Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Astrolyabiya və ya Üstürlab (yun. ἀστρολάβος; ulduzları götürən) — fəzada bucaqların ölçülməsi üçün tətbiq edilən cihazdır. Tarixi mənbələrə görə ilk dəfə olaraq bu cihaz Eratosfen tərəfindən b.e.ə.250-ci ildə düzəldilmişdir. Başqa mənbələrə görə bu cihaz isgəndəriyyəli qadın-astronom və riyaziyyatçı Hipatiya tərəfindən (370-415) ixtira edilmişdir. Həmin cihaz bu gün sferik astrolyabiya kimi tanınır. Bu cihazla Hipparkos Ptolomey üçün səma ulduzlarının kataloqunu tərtib edir.
Sonralar Farslar astrolyabiyaların təkmilləşdirilməsi ilə məşğul olurlar və onu gecə və gündüzün uzunluğunun və yer üzərində horizontal bucaqların təyini, həmçinin bəzi riyazi hesabatların aparılması üçün tətbiq edirlər. Xilafətin inkişafı dövründə IX — XI əsrlərdə astrolyabiyaların tətbiqi daha da genişlənir. Çünki, onların düzəldilməsi dərin riyazi (proyeksiya həndəsəsi, sferik koordinatların hesablanması) və astronomik bilikləri tələb edirdi. Bunlar isə şərq dövlətlərində daha güclü inkişaf etmişdir.
Astrolyabiyanın konstruksiyası və işləmə prinsipini ilk dəfə olaraq Əl-Biruninin "Astrolyabiyanın hazırlanmasında bütün mümkün imkanlardan istifadə etmək" kitabında (təxm. 995-ci il) təsvir edilmişdir. O, bu kitabda cox sayda astrolyabiyanın konstruksiyasını izah etməklə bərabər, onların tətbiqi və həmçinin fəza cisimlərinin koordinatlarının təyin olunmasında yaranan xətaların qiymətləndirilməsi haqqında da tövsiyələr verir.
Astrolyabiya əsasən boşqaba oxşayan bir metallik lövhədən ibarət olub, onun daxilində bütün mexanizm yerləşdirilir. Bu lövhənin üzərinə üç yastı dairəvi lövhə – timpanlar yerləşdirilir. Bu timpanların üzərinə səma koordinat torunun xətləri (stereoqrafik proyeksiya), səma meridianları, dünya qütbünü və horizontunu göstərən xətt qeyd olunur. Verilən coğrafi endən asılı olaraq dünya qütbünün vəziyyəti və səma koordinat torunun proyeksiyası müxtəlif olur. Ona görə də, timpanların üzərində müxtəlif cografi enlər üçün səma koordinatları qeyd olunur. Cihazın mərkəzi oxuna bərkidilmiş nişanlama xəttkeşini ölçülən əşyaya tuşlamaqla onun uzərində qeyd olunmuş tarixi və ya vaxtı təyin etmək olur. Bu cihazın köməyi ilə həm də günəşin və ayın vəziyyəti, həmçinin ayın üzünün tutulması fazalarını tapmaq olur. Astrolyabiyanın triqonometrik hesablamalara əsaslanan işləmə prinsipinin dəqiqliyi, onun hissələrinin hazırlanma dəqiqliyindən asılı idi.
Avropada astrolyabiyalar XV-XVIII əsrlərdə gəmiçilikdə naviqasiya üçün tətbiq olunmağa başlayır. Əvvəlcə burada fars astrolyabiyaları tətbiq olunur, sonralar isə onların əsasında özləri düzəltməyə başlayırlar. Onlar sekstantların öndəri idilər. Bu zaman avropalılar öz hesabatlarını aparırlar ki, Avropaya uyğun coğrafi enliklərin koordinatlarını ölçə bilsinlər.
İstinadlar
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Astrolyabiya ve ya Usturlab yun ἀstrolabos ulduzlari goturen fezada bucaqlarin olculmesi ucun tetbiq edilen cihazdir Tarixi menbelere gore ilk defe olaraq bu cihaz Eratosfen terefinden b e e 250 ci ilde duzeldilmisdir Basqa menbelere gore bu cihaz isgenderiyyeli qadin astronom ve riyaziyyatci Hipatiya terefinden 370 415 ixtira edilmisdir Hemin cihaz bu gun sferik astrolyabiya kimi taninir Bu cihazla Hipparkos Ptolomey ucun sema ulduzlarinin kataloqunu tertib edir Fars astrolyabiyasi 1208Tebriz astrolyabiyasiFars astrolyabiyasi XVIII esr Sonralar Farslar astrolyabiyalarin tekmillesdirilmesi ile mesgul olurlar ve onu gece ve gunduzun uzunlugunun ve yer uzerinde horizontal bucaqlarin teyini hemcinin bezi riyazi hesabatlarin aparilmasi ucun tetbiq edirler Xilafetin inkisafi dovrunde IX XI esrlerde astrolyabiyalarin tetbiqi daha da genislenir Cunki onlarin duzeldilmesi derin riyazi proyeksiya hendesesi sferik koordinatlarin hesablanmasi ve astronomik bilikleri teleb edirdi Bunlar ise serq dovletlerinde daha guclu inkisaf etmisdir Astrolyabiyanin konstruksiyasi ve isleme prinsipini ilk defe olaraq El Biruninin Astrolyabiyanin hazirlanmasinda butun mumkun imkanlardan istifade etmek kitabinda texm 995 ci il tesvir edilmisdir O bu kitabda cox sayda astrolyabiyanin konstruksiyasini izah etmekle beraber onlarin tetbiqi ve hemcinin feza cisimlerinin koordinatlarinin teyin olunmasinda yaranan xetalarin qiymetlendirilmesi haqqinda da tovsiyeler verir Astrolyabiya esasen bosqaba oxsayan bir metallik lovheden ibaret olub onun daxilinde butun mexanizm yerlesdirilir Bu lovhenin uzerine uc yasti dairevi lovhe timpanlar yerlesdirilir Bu timpanlarin uzerine sema koordinat torunun xetleri stereoqrafik proyeksiya sema meridianlari dunya qutbunu ve horizontunu gosteren xett qeyd olunur Verilen cografi enden asili olaraq dunya qutbunun veziyyeti ve sema koordinat torunun proyeksiyasi muxtelif olur Ona gore de timpanlarin uzerinde muxtelif cografi enler ucun sema koordinatlari qeyd olunur Cihazin merkezi oxuna berkidilmis nisanlama xettkesini olculen esyaya tuslamaqla onun uzerinde qeyd olunmus tarixi ve ya vaxti teyin etmek olur Bu cihazin komeyi ile hem de gunesin ve ayin veziyyeti hemcinin ayin uzunun tutulmasi fazalarini tapmaq olur Astrolyabiyanin triqonometrik hesablamalara esaslanan isleme prinsipinin deqiqliyi onun hisselerinin hazirlanma deqiqliyinden asili idi Avropada astrolyabiyalar XV XVIII esrlerde gemicilikde naviqasiya ucun tetbiq olunmaga baslayir Evvelce burada fars astrolyabiyalari tetbiq olunur sonralar ise onlarin esasinda ozleri duzeltmeye baslayirlar Onlar sekstantlarin onderi idiler Bu zaman avropalilar oz hesabatlarini aparirlar ki Avropaya uygun cografi enliklerin koordinatlarini olce bilsinler IstinadlarXarici kecidlerHemcinin bax