Axund Hacı Ağamirzə Əbdülkərim ağa Badkubi

Hacı Əbdülkərim 1868-ci ildə Badikubənin Maştağa kəndində Hacı Əhməd bin Abbas bin Ağamirzə bin Şeyx İbrahim adlı bir şəxsin ailəsində dünyaya göz açmışdır. Onun əsil adı Ağamirzədir. Xorasana təhsil almağa gedərkən rus hökuməti sənəd vermədiyindən Əbdülkərim adlı bir şəxsin sənədləri ilə gedir və sonralar bu ad ilə də məşhur olur. Hacı Əbdülkərimin həyatı çox keşməkeşli olmuşdur. O, dünyaya gələndə birinin 27, digərinin isə 30 yaşı olan iki ögey qardaşı var idi. Kiçik yaşlarında onlardan olmazın əziyyətlər görmüşdü. Bunlardan başqa onun özündən 6 yaş böyük bir doğma qardaşı da var idi. 14 yaşında ikən atadan  yetim qa-lan Ağamirzə doğma qardaşından da çox əziyyətlər görmüşdü. Qardaşı onun oxumağa olan böyük həvəsini nəzərə almadan maddi ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün bağ-torpaq işlərilə məşğul olmağını tələb edərdi. Odur ki, Ağamirzə yaz aylarını işləyər, qışda hamı istirahət edəndə dərsə gedərdi. İbtidai təhsilini maştağalı Hacı Molla Əliməhəmmədin mədrəsəsində almışdır. Burada Qurani-Kərim və fars dilini mükəmməl öyrənmişdir. Daha sonra Bakıdakı Hacı Hacıbaba mədrəsəsində axund Molla Əzimdən bir qədər sərf və nəhv, fiqh, məntiq, bəlağət və üsul elmlərindən bəhrələnir. O vaxt Ağamirzə çox kasıb bir həyat sürürdü. Nəticədə çox zəifləyib ürək qısılmasına mübtəla olur. Elə həmin vaxt Badikubəyə vəba düşür. O bəlaya tutulursa da, Allah-Təalanın köməyi ilə xəstəlikdən xilas olur. Ali ruhani təhsil almaq niyyəti ilə Məşhədi-Müqəddəsə getmək istəyir. Qardaşı ona mane olur. Çarəsiz qalan Əbdülkərim özü ilə qardaşı arasında bölüşdürülməli olan bağat, əmlak, ticarət-dükan, ev və evdə olan əşyalardan tamamilə əl çəkib qardaşının ixtiyarına verərək özü-nün bir neçə kitabını və yüz altmış manat pulu (o vaxt yetmiş tümən irani edirdi) götürüb çox çətinliklə ana-sından icazə alıb, təqribən, 1894-cü ildə Məşhədi-Müqəddəsə yola düşür. Burada bir sıra üləmanı axtarır. O Ağamirzə Hacı Mirzə Abbasın yanında qalıb ondan fiqh, üsul, kəlam və riyaziyyatdan elm əxz edir. Burada qalaraq əvvəlcə Məşhəddə Cəfərxan, sonra isə Xeyratxan mədrəsəsində Xorasan vilayətinin ən məşhur alimlərindən dərs alır. O, dərs almaqla yanaşı, mənimsədiyi elmləri təhsilə yeni  başlayan tələbələrə də öyrədir-di. Onun tələbələrindən biri də Azərbaycanın görkəmli şairi Abdulla Şaiq idi. Sonralar onların arasındakı us-tad tələbə münasibəti yaxın dostluğa çevrilir. Bakıya qayıtdıqdan sonra Abdulla Şaiq tez-tez öz ustadına baş çəkərdi. Axundun oğlu görkəmli islamşünas alimimiz Əhmədağa Əhmədov Abdulla Şaiqin ömrünün axırına qədər hər Novruz bayramının axşamı öz müəlliminin yanına bayram mübarəkliyinə gəldiyini söyləyirdi. Məşhəddə olarkən Hacı Əbdülkərim Ağa klinik ölüm keçirir. Həmin yuxunun təfsilatını öz xətti ilə “lisanül-müstəğisin” və “Halləlul-muşkilət” əsərlərinin sonunda “Bəndənin ölümdən sonrakı həyatı” başlığı altında yazmışdır.

Hacı Əbdülkərim Ağa 6 ildən bir qədər artıq burada qaldıqdan sonra zəmanənin elm mərkəzi, Əhli-beyt elinin paytaxtı Nəcəfə yola düşür. Orada Mirzə Əbdülkərim ən məşhur müctəhid və mərceyi-təqlidlərdən mərhum ayətullahul – üzmalar Şeyx Məhəmməd Həsən Maməqani (vəf.1906), Seyyid Məhəmməd Kazim Təbatəbai Yəzdi (1832-1919), Seyyid Məhəmməd Təqi Qəzvini (?) və Ayətullah Uzmə Seyyid Əbülhəsən İsfəhani Musəvi (1277-1365). Mirzə Əbdülkərimlə birlikdə Nəcəf şəhərində onun daha iki həmkəndlisi – Şeyx Hüseyn və Axund Mirələkbər də oxuyurdu. O, oxuduğu müddətdə Nəcəfin müəllim və tələbə heyəti arasında böyük hörmət və nüfuz qazanmışdı. Onların hər birinin Badikubiyə verdikləri icazənamələr bu gün də Hacı ağanın şəxsi arxivində mühafizə olunur. İcazənamələrdə onun yüksək əxlaqi keyfiyyətlərindən, islami biliklərə yiyələnər-kən tükənməz marağından, əldə etdiyi elmi nəaliyyətlərindən söhbət açılır və onun artıq bir alim kimi yetişdiyinə etimad göstərilir.

Hacı Əbdülkərim həmişəlik burada qalmağını qərarlaşdırmışdı. Anasaı ara-sıra övladına məktub yazıb vətənə qayıtmağını xahiş edirdi. Xahişini yerinə yetirmədiyini gördükdə  əmr yazdı ki, oğul, məni bundan artıq ayrılıq oduna yandırma. Ömrümün sonuna az qalıb. Mənim dəfnimi biganə əlinə vermə. Əgər bu dəfə də sözümə əməl etməsən, analıq haqqımı sənə halal etmərəm. Ömrünü  ərəb və fars dillərini, zəngin Şərq mədəniyyətini, islam dinini, onun ideoloji, etik və siyasi əsaslarını, müsəlman hüququnu öyrənməyə və öyrətməyə sərf etmiş Hacı Əbdülkərim Ağa Badikubi  bu dəfə anasının təkidini yerə sala bilməyib, ətrafındakı ağalar ilə halallaşıb,1905-ci ildə vətənə qayıdır.

Əbdülkərim Ağa 1907-ci ildə xalası qızı Məşhədi Hökumə xanımla ailə həyatı qurmuşdur. 1908-ci ildə həcc ziyarətinə gedir, qayıdandan sonra ona Hacı ağa deyə müraciət edirlər. 1910-1920-ci illərdə Hacı Mirzə Əbdülkərim Ağa Maştağa kəndindən əlavə Bakı şəhərində də işləyirdi. Bakı camaatı onu İçəri şəhərdəki Hacı Şeyx Əli və Təzəpir məscidlərində moizələr oxumağa dəvət edirdi. O zaman rus hökumətinin Maştağada təyin etdiyi dörd nəfər “molla” adlandırılan kəslər kəndin bəzi başçılarını öz tərəflərinə çəkib onu məhv etmək  üçün hər vasitəyə əl atırdılar. Nəhayət onun dövlətə və millətə bədxah bir şəxs olduğunu, ondan böyük fəsadlar gözlənildiyindən məhvinin labüdlüyünü israr edən bir ərizə yazıb imzalayaraq hökumət mərkəzinə təslim etdilər. Bundan sonra bir-birinin ardınca vilayət əhlinin zərbələrinə düçar olur. İş o yerə çatır ki, 1908-ci ildə Tiflisə gedib Şeyxülislamın yanında komissiyanın qarşısında 11 fəndən ibarət imtahan verir. Çox uzun çəkən imtahandan sonra ona ali dərəcədə olduğunu təsdiqləyən vəsiqə verirlər. Bundan sonra gəlib öz yerində qərar tutur. O moizələrində bəzi fanatik ruhanilərin şəriətə  zidd əməlləri ca-maat arasında yaymasına qarşı ciddi mübarizə aparırdı. Milyonçu və tacirləri zəkat verməyə  kasıblara əl tutmağa, qoçuları isə xalqın əmlak və namusuna ehtiram göstərməyə çağırırdı.

20-ci illərdə sovet rejimi gücləndikdən sonra dinə qarşı hücumlar kəskinləşir. Bu təzyiqlər Hacı ağadan da yan keçmir. 1927-ci ildən etibarən Mirzə Əbdülkərim məscidlərdən uzaqlaşdırılır. Repressiya illərində Hacı ağanı «qolçomaqlar» siyahısına salıb səsvermə hüququndan məhrum edirlər. Saysız-hesabsız təqiblər zamanı özünün bir çox sənədlərini məhv edir. Nəhayətdə ev-eşiyindən sürgün edilərək, 1933- 1936-cı illərdə ailəsi ilə birlikdə Xırdalanda kirayənəşin kimi yaşamaq məcburiyyətində qalır. Maştağaya qayıtdıqdan sonra ev dustaği kimi guşənişin həyat keçirən Hacı ağa saysız əziyyətlərdən sonra 1961-ci il iyun ayının 20-də vəfat edir. Öz vəsiyyətinə görə Maştağa kəndinin «Seyyidlər» məhəlləsindəki qəbristanlıqda dəfn edilib və qəbrinin üzərin-də məqbərə ucaldılıb. Məqbərədə 1965-ci ildə dünyasını dəyişmiş xanımı Hökumə xanım və  oğlu Əhmədağa Əhmədovla yanaşı uyuyur.

Hacı ağanın iki oğul, iki qız övladı olub. Təbii ki başçısına “qolçomaq” damğası vurulmuş bir ailənin uşaqlarının sovet məktəblərində təhsil almasına icazə verməzdilər. Odur ki, təhsildən uzaqlaşdırılan Bəhiyyə və Ətiyyə adlı qızlarının ilk müəllimi Ağa özü olub. Sonralar təhsillərini öz evlərində açılmış kursda davam etdirmişlər. Böyük qızı Bəhiyyə xanım 1974-cü ildə xəstəlikdən dünyasını dəyişib. Kiçik qızı Ətiyyə xanım isə ömrünün  92-cı baharını yaşayır. Bacıların təhsil al-mamasına baxmayaraq, sanki övladları onların da hayıfını çıxaraq hamı ali təhsil almış və respublikanın müxtəlif sahələrində bacarıqla çalışırlar.

Hacı ağanın kiçik oğlu Əliağa da ilk təhsilini atasından alıb. Son dərəcə təqvalı olan bu gənc orta məktəbi bitirdikdən sonra az müddət Maştağa Cümə məscidində açılmış tikiş fabrikində çalışıb. O vaxt dini ibadətlərə əməl etmək qadağan idi. Sovet müəssisəsində çalışmasına baxmayaraq, üzərində nəzarət olmasını bildiyi halda, ibadətindən qalmayır, oruc tutur, namaz qilirdı. Çalışırdı ki, bunu rəhbərlik duymasın. Sağlam düşüncəli, qəlbi saf arzularla döyünən Əliağanı çox keçmir ki ordu sıralarına çağırırlar. II Dünya müharibəsinin qızğın vaxtı idi. O, müharibədən qayıtmayır.

Əbdülkərim Ağanın böyük oğlu Əhmədağa Əhmədovu bu gün nəinki respublikamızda, onun hüdudlarından kənarda belə, tanıyırlar. Texniki elmlər namizədi olan görkəmli alim öz ixtisas sahəsi ilə yanaşı, ədəbiyyat və ilahiyyata dair əsərləri ilə də tanınmaqdadır. Belə ki, o, “Nizami-elmşünas”, “İslamın əsasları”, “İslam əxlaqı”, “Nikatül-Quran”, “İslam təlimi”, “Ərəb əlifbası”, “Allahın hüccətləri”, “Dürəfşan kəlamlar”, “Camei-Əbbasi” (Farscadan tərcümə) və s. kimi 20-dən artıq əsərin müəllifidir. Görkəmli alim, gözəl, xeyirxah insan, el ağsaqqalı, hamının məsləhətçisi, şəriətimizin bilicisi Əhmədağa Əhmədov ata-baba ocağının çırağını yandıran sonuncu sakin idi. 2008-ci il mart ayının 21-də sübh azanının bitdiyi vaxt o öz haqq dünyasına qovuşdu.

Axund Hacı Əbdülkərim Ağanın yaradıcılığı onun ömrünün son mərhələsinə təsadüf edir. Bunun da səbəbləri vardır. Başlıcası odur ki, o gəncliyini təhsilə sərf etmişdir. Vətənə qayıtdıqdan sonra rus hökumətinin təyin etdiyi «dindarlar» onun ruhani kimi fəaliyyətini həmişə nəzarət altında saxlayırdılar. Odur ki, burada elmi yaradıcılıqla məşğul olmaq qəti mümkün deyildi. Məscidləri fabriklərə, anbarlara çevirən sovet hökuməti qurulduqdan sonra ruhanilərə tutulan divan daha amansız oldu. Hökumətə can-başla qulluq edənlər öz fəaliyyətlərini daha qabarıq nəzərə çatdırmaq üçün «Allahsızlar» cəmiyyəti yaratmışdılar. Bu cəmiyyətin başlıca vəzifəsi dinə və dindarlara qarşı mübarizə aparmaq idi. Belə bir dövrdə ev dustağı olan Əbdülkərim Ağa müxtə-lif dini mövzuları əhatə edən altı əsər yazmış, bir əsəri isə tərcümə və şərh etmişdir. Bunlar aşağı-dakılardır:

1.Lisanül-müstəğisin – (Allahdan kömək istəyənlərin dili) 1946;

2. Halləlül-müşkilat –(Çətin anlaşılanların açıqlanması) 1948;

3. İrşadüş-şəbab –(Gənclərin (doğru yola) istiqamətləndirilməsi) 1949;

4. Gülzari- Hüseyni –(İmam Hüseyn bağçası) 1955;

5. Sıratül-müstəqim –(Düz yol) 1955;

6.İrşadül-mütəhəyyirin– (Tərəddüdlülərin istiqamətləndirilməsi) 1954;

7. Mənəzilüs-salikin –(tərcümə) (Yolçuların dayanacaqları) 1947.

Bunlardan başqa Hacı Əbdülkərim Ağa uşaqlar üçün “Adabül-ətfal”, “Şəriətül-ətfal” və “Əqaidüs-sibyan” adlı kiçik həcmli dərsliklər də yazmışdır ki, onların yeganə əlyazma nüsxələri müəllifin sağlığında itmişdir. Hacı ağanın Azərbaycan, ərəb və farsca yazdığı bir neçə mərsiyə, qəzəl və rübaisi onun gözəl şer təbindən xəbər verir.

Hacı ağa Badikubi gözəl xəttat olub. Bu onun əlyazmalarından da görünür. O, otuz cüz Öur’anı iki dəfə ayrı-ayrı cüzlər halında tam köçürtmüşdür. Bu gün onun kitabxanasında yalnız bir nüsxə mövcuddur. Birbaşa, qaralamasız yazdığı əsərlərinin qələmini də, mürəkkəbini də özü hazırlayırdı. “Gülzarı-Hüseyni”nin müqəddiməsində yazır: “Sabiqdə olan qələm bu zamanda ələ gəlməyib. Hər ələfdən qələm tərtib verib bir kəlmə yazınca, islanıb xətt zaye olar. Xülaseyi-maqsud budur ki, hər yerdə xələl gördün, qüsura aid etgilən.”