Vikipediya azad ensiklopediya Astronomik nutasiya yaz və payız bərabərliyi dövrlərində baş verən kiçik bir nizamsızlıq A

Vikipediya azad ensiklopediya Astronomik nutasiya yaz ve payiz beraberliyi dovrlerinde bas veren kicik bir nizamsizliq Astronomiyada nutasiya firlanan astronomik obyektin firlanma oxunun istiqametinin zamanla deyismesine sebeb olan hadisedir Bu hadise firlanan obyekte tesir eden yaxinliqdaki diger cisimlerin cazibe quvvelerinin tesirinden qaynaqlanir Nutasiya ve muxtelif zaman intervalinda ortaya cixan eyni tesirden qaynaqlansa da astronomlara gore onlar arasinda mueyyen ferqler var Presessiya firlanma oxundaki sabit uzunmuddetli deyisiklikleri nutasiya ise oxsar qisamuddetli deyisikliklerin birge tesirini ozunde ehtiva edir Yerin nutasiyasi span Yerin firlanma oxunun istiqametinin zamanla deyismesi nutasiya ve presessiyaya en yaxsi numunedir Yer ucun bu astronomik hadiselerin oyrenilmesi ve tedqiqi vacibdir Cunki astronomik obyektlerin movqeleri teyin edilerken adeten istifade olunur Bu zaman goy cisimlerinin movqeyi esasen hesablanir Presessiya ve nutasiyanin tesiri de Yerin ekvatorunun zamanla deyismesine sebeb olur Presessiya ve nutasiya esasen Yerin qeyri sferik formasina tesir eden Ay ve Gunesin cazibe quvveleri terefinden bas verir Presessiya bu quvvelerin cox uzun muddet erzinde orta hesabla alinan tesiri ve zamanla deyisen etalet anidir ve teqriben 26 000 il muddetine malikdir Nutasiya ise quvveler sabit olmadigi ucun bas verir ve Yer Gunes etrafinda Ay ise Yer etrafinda firlandiqca deyisir Esasen presessiyaya sebeb olan diger planetlerden gelen tesirler de var ki bu da umumi presessiyanin texminen 2 ni teskil edir Presessiyani orta nutasiyani ise ani sansinti hesab etmek olar Nutasiyanin bas vermesinin esas sebeblerinden biri Ayin Yer etrafinda orbitinin ekliptika mustevisine 5 den bir qeder cox meyil etmesidir Bu orbital mustevinin istiqameti texminen 18 6 il muddetinde deyisir Yerin ekvatorunun ozu ekliptikaya texminen 23 4 bucaq altinda meyil etdiyi ucun bu tesirler birleserek 18 6 il erzinde Ayin orbitinin ekvatora meylini 18 4 ve 28 6 arasinda deyisir Bu hadise Yer oxunun oriyentasiyasinin eyni dovr erzinde deyismesine sebeb olur Goy qutblerinin heqiqi movqeyi onlarin orta movqeleri etrafinda kicik bir ellipsi tesvir edir Bu ellipsin maksimum radiusu Nutasiya sabiti hesab olunur ve onun qiymeti texminen 9 2 qovs saniyeye beraberdir Diger kicik effektler de nutasiyanin yaranmasina tesir edir Bunlara Ayin Yer etrafinda ayliq hereketi ve onun orbital ekssentrisitisi hemcinin Yerin Gunes etrafinda illik hereketinden qaynaqlanan oxsar tesirler daxildir Nutasiyanin novleri span Yerin firlanma oxu Gunes ve Aydan ferqli firlanma momentlerine meruz qaldigi ucun nutasiya meydana cixir Bu zaman Yerin orbitinin ekssentrisitisi Ayin orbitinin hem ekssentrisitisi hem de meyli oz tesirini gosterir Bu o demekdir ki ekliptika boyunca vahid suretle hereket etmir ve ekliptikanin eyriliyi kvazi dovri olaraq deyisir Bu iki tesir uzunluq boyunca nutasiya ve eyilme boyunca nutasiya kimi taninir Hem Gunesi hem de Ayi ehate eden bir nece tesir istirak etse de hem uzunluq boyunca nutasiya hem de eyilme boyunca nutasiya ucun umumi ifadelerde en muhum termin Ayin orbitinin duyunlerinin uzunlugunu ehate edir ki onlar da 18 6 illik periodla deyisir Belelikle her iki nutasiya ilkin yaxinlasmada 18 6 il muddetine malikdir Uzunluq boyunca nutasiyanin amplitudu 17 2 eyrilik boyunca nutasiyanin amplitudu ise 9 2 beraberdir Bundan elave planetar peturbasiyalar eyriliyin her il texminen 0 47 qeder periodik olmayan azalmasina sebeb olur Nutasiya sabiti span Astronomik sabitler sisteminde nezerecarpan uygunsuzluqlardan biri de Nutasiya sabitinin N musahide edilen ve hesablanmis qiymetleri arasindaki uygunsuzluqdur Musahidelerden alinan qiymetler hemise sert cisim hesab edilen Yerin hereket nezeriyyesinden hesablanmis qiymetlerden kicik olmusdur Bu nezeriyye asagidaki ifadelere getirib cixarir P H A Bm1 m displaystyle P H A B frac m 1 m N HCm1 mcosOH displaystyle N HC frac m 1 m cosOH burada P Presessiya sabiti N Nutasiya sabiti H Dinamik elliptiklik ve A B C ve cos0H ise verilmis qiymetlerdir Kesfi span Nutasiya Ceyms Bredli terefinden 1727 1747 ci iller erzinde aparilmis bir sira ulduz musahideleri neticesinde kesf edilmisdir Bu musahideler ilkin olaraq Bredlinin gozlenilmeden 1725 1726 ci illerde kesf etdiyi movcudlugunu qeti sekilde numayis etdirmek meqsedi dasiyirdi Bununla bele ulduzlarin movqelerinde aberrasiya ile izah olunmayan bezi uygunsuzluqlar var idi ve Bredli bunlarin Ayin orbitinin duyumlerinin 18 6 illik dovr erzinde bas veren nutasiyasi neticesinde yarandigindan subhelenirdi Bu onun 20 illik musahide silsilesi ile tesdiqlendi ve o goy qutbunun orta movqeyine nezeren 18 16 qovs saniyelik bir qeder yasti ellipsde hereket etdiyini askar etdi Bredlinin musahideleri nutasiyanin movcudlugunu subut etse de ve o Ayin firlanan Yere tesirinden qaynaqlandigini intuitiv sekilde basa dusse de bu fenomenin daha etrafli nezeri izahini hazirlamaq sonralar riyaziyyatcilar d Alembert ve Eulere hevale edildi Istinadlar span Seidelmann P Kenneth ed 1992 Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac University Science Books pp 99 120 ISBN 0 935702 68 7 Arxivlenmis suret 11 iyul 2024 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 iyul 2024 Arxivlenmis suret 11 iyul 2024 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 iyul 2024 Arxivlenmis suret PDF 25 iyul 2018 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 25 iyul 2018 Berry Arthur 1898 A Short History of Astronomy John Murray pp 265 269 Hemcinin bax span Yer Ay Aberrasiya Kateqoriyalar AstronomiyaPlanetlerYerGizli kateqoriya ISBN sehrli kecidlerinin istifade olundugu sehifeler