fbpx
Wikipedia

At (Türk mifologiyası)

Yanvar 29, 2024

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: At (dəqiqləşdirmə).

At — türk, monqol və altay xalq mədəniyyətində, xalq inancında və mifologiyalarında müqəddəs heyvandır. Yunt (Yont, Yond) və ya Yabu (Yabı, Yabak, Yafak) ya da Yılkı (Yılxı, Cılkı) olaraq deyildiyi Türk dilləri də vardır. Monqollar Adu (Aduğ, Adagu) və ya Mor (Morın) deyərlər. Dırnaqlı, dörd ayaqlı, məməli yük heyvanıdır.

Türk mədəniyyətində at redaktə

Türklərdə çox böyük əhəmiyyəti vardır. Sahiblərilə birlikdə silkələnib daz (keçəl) bir ata çevrilən atlar vardır. Beləcə bir anda gücləri artır. Danışa bilən, uca bilən atlar vardır nağıllarda. Koroğlunun Qıratı vardır və sudan çıxıb gəlmişdir. Qırx gün günəş görməyən bir ahırda islah edilmişdir. Manas dastanında 200 qədər at adı iştirak edər. Burada yalnız Türk dastanları içində ən çox tanınan bir neçə atın adına veriləcəkdir. En bilinən və diqqət çəkici atlar bunlardır.

  1. Şubar: Alpamış Xanın atıdır.
  2. Ağqula: Manas Xanın atıdır.
  3. Burul: Koblandı Xanın atının adıdır.
  4. Çalquyruq: Töştük Xanın atıdır.
  5. Ağbut: Ural Xanın atının adıdır.

Atın küləkdən yaradıldığına inanılar. Beləcə küləyin gücü və sürəti ata keçmişdir. Ev edilərkən ən böyük dirəyə və ya çadırın orta direyine at qanı və ya at südü sürtülər. Dağ, meşə və atəş ruhlarına dua edilərkən qırmızı at yelesi istifadə edilər. Yaxşı at, uçan quşa yetişir, heç yorulmaz, düşməni hiss edər, sahibini əvvəldən xəbərdar edər, qəhrəmanın vəziyyətini anlar, rəngini dəyişdirər, ölən qəhrəmanı buraxmaz vətəninə geri aparar, yaralı sahibini yaxşı birinin yanına yetişdirər. Dəmirkazığa (qütb ulduzuna) bağlı olan Ağboz At və Göyboz At bu payanın ətrafında dönər dayanarlar. Başqırd dastanlarında Buzat (Boz At) və Sarat (Sarı At) olaraq iştirak edərlər. Balkarlara görə isə adları Doru Aygır və Saru Aygur şəklindədir. At olan evə şeytan girmeyeceğine, nəfəsinin cinləri kovduğuna inanılar. Atın quyruğunu, qadının saçını, kişinin bığını kəsməsi yas işarəsidir. Və bunlara icazəsiz toxunulması və ya kəsilməsi də təhqirdir. Evin ən böyük orta dirəklərinə at qanı, at yağı və ya at südü sürtülər. Qam atəşin qarşısında ayin edərkən Ağ At Dərisi üzərində dua edər və yerin, dağın, meşənin ruhlarına yakarırken qımız saçıb At Yelesi yelləyər. Bəzi bölgələrdə masaların ayaqları at toynağı şəklində yontulur. Altaylarda 1900-cü illərin başında belə ölülər atları ilə birlikdə basdırılardı. Yuxuda quyruğu kəsik at görmək ölüm xəbəridir, görən adam öləcək deməkdir. Atlar, ruhları o biri dünyaya daşıyır. Şeytanların atları üç ayaqlıdır. Müqəddəs atlar Günəş diyarından gəlirlər. Dağdan çıxma isə sudan çıxma qədər geniş olmasa da fərqli bir xüsusiyyətdir. Məhəmməd meraca çıxarkən Buraq adı verilən bir heyvandan istifadə eder və Türklərce daim at kimi təsəvvür edilmişdir. Burak sözü ərəbcə "berk" (şimşək) kökündən törəmiş bir sözdür və hızlılığı, işığı ifadə edər. Türklərə görə atlar günəşdən yer üzünə enmiş varlıqlardır. Koroğlunun atı Deniz Ayğırı və Çöl Kısrağının birləşməsindən törəmişdir. Bu dünyaya aid atlarla kənar dünyaya aid atların birləşməsindən doğan taylar çirkin olar amma sonradan dəyişərlər. Türklərdə və monqollarda insanın düşüncə gücü bir taya benzetilir və adına "Buyan" deyilər. At türklər və monqollarla qaynaşmış bir canlıdır. Türklər atlara rənglərinə görə adlar verirlər: Ağat, Buzat, Qırat, Alat, Sarat, Qarat, Dorat… Qara Atın yeraltına gedərkən, Ağ Atın isə səmaya gedərkən istifadə ediləcəyinə inanılır və bu səbəblə yeraltı Tanrısına qara at, səma Tanrısına ağ at qurban edilir. Bundan başqa əfsanələrdə adı çəkilən sıra xarici at növləri bunlardır:

  1. Yılmaya: Qanadlı At
  2. Tulpar: Uçan At
  3. Kilin: Buynuzlu At
  4. Cirən: Danışan At. Kayçı Ceren və Kamçı Ceren ən yaxşı bilinən iki dənəsidir.
  5. Burşun: Əkiz Atlar. Ağ Burşun və Kök Burşun. Uca bilərlər.

Sudan Çıxma redaktə

Özü və ya atası sudan (göldən) çıxıb gələn (sudan doğulan) bir atın / heyvan. Belə bir canlı qeyri-adi və fövqəladə xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn Koroğlunun atı sudan çıkmadır. Bəzən sudan çıxmanın əks olunması (soyun digər tərəfi) Çöldən Gəlmə olaraq ifadə edilər.

Çöldən Gəlmə redaktə

Özü və ya atası çöldən çıxıb gələn (atəşdən doğulan) bir atın / heyvan. Belə bir canlı qeyri-adi və fövqəladə xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn Koroğlu'nun atı belədir. Bəzən əks olunması (soyun digər tərəfi) Sudan Çıxma olaraq ifadə edilər. Çöl atəşi işarələr. Dayanıqlılığın sınandığı yer olaraq görülər. Övliyaların çöllərdə gəzdiyi də izah edilir.

Bəzi əfsanəvi atlar redaktə

Ağqula redaktə

Manas Xanın atıdır. Sıra xarici xüsusiyyətləri vardır, çox görkəmli və ağıllıdır. Sahibinə sadiqdir, döyüşlərdə onunla birlikdə düşmənə anlayaraq və istəyərək hücum. Kula gövdəsi tünd sarı, quyruğu, qıç tükləri və Yelesi quru olan at deməkdir. Bu söz mənşə olaraq anlamaq və yuxarı sıçrama mənalarını da daşıyır.

Şubar redaktə

Alpamış Xanın atıdır. Bayşubar və ya Kökşubar ya da Çubar olaraq da bilinər. Qeyri-adi xüsusiyyətləri vardır. Türk əfsanələrindəki fövqəladə atların xüsusiyyətlərinin hamısını daşıyar. Uça bilər, danışar, sahibini əvvəldən xəbərdar edər, onu tək buraxmaz, bir aylıq yolu bir gündə gedər, sahibinin nə vəziyyətdə olduğunu hiss edərək ona görə davranar. Qızıl yallı, gümüş üzengili, quyruğu doqquz hörgülü, doqquz kolanlı olaraq təsvir olunur. Atası sudan çıkmadır. Çox rənglidir. Üstündə kiçik ləkələr şəklində yumru nöqtələr olan heyvana "çubar" deyilir. Şubar sözcüyü sürətli getmək mənası ehtiva edər. Çapmaq (sürətli getmək, at sürmək) feli ilə eyni kökdən gəlir. Türkcə Çubar, monqolca Çabdar, buryatca Sabıdar sözü boz rəng ifadə edər.

Cida (Cirit) redaktə

Cida, türk mədəniyyətində müqəddəs sayılan bir oyundur. At üzərində ucu iti dəyənəklərin fırlatılmasıyla oynanır. Daha sonralar ərəbce Cirit və Farsca Çevgan/Çevgen/Çavgan sözləri ilə qarşılanmışdır. Əslində bu iki sözün də Türkcə olma ehtimalı yüksəkdir. Çevgen və ya Çavgan sözü Çevmek/Çavmak/Çapmak feli ilə əlaqəlidir. Çünki bu oyun Türklərdən qonşu mədəniyyətlərə keçmişdir, bu səbəbdən adların, hələ də Türkçe köklərə uyğun sözlərin başqa bir dildən alınmış olması çox məntiqli görünməməkdədir. Cirit Oyunu'nda iki komanda var. Bu komandalar geniş bir sahənin iki ucunda qarşılıqlı olaraq bəş, altı və ya yeddi adam olaraq düzülürlər. Sağ əllərinə atacaqları ilk cirit, digər əllərinə də ehtiyat və qamçı alarlar. İki tərəfin birindən bir atlı çıxıb, qarşı serialın önünə yaxınlaşar. Qarşı komanda oyunçularından birinə əlindəki ciriti sovurar, sonra geri dönər. Qarşı tərəfin oyunçusu onu təqib edər və əlindəki ciriti geri dönüb qaçan atlıya atar. Bu dəfə ilk oyunçunun çıxdığı sıravi digər bir ciritçi onu qarşılayar. Bu dəfə digəri yerini almaq üçün geri dönməyə çalışar. Cida sözcüyü, monqol mənşəlidir. Çit və Çıta sözləri ilə eyni kökdən gəlir.

Etimologiya redaktə

(At / Ad) kökündən törəmişdir. Hərəkət, sürət, getmə, atlama kimi mənalar ehtiva edər. Ad sözü ilə də əlaqəlidir. At, Türk anlayışında bir insanın şəxsiyyəti kimidir. Mançur dilində Adun, Evenk dilində Avdu olaraq iştirak edər.

Mənbə redaktə

  • Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
  • Şəmistan Mikayılov. Azərbaycan ədəbiyyatında at mənəvi dəyər kimi. "Təhsil problemləri", 8–15 iyul 2016-cı il, səh. 4–6.

Yanvar 29, 2024
türk, mifologiyası, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, türk, monqol, altay, xalq, mədəniyyətində, xalq, inancında, mifologiyalarında, müqəddəs, heyvandır, yunt, yont, yond, yabu, yabı, yabak, yafak, yılkı, yılxı, cılkı, olaraq, deyildiyi, t. Bu adin diger istifade formalari ucun bax At deqiqlesdirme At turk monqol ve altay xalq medeniyyetinde xalq inancinda ve mifologiyalarinda muqeddes heyvandir Yunt Yont Yond ve ya Yabu Yabi Yabak Yafak ya da Yilki Yilxi Cilki olaraq deyildiyi Turk dilleri de vardir Monqollar Adu Adug Adagu ve ya Mor Morin deyerler Dirnaqli dord ayaqli memeli yuk heyvanidir Mundericat 1 Turk medeniyyetinde at 2 Sudan Cixma 3 Colden Gelme 4 Bezi efsanevi atlar 4 1 Agqula 4 2 Subar 5 Cida Cirit 6 Etimologiya 7 MenbeTurk medeniyyetinde at redakteTurklerde cox boyuk ehemiyyeti vardir Sahiblerile birlikde silkelenib daz kecel bir ata cevrilen atlar vardir Belece bir anda gucleri artir Danisa bilen uca bilen atlar vardir nagillarda Koroglunun Qirati vardir ve sudan cixib gelmisdir Qirx gun gunes gormeyen bir ahirda islah edilmisdir Manas dastaninda 200 qeder at adi istirak eder Burada yalniz Turk dastanlari icinde en cox taninan bir nece atin adina verilecekdir En bilinen ve diqqet cekici atlar bunlardir Subar Alpamis Xanin atidir Agqula Manas Xanin atidir Burul Koblandi Xanin atinin adidir Calquyruq Tostuk Xanin atidir Agbut Ural Xanin atinin adidir Atin kulekden yaradildigina inanilar Belece kuleyin gucu ve sureti ata kecmisdir Ev edilerken en boyuk direye ve ya cadirin orta direyine at qani ve ya at sudu surtuler Dag mese ve ates ruhlarina dua edilerken qirmizi at yelesi istifade ediler Yaxsi at ucan qusa yetisir hec yorulmaz dusmeni hiss eder sahibini evvelden xeberdar eder qehremanin veziyyetini anlar rengini deyisdirer olen qehremani buraxmaz vetenine geri aparar yarali sahibini yaxsi birinin yanina yetisdirer Demirkaziga qutb ulduzuna bagli olan Agboz At ve Goyboz At bu payanin etrafinda doner dayanarlar Basqird dastanlarinda Buzat Boz At ve Sarat Sari At olaraq istirak ederler Balkarlara gore ise adlari Doru Aygir ve Saru Aygur seklindedir At olan eve seytan girmeyecegine nefesinin cinleri kovduguna inanilar Atin quyrugunu qadinin sacini kisinin bigini kesmesi yas isaresidir Ve bunlara icazesiz toxunulmasi ve ya kesilmesi de tehqirdir Evin en boyuk orta direklerine at qani at yagi ve ya at sudu surtuler Qam atesin qarsisinda ayin ederken Ag At Derisi uzerinde dua eder ve yerin dagin mesenin ruhlarina yakarirken qimiz sacib At Yelesi yelleyer Bezi bolgelerde masalarin ayaqlari at toynagi seklinde yontulur Altaylarda 1900 cu illerin basinda bele oluler atlari ile birlikde basdirilardi Yuxuda quyrugu kesik at gormek olum xeberidir goren adam olecek demekdir Atlar ruhlari o biri dunyaya dasiyir Seytanlarin atlari uc ayaqlidir Muqeddes atlar Gunes diyarindan gelirler Dagdan cixma ise sudan cixma qeder genis olmasa da ferqli bir xususiyyetdir Mehemmed meraca cixarken Buraq adi verilen bir heyvandan istifade eder ve Turklerce daim at kimi tesevvur edilmisdir Burak sozu erebce berk simsek kokunden toremis bir sozdur ve hizliligi isigi ifade eder Turklere gore atlar gunesden yer uzune enmis varliqlardir Koroglunun ati Deniz Aygiri ve Col Kisraginin birlesmesinden toremisdir Bu dunyaya aid atlarla kenar dunyaya aid atlarin birlesmesinden dogan taylar cirkin olar amma sonradan deyiserler Turklerde ve monqollarda insanin dusunce gucu bir taya benzetilir ve adina Buyan deyiler At turkler ve monqollarla qaynasmis bir canlidir Turkler atlara renglerine gore adlar verirler Agat Buzat Qirat Alat Sarat Qarat Dorat Qara Atin yeraltina gederken Ag Atin ise semaya gederken istifade edileceyine inanilir ve bu sebeble yeralti Tanrisina qara at sema Tanrisina ag at qurban edilir Bundan basqa efsanelerde adi cekilen sira xarici at novleri bunlardir Yilmaya Qanadli At Tulpar Ucan At Kilin Buynuzlu At Ciren Danisan At Kayci Ceren ve Kamci Ceren en yaxsi bilinen iki denesidir Bursun Ekiz Atlar Ag Bursun ve Kok Bursun Uca bilerler Sudan Cixma redakteOzu ve ya atasi sudan golden cixib gelen sudan dogulan bir atin heyvan Bele bir canli qeyri adi ve fovqelade xususiyyetlere malikdir Meselen Koroglunun ati sudan cikmadir Bezen sudan cixmanin eks olunmasi soyun diger terefi Colden Gelme olaraq ifade ediler Colden Gelme redakteOzu ve ya atasi colden cixib gelen atesden dogulan bir atin heyvan Bele bir canli qeyri adi ve fovqelade xususiyyetlere malikdir Meselen Koroglu nun ati beledir Bezen eks olunmasi soyun diger terefi Sudan Cixma olaraq ifade ediler Col atesi isareler Dayaniqliligin sinandigi yer olaraq goruler Ovliyalarin collerde gezdiyi de izah edilir Bezi efsanevi atlar redakteAgqula redakte Manas Xanin atidir Sira xarici xususiyyetleri vardir cox gorkemli ve agillidir Sahibine sadiqdir doyuslerde onunla birlikde dusmene anlayaraq ve isteyerek hucum Kula govdesi tund sari quyrugu qic tukleri ve Yelesi quru olan at demekdir Bu soz mense olaraq anlamaq ve yuxari sicrama menalarini da dasiyir Subar redakte Alpamis Xanin atidir Baysubar ve ya Koksubar ya da Cubar olaraq da biliner Qeyri adi xususiyyetleri vardir Turk efsanelerindeki fovqelade atlarin xususiyyetlerinin hamisini dasiyar Uca biler danisar sahibini evvelden xeberdar eder onu tek buraxmaz bir ayliq yolu bir gunde geder sahibinin ne veziyyetde oldugunu hiss ederek ona gore davranar Qizil yalli gumus uzengili quyrugu doqquz horgulu doqquz kolanli olaraq tesvir olunur Atasi sudan cikmadir Cox renglidir Ustunde kicik lekeler seklinde yumru noqteler olan heyvana cubar deyilir Subar sozcuyu suretli getmek menasi ehtiva eder Capmaq suretli getmek at surmek feli ile eyni kokden gelir Turkce Cubar monqolca Cabdar buryatca Sabidar sozu boz reng ifade eder Cida Cirit redakteCida turk medeniyyetinde muqeddes sayilan bir oyundur At uzerinde ucu iti deyeneklerin firlatilmasiyla oynanir Daha sonralar erebce Cirit ve Farsca Cevgan Cevgen Cavgan sozleri ile qarsilanmisdir Eslinde bu iki sozun de Turkce olma ehtimali yuksekdir Cevgen ve ya Cavgan sozu Cevmek Cavmak Capmak feli ile elaqelidir Cunki bu oyun Turklerden qonsu medeniyyetlere kecmisdir bu sebebden adlarin hele de Turkce koklere uygun sozlerin basqa bir dilden alinmis olmasi cox mentiqli gorunmemekdedir Cirit Oyunu nda iki komanda var Bu komandalar genis bir sahenin iki ucunda qarsiliqli olaraq bes alti ve ya yeddi adam olaraq duzulurler Sag ellerine atacaqlari ilk cirit diger ellerine de ehtiyat ve qamci alarlar Iki terefin birinden bir atli cixib qarsi serialin onune yaxinlasar Qarsi komanda oyuncularindan birine elindeki ciriti sovurar sonra geri doner Qarsi terefin oyuncusu onu teqib eder ve elindeki ciriti geri donub qacan atliya atar Bu defe ilk oyuncunun cixdigi siravi diger bir ciritci onu qarsilayar Bu defe digeri yerini almaq ucun geri donmeye calisar Cida sozcuyu monqol menselidir Cit ve Cita sozleri ile eyni kokden gelir Etimologiya redakte At Ad kokunden toremisdir Hereket suret getme atlama kimi menalar ehtiva eder Ad sozu ile de elaqelidir At Turk anlayisinda bir insanin sexsiyyeti kimidir Mancur dilinde Adun Evenk dilinde Avdu olaraq istirak eder Menbe redakteTurk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 turk Semistan Mikayilov Azerbaycan edebiyyatinda at menevi deyer kimi Tehsil problemleri 8 15 iyul 2016 ci il seh 4 6 Menbe https az wikipedia org w index php title At Turk mifologiyasi amp oldid 7432384, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.