Beyleqani ereblerden azad etdi 829 cu ve 830 u ilde Babek erebler uzerinde daha iki ugurlu qelebe qazandi Sonra erebler mecbur olub Bizansla muharibeni dayandirdilar ve diqqeti Babeke yoneltdiler Turk esilli ereb serkerdesi Afsin Babeke agir zerbeler vurdu ve xurremilere sulh teklif etdi Babek bunu xeyanet hesab etdi ve sulhu qebul etmedi 837 ci ilde Afsin Bezz qalasini tutdu Babek qacib Arana geldi Erebler onun basina 2 milyon dirhem qoymusdular Babek Seki qalasinin sahibi Sehl ibn Sumbatin xeyaneti ile ele kecirildi 837 ci ilde Afsin Babeki Samire seherine Xelife Motesimin yanina yola saldi Babek 838 ci ilde martin 14 de edam edildi IX esrde xilafet zeifledi ve xirda feodal emirlikleri yarandi Emirlikleri ereb canisinleri idare edirdi Bele bir seraitde Azerbaycan torpaqlarinda Sirvansahlar Saciler Selariler Seddadiler ve Revvadiler dovletleri yarandi Ereb xilafetinden sonra Azerbaycan torpaqlarinda ilk olaraq Sirvansahlar dovleti 861 1538 yarandi Sirvan bir vilayet kimi Derbendden Kur cayina qeder Xezer sahili erazileri ehate edirdi Dovletin merkezi Sirvan seheri idi 861 ci ilde ereb menseli Mezyediler sulalesinin numayendesi Heysam ibn Xalid Sirvanin musteqilliyini elan etdi ve Sirvansah titulunu dasimaga basladi 918 ci ilde Sirvansah Ebu Tahir qedim Samaxini berpa etdirib paytaxti Samaxiya kocurdu X esrin axirlari Sirvansahlar dovleti Qebeleni Berdeni Derbendi ele kecirdi Seki ve Senariye de Sirvansahlardan asili oldu 1066 ci ilde ise Sirvansahlarin Selcuqlardan asili veziyyete dusmesi ile Azerbaycan Selcuq imperiyasinin terkibine qatildi Bu turklerin Azerbaycana ucuncu axini idi XI esrin sonunda Selcuq imperiyasi tenezzule ugramaga basladi Sultan Sencerden 1118 1157 sonra Selcuq imperatorlugu dagildi Sirvansahlar Selcuq turkleri ile elaqeni pozub gurculerle yaxinlasdi XII esrin 30 60 ci illerinde Sirvansah ozunun qudretli dovrunu yasadi Saciler dovletinin 879 941 esasini turk neslinden olan Saciler qoymusdur Afsin bu neslin numayendesi olmusdur Erebler Azerbaycanin idareciliyini Sacilere hevale etmisdiler IX esrin sonlarinda Ebu Sac Divdadin oglu Mehemmedin adi ile pul kesilirdi Mehemmedin qardasi Yusif 912 ci ilde ereblere xerac odemekden imtina etdi ve X esrin evvellerinde Zencandan Derbende qeder Xezerden qerbe Ani ve Debil seherlerinedek erazice Saciler dovleti yarandi Paytaxti Maraga sonra Erdebil oldu Gilan hakimi Merzban ibn Mehemmed 941 ci ilde sonuncu Saci hokmdari Deysemi taxtdan saldi ve Salariler dovletini yaratdi Salariler dovletinin 941 981 paytaxti Erdebil seheri idi Dovletin serheddi Decle ve Ferat cayinadek uzanirdi Merzban ibn Mehemmed oldukden sonra dovlet suquta ugradi Revvadiler ve Seddadiler dovleti yarandi Tebriz Maraga Eher hakimi Ebulhica Salari hokmdari Ibrahimi taxtdan saldi ve Revvadiler 981 1054 dovletinin esasini qoydu Bu sulalenin banisi El Revvad Xelife Elinin dovrunde Besre ve Kufeden Azerbaycana kocurulmusdur Bu dovlet Azerbaycanin cenubunu ehate edirdi Sonra Mugan hakimliyini de ele kecirdi 1028 ci ilde Qeznevi hokmdari Sultan Mahmud Qeznevi terefinden sixisdirilan 2000 oguz ailesi Revvadiler dovletine kocuruldu Qeznevi dovletinin 962 1187 esasini Alptekin qoymusdur Dovletin paytaxti Qezne seheri idi Sultan Mahmud Qeznevinin dovrunde eraziler artdi Qerbi Iran Qeznevi dovletinin terkibine kecdi Hindistanin simali ve simal qerbi 1026 ci ilde isgal edildi Dovlet Hindistandan Xezere qeder erazini ehate edirdi Burada hokmdar sultan adlanirdi XI esrin I yarisinda Sultan Mesudun dovrunde dovlet zeifledi Verginin coxluguna gore daxili cekismeler artdi 1040 ci ilde Dendenekan doyusunde Selcuqlar terefinden meglub edilen Qeznevilerin elinde yalniz Efqanistanin bir hissesi ve Pencab qaldi 1187 ci ilde Qeznevi hokmdari Xosrov Meliki esir alan qurlular bu dovletin varligina son qoydu Mehemmed bin Seddad 951 ci ilde Debil emirliyini yaratdi ve 971 ci ilde Genceni tutaraq Seddadiler dovletinin 971 1086 esasini qoydu Paytaxti Gence seheri idi Fezl Ibn Mehemmed 1027 ci ilde Xudaferin korpusunu saldi Bir sira yurusler neticesinde Seddadiler selcuqlardan asili veziyyete dusdu Bu dovrde slavyanlarin da qaretci yurusleri olurdu Kiyev knyazi Iqorun destesi bir sira yurusler edirdi Azerbaycanin vahid tam dovlet olmamasi slavyanlara qarsi mubarizeni cetinlesdirirdi Cabani doyusu solda ve Sultan Suleyman Qanuninin Naxcivana yurusu1499 cu ilin avqustunda Seyx Heyderin 13 yasli oglu Ismayil Lahicandan Erdebile yola dusur 16 Bu zaman onu yeddi neferden ibaret en yaxin sexsler musayiet edirdi Huseyn bey Lele Samli Ebduleli bey Dede Dede bey Xadim bey Xulefa Rustem bey Qaramanli Bayram bey Qaramanli Ilyas bey Aygut oglu Xunuslu ve Qarapiri bey Qacar Onlar Deylemden kecib Gilana Taroma geldiler Taromda sayi 1500 nefere catmis qizilbas quvvelerine baxis kecirildi Yerli hakim Emir Husameddinden ehtiyat eden Ismayil Taromu terk edir Birbasa Erdebile gelmeyib cenuba ve cenub qerbe dogru Xalxal terefe dolama yolla kicik bir dovre vurulur Qis Astarada Ercivanda kecirilir 17 Qizilbas rehberlerinin musaviresinde Anadoluya Erzincana hereket etmek qerari verilir Erzincanda Ismayilin bayraqlari altinda turkdilli samli ustacli rumlu tekeli zulqeder efsar qacar varsag tayfalarindan hemcinin Qaradag sufilerinden ibaret 7000 qazi toplanir 18 Burada kecirilmis qizilbas agsaqqallarinin musaviresinde qerara alinir ki texire salmadan movcud quvvelerle baslica zerbe Sefevilerin qeddar dusmeni olan Sirvansah Ferrux Yesara qarsi yoneldilmelidir 19 20 21 22 I Sah Ismayil 1500 cu ilde ordusu ile Sirvansah hokmdari Ferrux Yasarin uzerine hucuma kecir Gulustan qalasi yaxinligindaki Cabani duzunde bas vermis Cabani doyusunde Sirvansahlar meglub edilir ve I Ferrux Yasar oldurulur 23 24 Sefeviler Sirvansahlar dovletini ozlerinden asili veziyyete salir Ele kecirilmis qenimet qizilbaslar arasinda bolusdurulur Ismayil uc gun doyus meydaninda qalir sonra ise Samaxiya qayidir 25 ve seher eyanlari terefinden ehtiramla qarsilanir 26 Sonra Ismayil Mahmudabada gederek 1500 1501 ci ilin qisini orada kecirir 27 Mehemmed bey Ustacli ve Ilyas bey Xunuslu ise Sirvansahlarin ikinci esas seheri Bakini tutmaq ucun gonderilir Qalani ele kecirmek ucun serkerdelerinin gosterdiyi cehdlerin muveffeqiyyetsizliyini goren Ismayil 1501 ci il yazin evvelinde ozunun baslica quvveleri ile Mahmudabaddan Bakiya hereket edir 28 Qalanin mudafiesine Ferrux Yasarin oglu olan Qazi beyin arvadi basciliq edirdi 27 28 29 Baki tutulur ve qenimet qizilbaslar arasinda bolusdurulur 30 31 Sefevilerin Cabani doyusunde darmadagin etdiyi Sirvansahlar qosunun bir hissesi Gulustan Bugurt ve Surxab qalalarinda muqavimet gostermekde davam edirdi Buna gore de Ismayil Bakini tutduqdan sonra Gulustan qalasina dogru hereket edir Gulustan muhasirede olarken Tebrizden Musa xelidenin gonderdiyi capar gelib xeber getirir ki Elvend Mirze Abdul Muzeffer Nur Ehmed boyuk bir qosunla paytaxtdan Tebriz cixmisdir O Sirvansah qosunlarinin qaliqlari ile birlesmek ve qizilbaslarla vurusmaq ucun Sirvana hereket edir 32 Bu sebebden qizilbaslar Gulustan qalasinin muhasiresini dayandiraraq Naxcivana dogru hereket edirler Bu hadise Tarix i Sah Ismayil eserinde bu cur tesvir olunur Ismayil dovletin sutunlarini Huseyn bey Leleni Mehemmed bey Ustaclini Ebdi bey Samlini Xadim bey Xulefani Qarapiri bey Qacari yanina cagirdi ve onlardan sorusdu Siz Azerbaycan taxtgahini yoxsa Gulustan qalasini isteyirsiniz Onlar cavab verdiler Azerbaycani 33 1501 ci ilde Serur doyusunde Elvend Mirze de meglubiyyete ugradilir 34 35 Elvend Mirzenin de meglub edilmesi ile 2 esas tehlukeni sovusduran Ismayil 1501 ci ilde Tebrize daxil olub ozunu sah elan edir 36 37 38 39 Qacarlar 1796 ve 1925 ci iller arasinda Iran ve Azerbaycanda hakimiyyetde olmus turk sulalesidir Qovanli Turk tayfasindan olan Qacarlar Monqol isgali zamanlarinda Irevan etrafinda kok salmislar ve Sefevi sulalesini Azerbaycanda ve Iranda hakimiyyete getiren yeddi Qizilbas turk tayfalarindan biri olmuslar Gulustan ve Turkmencay muqavileleri Redakte Esas meqale Gulustan muqavilesi Esas meqale Turkmencay muqavilesiGulustan muqavilesi 1813 cu ilin 12 oktyabr tarixinde Rusiya Imperiyasi ile Qacar Iran dovleti arasinda imzalanmis ve tarixi Azerbaycanin erazisini Rusiya ile Iran arasinda bolen birinci muqavile Bu muqavile tarixe imzalandigi yerin adiyla Gulustan muqavilesi kimi daxil olur Muqavileni Iran terefden sahin vekili Mirze Ebdulhesen xan Rusiya terefden ise Ratisev imzalayir Bu sulh muqavilenin sertlerine esasen Simali Azerbaycan xanliqlarindan Irevan ve Naxcivani cixmaq sertile yerde qalan butun xanliqlar Talis Sirvan Quba Baki Gence Qarabag Seki Rusiyaya verilir Turkmencay muqavilesi Ikinci Rusiya Iran muharibesi neticesinde 1828 ci il 10 Fevral da Rusiya ile Iran arasinda Turkmencay kendinde baglanmisdir Muqavilenin imzalanmasinda taninmis rus yazicisi A S Qriboyedov ve Azerbaycan muteffekiri A A Bakixanov da istirak etmisler Bakixanov bu tarixi hadisede tercumeci kimi istirak etmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Redakte Esas meqale Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 ci ilin mayin 26 da Gurcustan ZDFR den cixmasini ve musteqil respublika oldugunu beyan etdi Bele seraitde mayin 27 de Zaqafqaziya seyminin muselman dairesi Muveqqeti Milli Suranin yaradilmasi qerarina gelir Onun bascisi Mehemmed Emin Resulzade secilir F Xoyski basda olmaqla Suranin Milli Komitesi yaradilir 1918 ci ilin mayin 28 de Milli Suranin ilk iclasinda Simali Azerbaycanin musteqil dovlet odugu elan edilir Qebul olunmus ve 6 bendden ibaret Istiqlal Beyennamesinde deyilir ki Azerbaycan Demokratik Respublikasi musteqil dovlet olaraq erazisinde yasayan butun vetendaslarin berarber huquqa malik olduqlarina zemanet verir ve olkede yasayan butun xalqlarin azad inkisafini temin edir Dovletin ilk paytaxti Gence seheri olur ADR hokumeti Tiflisden bura iyunun 16 da kocur Hemin vaxtda birinci Muveqqeti hokumet teskil olunur Feteli xan Xoyski Nazirler Surasinin sedri secilir eyni zamanda o daxili isler naziri vezifesini de icra edirdi ADR tarixinde cemi bes hokumet teskil olunmusdur Onlardan ucune F Xoyski ikisine ise N Yusifbeyli basciliq etmisdir Bu hadiseler zamani Simali Azerbaycanda iki siyasi qutb movcud idi Merkezi Gence olan Yelizavetpol quberniyasinin erazilerinde ADR dovleti olkenin serq bolgelerinde ise bolsevikler basda olmaqla Sovet hakimiyyeti fealiyyet gosterirdi Hele 1918 ci ilin aprelin 25 de bolsevikler ozlerinin Baki kommunasini ve Baki Xalq Komissarlari Surasini yaratmisdilar Bu hokumet Sovet Rusiyasina tabe olub qarsisina ADR i legv etmek meqsedini qoymusdur Dovlet musteqilliyini qorumaq meqsedile ADR hokumeti 1918 ci iyunun 4 de Osmanli imperiyasi ile sulh ve dostluq haqqinda muqavile imzalayir Osmanli ordusu Genceye daxil olur Bundan sonra xususi Azerbaycan herbi korpusu yaradilir Bu korpus Osmanli ordusu ile birge Qafqaz islam ordusunu teskil edir da Gence uzerine hereket eden Bakkomunanin silahli destelri hemin ordu terefinden bir nece doyusde darmadagin edilir ve geri oturdulur 1918 ci ilin iyulun 31 de Baki Xalq Komissarlari Surasi hakimiyyetden imtina edir Seherde hakimiyyet dasnak ve menseviklerden teskil olunmus Sentrokaspi Merkezi Xezer diktaturasinin eline kecir Lakin artiq sentyabrin 15 de Qafqaz islam ordusu Bakini azad edir Bunun ardinca sehere ADR in rehberliyi de kocur 1918 ci ilin dekabrin 7 de Azerbaycan parlamentinin tenteneli acilisi olur Parlament 97 deputatdan ibaret olmus onun sedri ise Elimerdan bey Topcubasov secilmisdir Belelikle erazisi 98 min km ve ehalisi 2 mln 800 min olan ADR parlament respublikasi kimi fealiyyet gostermeye baslayir Umumiyyetle movcud oldugu dovrde Azerbaycan parlamenti 315 qanun layihesini nezerden kecirmisdir Butun bu qanunlar dovletciliyin demokratik milli hakimiyyetin menafeyine xidmet edirdi Lakin ADR dusmen quvvelerin ehatesinde idi Artiq 1918 ci ilin payizinda Ermenistan Respublikasi erazi iddialari ile ADR e qarsi tecavuzkar muharibeye baslayir Xarici mudaxileden qorunmaq meqsedile 1919 cu ilin iyununda Dovlet Mudafie Komitesi yaradilir Beynelxalq sahede de ADR musteqilliyinin dunya olkeleri terefinden taninmagi meqsedile feal siyaset yeridirdi Bu meqsedle 1919 cu ilin yanvarinda basda E M Topcubasov olmaqla ADR numayende heyeti Paris sulh konfransinin isinde istirak etmisdir 1920 ci ilin yanvarin 20 de Paris konfransinin Ali Surasi ADR i musteqil bir dovlet kimi taniyir Tezlikle Bakida ABS ve Britaniya Osmanli imperiyasi ve Belcika Yunanistan ve Iran Danimarka ve Litva Fransa ve Gurcustan Isvecre ve Isvecin diplomatik missiyalari fealiyyete baslayir 1920 ci ilin aprelinde ADR ordusunun esas quvveleri qerb serhedlerinde ermeni tecavuzunun qarsisini almaq meqsedile cemlesdirilmisdir Hemin zaman general A I Denikini meglub eden Sovet Rusiyasinin 11 Qizil Ordusu Simali Qafqazdan ADR erazisine soxuldu Respublikada gizli fealiyyet gosteren bolsevikler de daxilden silahli qiyam qaldirmaga hazirlasirdilar 1920 ci ilin aprelin 27 de bolsevikler Bakida silahli qiyam qaldirdilar Dovletin muhum strateji obyektleri poct teleqraf neft medenleri vagzal ve liman onlar terefinden ele kecirildi Hemin gun 11 Qizil Ordu Bakiya yaxinlasdi Bele seraitde ADR parlamenti hakimiyyeti Azerbaycan inqilabi komitesine tehvil vermeye mecbur oldu ve bununla da ilk Azerbaycan Demokratik Respublikasinin fealiyyetine son qoyuldu ADR tekce Azerbaycanda deyil butun Serqde ilk dunyevi demokratik huquqi musteqil dovlet olmusdur Onun qebul etdiyi siyasi senedler ve umumiyyetle ADR in varligi Serq olkelerindeki demokratik ve azadliq herekatina boyuk tesir etmis onlar ucun ornek olmusdur Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi Redakte Esas meqale Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi AzSSR gerbi 1920 ci ilin aprelin 28 de Azerbaycanda Sovet hakimiyyeti qurulandan bir muddet sonra da olke oz musetqilliyini saxlaya bilmisdir Aprelin 30 da Rusiya ile Azerbaycan arasinda herbi iqtisadi muqavile imzalanmisdir 1921 ci ilde terkibine Gurcustan Ermenistan ve Azerbaycan respublikalari daxil olmus Zaqafqaziya Federasiyasi teskil edildi 1922 ci il dekabrin 30 da Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqinin SSRI yaranmasi ve Zaqafqaziya Federasiyasinin bu quruma daxil olmasi ile Simali Azerbaycanin musteqilliyine son qoyuldu Ikinci dunya muharibesi 1939 1945 beseriyyetin 20 ci yuzilliyinde en agir ve dehsetli bir dovr olmusdur Azerbaycan xalqi bu muharibede esl sucaet ve ezmkarliq numayis etdirmisdir Azerbaycanin Sovet dovru tarixinde 1969 cu il donus noqtesi olur Bu ilk novbede Heyder Eliyevin Azerbaycan Kommunist Partiyasinin birinci katibi secilmesi ile elaqedar idi Artiq hemin ilin avqustunda onun terefinden respublikada xalq teserrufatina ve medeni quruculuga rehberliyi esasli sekilde yaxsilasdirmaq dovlet ve emek intizamini mohkemlendirmek kadrlarin mesuliyyetini artirmaq xetti mueyyen edilmisdir Ucuncu respublika RedakteYeni tarixi inkisaf merhelesinde Azerbaycan Respublikasinin qarsisinda dovlet musteqilliyinin mohkemlendirilmesi demokratiya huquqi dunyevi dovlet qurulmasi olkenin erazi butovluyunun berpasi Dagliq Qarabag probleminin milli maraqlara uygun helli ehalinin tehlukesizliyinin ve rifahinin temin edilmesi kimi muhum tarixi vezifeler dururdu 1991 ve 1992 ci ilin I yarisinda olkeye rehberlik eden sexsler dunyada ve dagilan Ittifaq mekaninda bas veren siyasi proseslere dunya hadiselerinin inkisaf meyllerine tam zidd siyaset yeriderek xalqin musteqillik iradesinin eksine gederek butun mumkun vasitelerle SSRI ni qoruyub saxlamaga daha sonra ise ne bahasina olursa olsun Azerbaycanin bu quvvelerin tesir dairesinden cixmasina yol vermemeye cehd gosterirdiler Azerbaycan Respublkasinin musteqillik elde etdiyi ve suveren dovlet quruculuguna basladigi erefede yeni 1991 ve 1992 ci iller erzinde Dagliq Qarabagda veziyyet gunden gune gerginlesirdi SSRI dagildiqdan sonra Ermenistan genismiqyasli herbi emeliyyatlara basladi 1992 ci ilin fevralinda Dagliq Qarabagin azerbaycanlilar meskunlasan Xocali seherinde qocalar qadinlar ve usaqlar da daxil olmaqla 613 nefer dinc sakin rus herbcilerinin komeyi ile ermeniler terefinden xususi qeddarliqla qetle yetirildi Bundan sonra 8 mayda ermenilerin Dagliq Qarabagda azerbaycanlilarin dayagi olan Susani isgal etmesi ile yerli ehali burdan qovuldu Susanin suqutu ile Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde etnik temizleme emeliyyati tamamlandi 1992 ci il mayin 18 19 da Ermenistan silahli quvveleri Dagliq Qarabagin hududlarindan kenarda olan Lacin rayonunu isgal etdiler Neticede 63 minden artiq Lacin sakini daimi yasayis yerlerinden qovuldu Eyni zamanda Ermenistan silahli quvveleri Naxcivan Muxtar Respublikasinin Sederek rayonunda Azerbaycan Turkiye serhedinin strateji ehemiyyete malik sahesine hucum etdi Bu muddet erzinde Respublikanin siyasi heyatinda da muhum hadiseler cereyan etmekde idi Xocali faciesinden sonra 1992 ci ilin martin 6 da Azerbaycan prezidenti Ayaz Mutellibov istefaya getmeye mecbur oldu Hemin il mayin 14 de Mutellibov yeniden hakimiyyete qayitdi mayin 15 de ise Xalq Cebhesi parlamentin binasina hucum teskil etdi Mayin 18 de parlament dord gun evvel qebul etdiyi qerarinin qanunsuz oldugunu elan etdi ve belelikle Mutellibovun bir daha hakimiyyete qayitmaq cehdleri puc oldu 1992 ci ilin may iyun aylarinda Azerbaycan Xalq Cebhesi hakimiyyeti ele aldi Olkenin prezidenti Azerbaycan Xalq Cebhesinin sedri Ebulfez Elcibey secildi Lakin cebhedeki ugursuzluqlar neticesinde 1993 cu ilin yayinda Azerbaycanda siyasi veziyyet gerginlesdi 1993 cu ilin martin 27 den aprelin 3 u muddetinde Ermenistan silahli quvveleri Kelbecer rayonunu da isgal etdiler Dagliq Qarabag erazisinden kenarda yerlesen iki rayonun isgali bir daha onu gosterdi ki ermeniler terefinden toredilen bu munaqise Dagliq Qarabagin azadligi ugrunda mubarize ideyasindan xeyli uzaq olaraq eslinde qesbkar ve isgalci siyasetin davami idi 1993 cu illin evvelinde bas veren butun bu hadiseler olkeni derin siyasi iqtisadi ve sosial bohrana qerq edib iyun ayindaki Gence qiyami ile neticelendi Bas nazir Milli Meclisin sedri guc nazirliklerinin rehberleri istefaya getdi Artiq 1993 cu ilin iyun ayinda Azerbaycanda derin siyasi ve ictimai bir bohran hokm sururdu Herc mercliyin bas alib getdiyi Azerbaycan vetendas muharibesi heddine gelib catdi 1993 cu ilin iyununda bir qrup Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin deputatinin ve ziyalilarin deveti ile Naxcivan MR Ali Meclisinin sedri 1969 1982 ci illerde Azerbaycan SSR Kommunist Partiyasi Merkezi Komitesinin 1 ci katibi olmus Heyder Eliyev Bakiya geldi Heyder Eliyev hele 1990 ci ilin iyulunda Azerbaycana qayitmis once Bakida sonra ise Naxcivanda yasamis hemin ilde Respublika Ali Sovetine deputat secilmisdir Heyder Eliyev 1991 1993 cu illerde Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Meclisinin sedri olmus 1992 ci ilde Yeni Azerbaycan Partiyasinin Naxcivan seherinde kecirilmis tesis qurultayinda partiyanin sedri secilmisdir Heyder Eliyev 1993 cu ilin iyunun 15 de Azerbaycan Ali Sovetinin sedri secildi iyunun 24 de ise Milli Meclisin qerari ile Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin selahiyyetlerini heyata kecirmeye basladi 1993 cu il oktyabrin 3 de umumxalq sesvermesi neticesinde Heyder Eliyev Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti secildi Yeni hokumet qarsisinda respublikani davamli bohrandan cixarmaq qonsu olkelerle pislesmis munasibetleri berpa etmek iqtisadiyyati ayaga qaldirmaq olke daxilinde sabitliyi temin etmek ermeni tecavuzunun qarsisini almaq kimi cetin vezifeler dururdu Lakin 1993 cu ilin yay payiz aylarinda bir birinin ardinca Dagliq Qarabagdan kenarda yerlesen Fuzuli Cebrayil Qubadli ve Zengilan rayonlari isgal olundu Bu isgallar neticesinde respublikada qacqinlarin sayi bir milyona catdi Belelikle bu tecavuz neticesinde Azerbaycan Respublikasinin 17 min kvadrat kilometredek torpagi isgal olundu ki bu da olke erazisinin 20 faizini teskil edir Bu munaqisede 18000 neferden cox olke vetendasi helak olmus 50 minden cox adam yaralanmis ve ya elil olmusdur Heyder Eliyevin Azerbaycan rehberliyine qayidisi ile olkenin ictimai siyasi sosial iqtisadi elmi medeni heyatinda beynelxalq elaqelerinde donus yarandi elmi esaslara beynelxalq norma ve prinsiplere uygun musteqil dovlet quruculugu baslandi Azerbaycan dovletciliyinin movcudluguna boyuk tehluke olan 1994 cu il oktyabr Gence ve 1995 ci ilin martinda Qazax Agstafa Baki dovlet cevrilisi cehdlerine son qoyuldu olkede mohkem ictimai siyasi sabitlik berqerar edildi Bu illerde milli ordu quruculugunda ciddi deyisiklikler basladi Beyleqan ve Fuzuli istiqametinde dusmene eks zerbeler endirilerek torpaqlarin mueyyen bir hissesi azad edildi 1994 cu ilin mayinda Ermenistan Azerbaycan munaqisesinin hellinde ilk merhele kimi cebhe xettinde bu gunedek davam eden ateskes elde olundu Respublika rehberliyinin feal diplomatiyasi neticesinde Azerbaycan dunyanin demokratik dovletlerinin ve aparici ictimai teskilatlarinin respublikaya onun zorla celb olundugu silahli munaqiseye munasibetinin esasli suretde deyisilmesine nail ola bildi ATET in Lissabon zirve toplantisinda 1996 bu beynelxalq teskilatin 54 uzvunden 53 u Ermenistan istisna olmaqla Dagliq Qarabag probleminin hellinde Azerbaycanin milli menafelerine uygun prinsipleri mudafie etdi Respublika rehberliyi olkenin iqtisadi potensialini berpa ederek inkisaf etdirmek meqsedile iri miqyasli beynelxalq sazislerin islenib hazirlanmasi ve heyata kecirilmesi sahesinde cox gergin fealiyyeti oz behresini qisa muddetde verdi 1994 cu ilin sentyabrinda Bakida Esrin Muqavilesi adi almis neft muqavilesi baglandi Xezerin karbohidrogen ehtiyatlarinin islenmesine yoneldilmis bu ve diger muqavileler Azerbaycana yaxin illerde qoyulacaq xarici sermayenin 60 milyard dollardan cox olmagini nezerde tutur Bu muqavileler deyerli siyasi mena kesb edir ve Azerbaycanin beynelxalq siyasetinde rolunu guclendiren amil funksiyasini dasiyir Azerbaycan neftinin dunya bazarina neqli sahesinde de ugurlu addimlar atilmis Baki Supsa boru kemeri tikilib istifadeye verilmisdir Strateji ehemiyyet kesb eden Baki Tbilisi Ceyhan esas neft ixrac boru kemerinin tikintisi ugurla heyata kecirilmekdedir Azerbaycan dovletinin rehberliyinin tesebbusu ile Boyuk Ipek Yolunun berpasinda TRASEKA umumdunya kommunikasiya proqraminin heyata kecirilmesinde Azerbaycan aparici rol oynamis 1998 ci ilin sentyabrinda 32 olkenin ve 14 beynelxalq teskilatin yuksek seviyyeli numayendelerinin Bakida kecirilmis beynelxalq konfransi proqramin icraci katibliyinin Bakida yerlesmesi haqqinda qerar qebul etmisdir Gurcustan Ukrayna Ozbekistan Azerbaycan ve Moldovani ehate eden GUEAM birliyinin yaranmasinda Respublika Prezidenti Heyder Eliyevin onemli xidmeti olmusdur 1995 ve 2000 ci illerde cox partiyaliliq esasinda parlament seckileri kecirilmis Konstitusiya mehkemesi yaradilmis Azerbaycanda olum cezasi legv olunmus olke erazisinde belediyyeler fealiyyete baslamisdir 1995 ci il noyabrin 12 de yeni musteqil Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi qebul olunmusdur Mehz Konstitusiya esasinda fealiyyet gosteren parlament Milli Meclis ve burada qebul olunmus qanunlar esasinda Azerbaycanda siyasi iqtisadi huquqi demokratik islahatlar heyata kecirilir Bu islahatlar olke heyatinin butun sahelerini ehate edir 1996 ci ilin iyunundan Azerbaycan Avropa Surasina xususi qonaq statusu almis 2001 ci il yanvarin 25 de ise onun tam huquqlu uzvu olmusdur 2001 ci ilin noyabrin 9 10 da dunya azerbaycanlilarinin Bakida kecirilen I qurultayi Azerbaycan diasporunun fealiyyetinin yaxsilasdirilmasi ve guclendirilmesi sahesinde cox deyerli qerarlar qebul etmisdir 1998 ci ilin oktyabrin 11 de kecirilen seckilerde Heyder Eliyev secicilerin 76 1 faizini toplayaraq yeniden Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti secilmisdir Menbeler RedakteIstinadlar Redakte Istoriya Vostoka V 6 t T 2 Vostok v srednie veka M Vostochnaya literatura 2002 ISBN 5 02 017711 3 DARBAND EPIGRAPHY i Middle Persian Inscriptions Encyclopaedia Iranica 2016 Istifade tarixi 7 aprel 2016 Atropates Menbe Encyclopaedia Iranica M L Chaumont nesr Darmesteter James 2004 Frawardin Yasht Avesta Khorda Avesta Book Of Common Prayer reprint Kessinger Publishing seh 93 ISBN 978 1 4191 0852 5 Azerbaijan Early History Persian and Greek Influences U S Library of Congress Istifade tarixi 7 June 2006 1 2 3 Ricard Tapper December 15 1987 en AZERBAIJAN i Geography Encyclopaedia Iranica 205 215 Gusejnov G Iz istorii obshestvennoj i filosofskoj mysli v Azerbajdzhane XIX veka B Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1949 S 107 Vsemirnaya istoriya T 3 M 1957 S 132 Azerbaycan tarixi Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya gl red A M Prohorov 1969 1978 invisible char A History of Qarabagh An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi s Tarikh e Qarabagh Mazda Publishers 1994 ISBN 1 56859 011 3 p XV V N Leviatov Ocherki iz istorii Azerbajdzhana v XVIII veke Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1948 S 144 Shnirelman 2003 seh 33 Swietochowski T Russian Azerbaijan 1905 1920 Cambridge University Press 2004 S 90 ISBN 0521263107 Azerbajdzhanskaya Narodnaya Respublika Azerbajdzhan Halg Dzhumhurijjeti pervaya parlamentskaya respublika na Vostoke maj 1918 g aprel 1920 g 2011 05 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 10 14 Touraj Atabaki Iran and the First World War Battleground of the Great Powers I B Tauris 4 sep 2006 ISBN 978 1860649646 p 132 Roger M Savory The Consolidation of Safawid Power in Persia Studies on The History of Safawid Iran Variorum Reprints London 1987 s 85 Cevahir el Exbar ver 298a 299b Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 375 376 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 315 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix c 1 fars metni seh 32 41 Sah Ismayihn anonim tarixi seh 333 340 Shapaf xan Bidlici t II c 146 I P Petpyshevckij Azepbajdzhan v XVI XVII vv Cb ct po izycheniyu ictopii Azepbajdzhana vyp I Baky 1949 c 229 230 Minorsky V La Perse au XV e siecle entre La Turque et Venise Paris 1933 seh 45 Petrushevskij I P Gosudarstvo Azerbajdzhana v XV veke V kn Sbornik statej po istorii Azerbajdzhana Baku 1949 seh 231 Tarixi Cennabi c 1 seh 961 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 411 1 2 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi 161 1 2 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 458 Cevahir el Exbar ver 339b Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi 144 Ismayilin anonim tarixi ver 32a b Hebib es Siyer c 4 seh 499 500 Tarix i Sah Ismayil Britanya muzeyinde saxlanilan elyazma 3248 seh 64b 65a Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 234 Erika Glassen Die fruhen Sawaviden nach Gazi Ahmad Qumi Freiburg im Brcisgau 1970 Tahsin Yazici 1967 s 54 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 244 Minorsky V La Perse au XV e siecle entre La Turque et Venise Paris 1933 seh 60 61 Efendiev O A Obrazovanie azerbajdzhanskogo gosudarstva Sefevidov v nachale XVI veka Baku 1961 seh 90 91 Edebiyyat Redakte Shnirelman V A 2003 Vojny pamyati mify identichnost i politika v Zakavkaze ISBN ISBN 5 94628 118 6 Isgender bey Munsi Turkman Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Tarixe alemaraye Abbasi Baki Serq Qerb 2010 ISBN 978 9952 34 620 6 yukle Sahin Ferzeliyev Azerbaycan XV XVI esrlerde Baki Elm 1983 108 seh yukle Qizilbaslar tarixi Tercume ve serhler M E Mehemmedi Baki Azerbaycan nesriyyati 1993 48 seh yukle olu kecid Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 680 seh Rehime Dadasova Sefevilerin son dovru ingilisdilli tarixsunasliqda B Xace Zeynalabidin Eli Ebdi bey Tekmiletul exbar Sefevi dovru sah Ismayil ve sah Tehmasib dovrlerinin tarixi Baki Elm 1996 200s ISBN 5 8066 0436 5 Efendiyev Oqtay 2007 Azerbaycan Sefeviler dovleti PDF Kamil Muxtarov Serq Qerb ISBN 978 9952 34 101 0 2017 08 28 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 08 01Hemcinin bax Redakte Vikianbarda Azerbaycan tarixi ile elaqeli mediafayllar var Azerbaycanlilar Azerbaycan tarixi erazi Azerbaycan tarixi dovletlerinin siyahisi Azerbaycan hokmdarlarinin siyahisi Azerbaycan tarixinin xronologiyasi Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde Azerbaycan hokmdarlarinin siyahisi Azerbaycan Tarixi Secere cemiyyetiMenbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan tarixi amp oldid 6065553, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.