Avqust Şleyxer
Həyatı
Yaradıcılığı
A.Şleyxer (1821-1868) "Hind-Avropa dillərinin müqayisəli qrammatikası kompendiumu" (1861-1862) əsəri ilə müqayisəli-tarixi metodun böyük bir dövrünə yekun vuraraq "ulu dil" nəzəriyyəsini yaratmışdır. Lakin A.Şleyxerə qədər də bu barədə müəyyən fikirlər söylənmişdi: "...XVIII əsrin sonunda Vilyam Cons sanskrit, yunan, latın, qot, kelt və qədim fars dillərinin artıq mövcud olmayan bir mənbədən törəməsi fikrini irəli sürmüşdü. F.Bopp əvvəllər Hind-Avropa dillərinin sanskritdən, yaxud onunla ümumi olan bir "atadan" törəməsi fikrini deyirdisə, sonralar bu dillər arasında yalnız "qardaşlıq münasibətləri" olmasından danışırdı. F.Şlegel sanskrit dilinin ilkin olması, bütün Hind-Avropa dillərinin ondan törəməsi ideyasını irəli sürürdü". A.Şleyxer bunlardan fərqli olaraq, Hind-Avropa dillərinin ilk təsnifini vermiş, dillərin şəcərəsi nəzəriyyəsini yaratmış, qohum dillərin bir "ulu dil"dən – kök dildən əmələ gəldiyini və sonrakı dillərin həmin ulu dilin nəsilləri, budaqları olduğunu göstərmiş, fikirlərini "Şleyxer ağacı" deyilən bir ağac şəklində təsvir etmişdir. Onun fikrincə, ulu dilin xüsusiyyətləri (müəllif "ulu dil" dedikdə Hind-Avropa protodilini nəzərdə tutur) slavyan-german dillərində daha az mühafizə olunmuşdur, deməli, slavyan-german dilləri ulu dildən daha qədim dövrlərdə ayrılmışdır; yunan-itali-kelt qrupu bir müddət ulu dil daxilində dialekt kimi yaşamış, nisbətən sonralar ayrılmışdır. A.Şleyxerin fikrincə, ulu dil sanskrit dilinin ideal quruluşuna malik olmalı idi, eyni zamanda dil inkişafının ən yüksək zirvəsini təşkil etməli və flektiv formanın zirvəsinə çatmalı idi. Bu cəhətdən N.Y.Marrın fikri daha əsaslı görünür. N.Y.Marr qeyd edirdi ki, düşünmək olmaz ki, kök dil yüksək ədəbi, nümunəvi dil zirvəsinə çatdıqdan sonra parçalanır, əksinə, kök dil daxili şivələrlə birlikdə ümumiləşmək üzrə ikən dağılır, müxtəlif dillərin yaranmasına yol açır.
A.Şleyxer Hind-Avropa dillərinə məxsus praformaların öyrənilməsi yolunda böyük iş görmüş, fonetik, leksik, morfoloji arxetiplərin dəqiqləşdirilməsi üçün xeyli əmək sərf etmişdir. O hətta bərpa etdiyi protodildə "Qoyunlar və Atlar" adlı təmsil də yazmışdır. Şübhəsiz, hər bir dil ailəsinə məxsus protodili dəqiq prinsiplər əsasında ciddi və böyük bir tədqiqatçı qrupunun köməyi ilə əslinə yaxın şəkildə bərpa etmək olar. Bunun üçün ailə daxilindəki hər bir dilin tarixi materialları ortada olmalı və onların fonetikası, leksik tərkibi, qrammatik quruluşu dəqiq surətdə öyrənilməlidir. İkinci mərhələdə daha yaxın qohumların, məsələn, türk dilləri ailəsinin oğuz qrupu dillərinin, yaxud qıpçaq qrupunun və ümumiyyətlə, bütün bu cür daha yaxın qrupların dilləri müqayisə edilməli, sonra ailə daxilində bütün qrupların müqayisəsi aparılmalı, dəqiq nəticələr əsasında praformalar müəyyən edilməlidir. Yaxın qruplar arasında və bütövlükdə ailədaxili müqayisələr paralel də aparıla bilər. Dilçilikdə bunların artıq dəyərli nümunələri vardır.
A.Şleyxerin gördüyü iş nümunəvidir. Lakin bir çoxları dünya dillərinin bir kökdən, bir ulu dildən yaranması fikrini qəbul edə bilmirlər. Yer üzərində mövcud olan dillərin ailələrə bölündüyü fikrini heç kəs rədd etmir və bunu təkzib etmək üçün heç bir əsas da yoxdur. Şleyxerdən başlayaraq, bir sıra görkəmli alimlər dil ailələrinin hər birinin vahid bir kökdən, bir protodildən yarandığını sübut etmişlər. Bəs həmin protodillər haradan meydana çıxmışdır? Nə üçün qeyd edirlər ki, məsələn, Hind-İran budağında hind və İran dilləri daha sonralar təcrid olunmuşlar? Nə üçün qeyd edirlər ki, bir sıra dil ailələrinə nisbətən, türk və monqol dilləri sonralar təcrid olunmuşlar? Bunlar aydın şəkildə göstərir ki, tarixin bizə dəqiq şəkildə mə’lum olmayan (və ya arxeoloji qazıntılar əsasında təxmin etdiyimiz) bir dövründən başlayaraq, Yer üzərində yaranmış ilk dil tədricən qollara ayrılmağa başlamış və bu proses Hun imperiyasının təsiri ilə "xalqların böyük köçü" nəticəsində son məskunlaşmaya qədər sürətlə davam etmiş, sonralar da kəsilməmişdir. Beləliklə, aydın olur ki, ulu dil protodillərə parçalanmış, həmin protodilllər sonralar bir və ya bir neçə dil ailəsinin başında durmuşdur. Kök dil-gövdə qol-budaq atdıqca Yer üzərində dillər, dil ailələri artıb çoxalmış, minilliklər ərzində bir-birindən təcrid oluna-oluna müstəqilləşmişlər.
Ulu dilin parçalanması səbəbləri bizim təsəvvür etdiyimizdən qat-qat çox olmuşdur. Təbii fəlakət və zəlzələlər, yanğın və uçqunlar, təbii şəraitin kifayət qədər əlverişli olmaması, qohum tayfa və qəbilələr arasında ixtilaflar, əhalinin getdikcə artması, izlərini bütün dini kitablarda saxlamış Nuh daşqını, iqlimin dəyişməsi, havaların soyuması və istiləşməsi, Şimala doğru hərəkətin mümkünlüyü, daha yaxın ailə və qəbilələrin özlərinə müstəqil məskən seçmək istəyi, yeni otlaqlar və əkin yeri axtarışları, miqrasiyalar və s. insan dəstələrinin bir-birindən uzaq düşməsinə, minilliklər ərzində qohumların yadlaşmasına, ərazi iddiaları ilə düşmənçilik münasibətlərinin artmasına, dillərin, dinlərin, antropoloji quruluşun dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bunları biz dedik-demədik, məlumdur və qazıntı materialları da təsdiq edir.