fbpx
Wikipedia

İran


İran (fars. ایران) və ya rəsmi adı ilə İran İslam Respublikası (fars. جمهوری اسلامی ایران) — Qərbi Asiyada dövlət. İran şimal-qərbdən AzərbaycanErmənistan, şimaldan Xəzər dənizi, şimal-şərqdən Türkmənistan, şərqdən ƏfqanıstanPakistan, cənubdan Fars körfəziOman körfəzi, qərbdən Türkiyəİraqla əhatə olunmuşdur. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Tehran, ümumi sahəsi 1,648,195 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 83 milyon nəfərdən çoxdur. İran ərazi böyüklüyünə görə Yaxın Şərq regionunda ikinci, dünya ölkələri arasında on yeddinci, əhalisinin sayı görə isə dünyanın on səkkizinci ölkəsidir. Ölkənin Avrasiyanın mərkəzində və Qərbi Asiyada yerləşməsi, həmçinin Hörmüz boğazına yaxınlığı ona geostrateji əhəmiyyət qazandırmışdır. Tehran ölkənin paytaxtı olmaqla yanaşı, həmçinin İranın aparıcı iqtisadimədəni mərkəzi hesab olunur. İran Konstitusiyasının XII maddəsinə əsasən rəsmi dini İslam dinidir.

İran İslam Respublikası

جمهوری اسلامي ایران
(Comhuri-ye İslami-ye İran)

İran
Şüarı: Azadlıq, Müstəqillik, İslam Respublikası
Paytaxtı
və ən böyük şəhəri
Tehran
Rəsmi dilləriFars dili
Etnik qrupları
Farslar - 56%,
Azərbaycanlılar - 16%,
Kürdlər - 6%,
GiləklərMazandaranlılar - 7%,
Lurlar - 12%,
Bəluclar - 2%,
Ərəblər - 1%,
Türkmənlər və digər türk tayfaları - 2%,
Digərləri - 1%
Dini
İslam
Demonim(lər)iİranlı
Rəhbərlik
• Rəhbər
Əli Xamenei
• Prezident
İbrahim Rəisi
Qurulması
Tarixi 
E.ə. 678
E.ə. 550
E.ə. 247
224
11 fevral 1979
• Yaranması
1 aprel 1979
Ərazisi
• Ümumi
1 648 195 (17-ci)
• Su (%)
7.07
Əhalisi
• 2020 təxmini
84 018 940 (17-ci)
• 2016 siyahıya alma
79 926 270
• Sıxlıq
48/km2 (124.3/kv. mil)
İİİ (2018) 0.797
yüksək · 65
Valyutasıİran rialı (IRR)
Saat qurşağı+3.30
Tarix formatıHicri-şəmsi təqvimi
Yolun hərəkət istiqamətisağ
Telefon kodu98
ISO 3166 koduIR
İnternet domeni.ir

İran dünyanın ən qədim sivilizasiyalarından birinə ev sahibliyi edir. Hələ eramızdan əvvəl dördüncü minillikdə bu ərazidə Elam krallığı mövcud olmuşdur. Bu dövlət eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə Madaylar tərəfindən işğal olunmuşdur. Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə isə Əhəmənilər İmperiyasının banisi olan II Kirin hakimiyyəti illərində bu imperiyanın ərazisi Şərqi Avropadan (yəni indiki Türkiyə əraziləri daxil olmaqla Bolqarıstan, Albaniya, Ukrayna, Krım, şimali və cənubi Qafqazdan) Hind çayına qədər uzanırdı ki, bu da həmin imperiyanı tarixin ən böyük dövlətlərindən birinə çevirmişdi. Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə İran ərazisinin Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən işğal olunması nəticəsində burada Ellinizm mədəniyyəti kök saldı. Parfiya dövlətinin yaranması ilə İran üsyanı özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Həmin dövlətin ardıcılı hesab olunan Sasanilər İmperiyası isə eramızın üçüncü əsrindən etibarən dörd əsr boyunca dünyanın aparıcı gücü hesab edilirdi.

Yeddinci əsrdə imperiya ərazisinin ərəblər tərəfindən işğal olunmasından sonra İranda mövcud olan yerli ZərdüştilikManixeizm dinləri İslam dini ilə əvəzləndi. İran İslamın qızıl çağına mühüm töhfələr vermişdir. Bu töhfələr xüsusilə incəsənət və elm sahələrində özünü büruzə verdi. İki əsrdən sonra İranın müxtəlif müsəlman xanədanlıqlarına bölünməsinin ardınca, ərazi türklərmonqollar tərəfindən işğala məruz qaldı. 15-ci əsrdə Səfəvilər dövlətinin yüksəlişə keçməsi ilə vahid dövlətin yaradılması prosesi yenidən başladı. Səfəvilərin şiəlik təriqətini əsas götürməsi ilə İran və İslam tarixində dönüş nöqtəsi qeydə alındı. Nadir Şahın hakimiyyəti illərində İran dövrün ən güclü dövlətlərindən biri hesab olunsa da, 19-cu əsrdən etibarən Qacarilərin Rusiya İmperiyası ilə aralarında baş verən ardıcıl münaqişələr ciddi ərazi itkiləri ilə nəticələndi. İran Qafqazı və İğdır, Qars və s əraziləri Gülüstan və daha sonra Türkmənçay müqavilələrində Rusiyaya verməli oldu. 1905–1911-ci illəri əhatə edən Məşrutə inqilabı ölkənin konstitusiyalı monarxiyaya çevrilməsi ilə nəticələndi. 1953-cü ildə Böyük BritaniyaABŞ-ın təhriki ilə baş tutmuş İran çevrilişi ölkədə Qərb əleyhinə narazılığın artması ilə nəticələndi. Xarici təsir və siyasi repressiya əleyhinə narazılıqlar 1979-cu ildə İran İslam İnqilabının başlanmasına səbəb oldu və nəticədə, ölkə İslam respublikasına çevrildi. Beləliklə, "Ali lider" tərəfindən rəhbərlik olunan teokratik hökumətin əsası qoyuldu. 1980-ci illər ərzində təqribən 8 il müddətinə davam etmiş İraq-İran müharibəsi hər iki tərəf üçün ciddi itkilərin baş verməsi ilə((2000-ci illərdən bəri İranın mübahisəli nüvə proqramı narahatlıqların artmasına səbəb olmuş və ölkə əleyhinə beynəlxalq sanksiyaların tətbiq olunması ilə nəticələnmişdir. 14 iyul 2015-ci ildə Altılıq ölkələri ilə İran arasında hərtərəfli fəaliyyət proqramı əsasında razılaşma əldə olunmuşdur. Bu razılaşmaya əsasən İrana qarşı tətbiq olunan sanksiyaların yumşaldılması qarşılığında İran hökuməti zənginləşdirilmiş uran istehsalını azaltmalı idi.

Suveren dövlət olan İran BMT, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, Qoşulmama Hərəkatı, İslam Əməkdaşlıq TəşkilatıOPEK kimi qurumların üzvüdür. Əsas regional güclərdən biri hesab olunan İran dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına və təsdiqlənmiş dördüncü ən böyük neft ehtiyatlarına sahib ölkədir. Bu səbəblərdən də İran hal-hazırda beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi və dünya iqtisadiyyatına nəzərə çarpacaq təsir göstərir.

Zəngin mədəni irsə sahib olan İran UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısında 22 mədəni mirasa sahibdir. Bu, Asiyada üçüncü, dünya üzrə isə səkkizinci ən yaxşı göstəricidir. İran müxtəlif etnik və linqvistik qrupların yaşadığı ölkədir. Ölkə ərazisində yaşayan ən böyük etnik qruplar farslar, azərbaycanlılar, kürdlər, talışlar, giləklər, mazanilər və lurlardır.

Tarixi

  Əsas məqalə: İran tarixi

İslamdan öncəki dövr

İran ərazisinin məskunlaşması Alt paleolit dövrünə aid edilir. E.ə. III minilliyin əvvəllərində İranın cənubi-qərbində ilk sinifli cəmiyyətlər meydana gəlmiş, əvəlcə ayr-ayrı şəhər-dövlətləri yaranmış, sonralar Elame.ə. III minilliyin II yarısında Lullubilərin erkən quldarlıq dövlətləri mövcud olmuşdur. E. ə. təqribən 2200-cü ildə Kutilər Sumer və Akkadı müvəqqəti zəbt etmiş Kassilər isə XVIII-XVI əsrlərdə Babilistanı ələ keçirərək e.ə. XIII əsrin sonuna kimi burada hökmranlıq etmişlər. E.ə. II minilliyin sonudan İran ərazisinə hind-iran dillərində danışan Hind-Avropa tayfalarının İran qrupundan olan ari (müasir İranın adı buradandır; qədim İran dilində Arianam-"arilər ölkəsi" və ya padşahlığı deməkdir) tayfaları gələrək qərbi və mərkəzi rayonlarda məskunlaşdılar. İndiki İranın XuzistanLuristan ərazisini əhatə edən vilayətlərlə yanaşı e.ə. VII əsrə qədər İranın əsas əkinçilik rayonlarında sinifli cəmiyyətlər meydana gəlmişdir.

E.ə. təqribən 673-672–ci illdə Assuriya (Aşşur) əleyhinə bağlanmış üsyan nəticəsində İran yaylasının şimal qərbində Midiya dövləti yarandı. E.ə. 616-605-ci illərdə Midiya Babilistanla ittifaqda Assuriya, Manna, Urartunu və İran yaylasının çox hissəsini işğal etmişdir.

Midiyanın tabeliyində olan pars (parsa, pars, müasir fars sözü buradandır) padşahlığı ilə müharibə (e.ə. 553-550) nəticəsində hakimiyyət Əhəmənilər (Haxamanişlər) sülaləsinin əlinə keçdi. VI əsrin sonunda II Kir (Kuş) və onun varislərinin işğalları nəticəsində Əhəmənilər dövlətinin sərhədi Hind çayından Egey dənizinəQafqaz dağlarından Nil çayına qədər genişləndi. Əhəmənilər dövləti I Daranın hakimiyyəti dövründə (e.ə. 521-485) daha da qüvvətləndi. Ticarət yolları üzərində hökmranlıq qərb ilə şərq arasında gedən mübarizə Əhmənilər dövlətini Yunanıstanla uzun sürən müharibələrə sövq etmişdir. E.ə. 330-cu ildə Makedoniyalı İsgəndər İranı işğal etdi.

 
Şapur Sasani

E.ə. 312-ci ildə İran Selevkilər dövlətinin tərkibinə qatıldı (İsgəndərin ölümündən sonra müstəqillik qazanan Atropatena dövləti yalnız e.ə. III 20-ci illərinin sonlarında Selevki hökmdarı III Antioxun hakimiyyətini tanımışdır) E.ə. III əsrin ortalarında indiki İran və Türkmənistan sərhəddində yaranmış Əşkanilər padşahlığı e.ə. II əsrin ortalarında bütün İranı hakimiyyət altına almışdır. Əşkanilərdən asılı olan fars hökmdarı I Ərdəşir 224-cü ildə Parfiyanın axırıncı padşahı II Artabanı məğlub edərək Sasanilər dövlətinin əsasını qoymuşdur. Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) İranda feodal münasibətlər yaranmağa başladı. Sasanilər İranda möhkəmləndikdən sonra Cənubi Ərəbistan, Suriya, Fələstin, Misir, Atropatena, Albaniya (Qafqaz), Ermənistanİberiyanı ələ keçirdi. Sasani hökmdarları hələ Əhəmənilər dövründə yeridilən xətti- dövlət aparatında və orduda farslara üstünlük verilməsi, onların vergilərdən azad edilməsi siyasətini daha da gücləndirmiş, Zərdüştlüyü dövlət dini elan etmişlər.

Cənubi-Qafqaz (Zaqafqaziya) xalqlarının Sasani əsarətinə qarşı 450–451, 457, 481–484 illərdə qüdrətli üsyanları baş verdi. Sasanilər dövlətində sinifi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi və feodal separatizminin güclənməsi həmçinin Bizansla aparılmış uzun sürən müharibələr VII əsrdə Ərəblərin İranı işğal etməsini asanlaşdırdı; İslam dini və Ərəb dili yayılmağa başladı.

İslamdan sonrakı dövr

İranda ərəb hökmranlığı VII əsrin 80-ci illərinə kəndli üsyanlarına səbəb oldu. 747-ci ildə Mərvdə əbu-Müslimin başçılığı ilə Əməvilər Xilafətinə qarşı xalq hərəkatı bütün İranı bürüdü. Abbasilər hökmranlığı dövründə Mak Sumbatın (755), Ustad Sisin (767) və Azərbaycanda Babəkin başçılığı ilə xalq üsyanları baş verdi. Şüubiyyə hərəkatı geniş vüsət alırdı. Bütün bunlar xilafətin süqutunu sürətləndirirdi. IX-X əsrlərdə İranda yalnız formal sürətdə xilafətdən asılı olan əmirliklər var idi. 900-cü ildə Xorasan və İranın şərq hissəsi Samanilər dövlətini tərkibinə daxil oldu (999-a qədər). İranın qərbində və İraqda Büveyhilər dövləti (935–1055), Azərbaycan ərazisində isə IX əsrin sonu – XI əsrdə Sacilər, Səlarilər, Rəvvadilər, ŞəddadilərŞirvanşahlar dövlətləri yarandı.

X əsrdə şəhərlərin və tranzit ticarətinin inkişafı Ərəb hökmranlığına son qoyulması XI əsrdə İranda iqtisadi və mənəvi yüksəlişə şərait yaratdı. Samanilər dövlətinin süqutundan sonra İranın şərqi- Orta Asiyanın bir hissəsi və indiki Əfqanıstan ərazisi Qəznəvilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. 1040-cı ildə səlcuq (oğuz) türkləri İranı və onunla həmsərhəd ölkələri işğal edərək Səlcuqilər dövlətinin yaratdılar. XII əsrin əvvəllərində Səlcuqilər dövləti ayr-ayrı sultanlıqlara parçalandı; Sultanlıqlar içərisində Atabəylərin hakimiyyəti yarandı.

Mərkəzi Əlamut qalası olan İsmaililər dövləti (1090–1256) habelə Eldəgizlər dövləti (1136–1225) İranın xeyli hissəsini ələ keçirmişdir. 1220-56-cı illərdə İranı Monqollar işğal etdi. XIII əsrin ortaları XIV əsrlərdə İran monqol Elxanilər dövlətinin tərkibinə daxil idi, Qazan xanın (1295–1304) keçirdiyi islahatlar İranın iqtisadi inkişafına şərait yaratdı. Elxanilər dövlətinin süqutundan sonra İran ərazisi Cəlairilər, Müzəffərilər (XIV əsrin 40–50-ci illərində) və s. feodal dövlətlərinin tərkibinı daxil oldu. Feodal zülmü və monqol hökmranlığı Xorasanda Sərbədarlar üsyanına (XIV əsrin 30–80-cı illərində) MazandaranGilanda seyidlər hərəkatına (1350) səbəb olmuşdur.

 
Şah İsmayıl Səfəvi (Xətai)
 
Ağa Məhəmməd Şah Qacar

1380–1393-cü illərdə Teymur İranı işğal etdi. Onun ölümündən sonra İran TeymurilərQaraqoyunlu dövləti arasında bölüşdürüldü. 1468-ci ildə (Muş döyüşü) Qaraqoyunlu dövlətini Ağqoyunlu əvəz etdi. Qızılbaşlara arxalanan İsmayıl Səfəvi xalq kütlələrinin ümumi narazılığından və daxili çəkişmələrindən istifadə edərək Azərbaycanda hakimiyyətini möhkəmləndirdi və Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu. 1501-də o Təbrizə daxil olaraq özünü Şah I İsmayıl elan etdi. 1502-də isə şiəliyi dövlət dini elan etdi. 1510-a qədər İran səfəvilərin hakimiyyətinə keçdi. 1514-cü ildə Səfəvilər İraq, KürdüstanCənubi Qafqaz uğrunda Osmanlı İmperiyası ilə uzun sürən müharibələr aparmışlar. XVI əsrin axırlaırna qədər Səfəvilər dövləti xarakter etibarilə Azərbaycan dövləti idi. Lakin sonralar dövlətin idarəsində üstünlük farslara keçdi. Qızılbaşların siyasi mövqeyi məhdudlaşdırıldı. (Bax-Səfəvilər).

 
Nadir Şah Əfşar

1709–1722-ci illərdə üsyan etmiş əfqan tayfaları Səfəvilərin paytaxtı İsfahanı ələ keçirdilər (1722). Əfqan xanlıqlarının qısa müddətli hökmranlığı əleyhinə xalq hərəkatları baş verdi. Əfqanlar əleyhinə mübarizəyə və Osmanlı türklərin ölkədən qovulmasına başçılıq edən Nadir xan Əfşar böyük feodal imperiyası yaratdı (Bax-Əfşarlar). Lakin o öldürüldükdən sonra (1747) bu dövlət süqut etdi. Kərim xan Zəndin hakimiyyət dövrü (1760–1779) istina olmaqla İranın XVIII əsr tarixi fasiləsiz feodal çəkişmələri ilə xarakterizə olunur. Zəndlər və Qacarların uzun sürən müharibəsi Qacarlar sülaləsinin (1796–1925) hakimiyyətə gəlməsi ilə başa çatdı. 1795–1797-ci illərdə Ağa Məhəmməd Şah Qacarın başçılıq etdiyi İran ordusunun Cənubi Qafqaza (o cümlədən Qarabağa) basqınları böyük dağıntılara və qırğınlara səbəb oldu. XVIII əsrin axırları XIX əsrin əvvəlləri Böyük Britaniya, RusiyaFransanın İranı əsarət altına almaq cəhdləri ölkədə kaputilyasiya rejiminin yaradılması İranla bir sıra Avropa dövlətləri arasında qeyri-bərabər müqavilələr imzalanması ilə nəticələndi.

Azərbaycan torpaqları Rusiya-İran müharibələri nəticəsində iki imperiya arasında bölündü. (Gülüstan 1813-cü il, Türkmənçay müqaviləsi) 1828-ci il. İranın Avropa ölkələrinin sənaye malları üçün satış bazarına çevrilməsi sosial ziddiyyətlərin daha da kəskinləşdirdi və anti-feodal Babi üsyanlarına (1848–1852) səbəb oldu. Feodal mülkədar dairələri böhrandan çıxış rolunu mərkəzi hakimiyyəti və dövlətin müstəqilliyini möhkəmlətməkdə və bir-sıra islahatlar keçirilməsində görürdülər. Mirzə Tağı xanın (Əmir Nizam) islahatları (XIX ortalarında) nəticəsində iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində müəyyən irəliləyiş oldu. XIX sonu-XX əvvəllərində İran imperialist dövlətlərin (Böyük Britaniya, Rusiya) yarımmüstəmləkəsinə çevrilmişdir. XIX əsrin sonundan milli şüur inkişaf edir, burja-millətçilik ideyaları yayılır, (Mülküm xan, Ə.Talıbov, Zeynalabdin Marağayi, Ağaxan Kirmani və b.) burjua tələbləri irəli sürən gizli cəmiyyətlər yaranırdı.

 
Rza Şah Pəhləvi

XIX əsrin sonlarından İranda başlayan sənayeləşmə və 1905–1911 İran Konstitusiya İnqilabı Qacarları daha da zəiflətdi. 1919-cu ildə Böyük Britaniya İranda öz protektaratını qurmağa çalışsada alınmadı, nəticədə 1921-ci ildə elit hərbi süvari briqadanın rəhbəri Rza Xan (sonradan Rza Şah) İngiltərə və digər Avropa dövlətlərinin dəstəyi ilə Qacarları devirdi. 1925-ci ildə Məclis onu yeni sülalə-Pəhləvilərin ilk hökmdarı kimi tanıdı. Rza şahın dövründə ifrat Fars milliyətçiliyinə baxmayaraq, genişmiqyaslı yenilənmələr aparıldı, sənaye inkişafı ölü nöqtədən tərpəndi, yeni dəmiryolları çəkildi, milli təhsil sistemi yalnız Fars dilində təşəkkül tapdı.

İkinci dünya müharibəsi zamanı İran öz "neytrallığını" elan etsə də, ölkədə çox güclü faşist kəşfiyyatı vardı. Bunu bilən Sovetlər və İngiltərə öz qoşunlarını İranın ərazisinə yeritdilər. SSRİ qoşunları İran Azərbaycanına girdi. SSRİ İranın ərazisinə girməsini 1922-ci ildə İran və SSRİ arasında olan müqavilə ilə izah etdi (həmin müqaviləyə görə əgər bir dövlətin təhlükəsizliyinə qarşı şərait yaranarsa digər onun ərazisinə qoşun yeridə bilər). Ölkədə yaranmış olan vəziyyət şahı öz oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvinin xeyrinə taxtdan əl çəkdirdi. SSRİBöyük Britaniya qoşunları İran ərazisində 1946-cı ilə kimi qaldılar. Bu qoşunların əsas məqsədi Fars körfəziXəzər dənizini birləşdirən nəqliyyat yollarını müdafiə etməli idi. Müharibə qurtardıqdan sonra Sovet qoşunlarının bir hissəsi, həmçinin qoşunla birgə getmiş olan azərbaycanlılar İran Azərbaycanında məskunlaşdılar.

1951-ci ildə demokratik millətçi Məhəmməd Musaddıq İranda yaranmış olan vəziyyətə qarşı qalxdı və Baş nazir seçildi. Baş nazir kimi o ölkənin neft sərvətlərinə nəzarəti ələ keçirməyə və Anqlo-İran Neft Kampaniyasını (indiki BP) milliləşdirməyə cəhdi Qərbi narahat etməyə başladı. Mossadıq bununla da İranın "neytrallığını" qorumağa çalışırdı. Bunun cavabında isə Britaniya İrana embarqo qoydu. Tezliklə Amerika Birləşmiş Ştatları-nda Britaniyaya qoşuldu. Nəticədə ölkədə çevriliş oldu- Nazirlər Kabineti qovuldu, Mossadıq həbs edildi. Şah Amerika Birləşmiş Ştatları və Böyük Britaniyanın dəstəyi ilə ölkəyə qayıtdı.

Neftdən gələn gəlirlər şaha qısa zamnda hərbi gücü artırmağa və çoxsaylı islahatlar aparmağa şərait yaratdı. Yeni yollar tikildi, limanların geişləndirildi, kəndilərin xeyrinə islahatlar, qadınlara seçki hüququ verildi və s. irəliləyişlər baş verdi.

Şah xarici siyasətdə isə qərbyönümlü siyasət aparırdı. 1960-cı illərin ortalarından başlayaraq şahın müstəqil siyasət aparmaq istəyi qərbin heç xoşuna gəlmədi. Tezliklə qərbdə onun avtoritar idarəetmədə, insan haqlarını pozmaqda ittiham etdilər. 1977-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları-nda hakimiyyətə gəlmiş olan prezident Karter və onun əhatəsi İrana qarşı zidd mövqe tutmağa və İrana zidd qüvvələrlə yaxınlaşmağa başladı. Bu müddət ərzində isə İran daxilində Ruhullah Musəvi Xomeyni artıq öz ətrafında antişah qüvvələr toplaya bilmişdi. Xomeyni dindar-şiələrin dəstəyinə arxalanırdı. Xomeyni şahın daxili və xarici siyasətini həmçinin aqrar islahatları, qadınlara verilmiş seçki hüququnu tənqid edirdi. Bu fəaliyyətinə görə o 1963 və 1964-cü illərdə həbs edilmiş və ölkə xaricinə çıxardılımışdır. Sonrakı fəaliyyətini İraqda davam etdirən Xomeyni burada da İrandaxili qüvvələrlə əlaqə saxlayırdı. 1978-ci ilə kimi şah rejimi ölkədaxili vəziyyəti gizli polisin hesabına qoruyub saxlaya bilirdi. Bu vaxta qədər ölkə ərazisini antişah nümayişləri bürüdü. Bu aktivlik təkcə Xomeyni və onun tərəfdarlarından gəlmirdi. İran mucahidləri və İran fədailəri təşkilatları da bu işdə SSRİ, Fələstin Azadlıq Təşkilatı və radikal ərəb rejimlərinin dəstəyi ilə fəal iştirak edirdilər. İqtisadiyyat sarsılmışdı. Tezliklə nümayişkarlara qarşı qoyulmuş ordu 1979-cu il fevralın 11-də öz neytrallığını elan etdi, bununla da Pəhləvilərin taleyi həll edildi.

İslam inqilabı

  Əsas məqalə: İran İslam İnqilabı

Müasir İran

İrana qayıtmış Xomeyni dini və siyasi rəhbər kimi qarşılandı. Müvəqqəti hökumətin lideri Mehdi Bazarqanın iştirakı ilə 15 nəfərdən ibarət İslam İnqilabı Şurası yaradıldı. 1979-cu ilin 1 aprelində ölkə İran İslam Respublikası, daha sonra isə Xomeyni ömürlük lider elan edildi.

1980-cı ildə Məclisə keçirilmiş seçkilər nəticəsində İslam Respublikası Partiyası (Xomeyni və onun tərəfdarları) qalib gəldi. Tezliklə ölkə prezidenti Əbülhəsən Bənisdar və İRP arasında açıq mübarizə başladı. Bəndisar və İran Mücahidləri təşkilatı ölkənin klerikal (din ölkə siyasətinə təsir) idarə metodunun əksinə çıxırdılar. 1981-ci ilin iyununda mücahidlər üsyana qalxdı, Xomeynin göstərişi ilə Məclis ölkə prezidentinə impiçmnet elan etdi, prezident vəzifəsindən getdi. Yeni prezident keçmiş baş nazir Rəcai oldu, Baş nazir postuna Məhəmməd Cəvar Bəhonar gəldi. İlyarımdan sonra mücahidlərin üsyanı yatırıldı. Avqustda Rəcai və Bəhonar bomba partlaması nəticəsində həlak oldu. Yeni prezident Seyid Əli Xameneyi oldu, Baş nazir postuna Mir Hüseyn Musavi seçildi. 1984-cü ildə məclisə keçirilən seçkilərdə İRP yenidən qalib gəldi. 1985-ci ildə keçirilmiş seçkilərdə Xameneyi yenidən prezident seçildi. Ölkədə gedən proseslər yüzlərlə zadəgan ailəsini xaricə emiqrasiya etməyə məcbur etdi.

İranda baş verən şiə inqilabının ölkə şiələrinə təsirini azaltmaq, həmçinin Fars körfəzində yeganə hakim olmaq istəyi İraqı 1980-ci il İrana qarşı müharibə başlamağa məcbur etdi. Hər iki tərəfin zəifləməsində mənafe güdən qərb müxtəlif vaxtlarda İranı və İraqı dəstəklədi. Ümumi ziyan 300 mlrd. dollara çatdı. İranın cənubdakı neft infrastrukturuna hədsiz ziyan dəydi. 1988-ci ildə İran BMT-nin dəstəyi ilə KüveytSəudiyyə Ərəbistanı ilə diplomatik əlaqələrə başladı. 8 il davam edən müharibə nəticəsində heç bir tərəf qalib gəlmədi.

1980-cı illərin sonunda İranda mühafizəkarlar və islahatçılar arasında baş verən hakimiyyət daxili qarşıdurma İRP-nin buraxılması ilə nəticələndi, yeni seçkilərdə islahatçılar qalib gəldilər. Ölkədaxili və beynəlxalq siyasətdə radikal dini siyasət mülayimləşdi.

Xomeyni 1989-cu il iyunun 3-də vəfat etdi. Konstitusiyaya dəyişikliklər edildi, ömürlük lider Xameneyi seçildi, Baş nazir postu ləğv edildi. Prezident Məclisin spikeri Əli Əkbər Haşemi-Rəfsəncani seçildi. Yeni hökumətin tərkibinə islahatçılarla yanaşı mühafizəkarlar da daxil oldular.

1990-cı ildə İraq Küveytə hücumu ilə əlaqədar İranla sülh bağlayıb, diplomatik əlaqələrə başladı. Buna baxmayaraq İran Küveytə hücumu pislədi, BMT-nin sanksiyalarına əməl etdi. Qərb qoşunlarının Küveytdə olmasını arzulamayan İran onların Fars körfəzindən çıxarılmasını tələb edirdi. 1991-ci ildə Küveytdən İraq qoşunlarının çıxarılması ilə İran-İraq münasibətləri yenidən gərginləşdi. Bununla yanaşı Rəfsəncani İran neftinin Qərbə eksportunu təmin etdi.

Buna baxmayaraq ölkədaxili gərginlik Rəfsəncaniyə islahatlar aparmağa həmçinin Amerika Birləşmiş Ştatları-nın siyasətini daha da mülayimləşdirməyə maneə oldu. Nəticədə ölkə iqtisadiyyatının bərpası üçün lazım olan xarici investisiya İrana gəlmədi. 1993-cü ildə Rəfsəncani yenidən prezident seçilsə də, bu problemləri həll edə bilmədi. Artıq dini dairələrdə onun siyasətinin tənqid etməyə başladı. Nəticədə 1997-ci ildə keçirilmiş seçkilərdə Seyid Məhəmməd Xatəmi qalib gəldi, Qərblə münasibətlər yaxşılaşdı.

1997–1998-ci ildə dünya bazarlarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi İran iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdi.

Xatəmi islahatların və qərblə yaxınlaşmanın tərəfdarı idi. Bu da islahatçılar və mühafizəkarlar arasındakı münasibəti kəskinləşdirdi. Bu münasibət Xameneyi və Xatəmi arasında ziddiyyətə səbəb oldu. 1999-cu ilin yayında tələbə nümayişləri oldu. 2000-ci ilin mayında Xatəminin qardaşı – M.R.Xatəminin rəhbərlik etdiyi islahatçılar seçkini qazandılar. Qərblə İran arasında istiləşmə müşahidə olundu. 2001-ci ildə keçirilən seçkilərdə Xatəmi yenidən qalib gəldi.

Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı "11 sentyabr hadisələri"ndən sonra İranın nüvə texnologiyalarını inkişaf etdirmək niyyəti onu Amerika Birləşmiş Ştatlarının düşmənləri sırasına aid etdi. Amerika Birləşmiş Ştatlarının "nəzarəti altında" "Fridom Hous"(Freedom House), "Soros Fondu" (Soros Foundation) və digər təşkilatlar İrandakı seperatçı qrupları maliyələşdirir.

2003-cü ildə yerli idarəetmə orqanlarına və 2004-cü ilin fevral-may Məclis seçkilərdə mühafizəkarlar qalib gəldilər. İran İraqdakı antinato qüvvələrinə dəstək verməyə başladı. İranda davam edən mühafizəkar-islahatçılar mübarizəsində keçmiş prezident Rəfsəncaninin reytinqi qalxdı. Onu sağmərkəzçi qüvvələr dəstəkləyirdilər. 2005-ci il Məclisə keçirilən seçkilərdə mühafizəkarlar əksər yerləri tutdular. İranda keçirilən son 17 iyun 2005-ci il tarixli seçkilərin ilkin mərhələsində Rəfsəncani qələbə çalsada, ikinci turda gözlənilmədən Tehranın keçmiş meri, qatı-mühafizəkar Mahmud Əhmədinecad 62% səslə qalib gəldi. 6 avqust 2005-ci ildə inauruqasiya olundu. Əhmədinecad İslam inqilabı ideallarını bərpa etməyi, hakimiyyəti rüşvətxorlardan təmizləməyi, ölkədə islam prinsiplərinə uyğun sosializm qurmağı söz verib. Amerika Birləşmiş Ştatlarıİsrail seçkilərin nəticələrini tanımadıqlarını bəyan etdilər.

Əhali

  Əsas məqalə: İran əhalisi

Əhalinin əksər hissəsi şimali və qərbi rayonlarda yerləşmişdir.

2011-ci ildə aparılmış siyahıya almanın nəticələrinə əsasən əhalinin sayı 75.149.669 nəfərdir və əhalinin 71,4 % şəhər əhalisidir.. Ən böyük şəhər Tehrandır. Tehranın əhalisi 1926–2006-cı illərdə 210 min nəfərdən 7,1 milyona çatmışdır. 1960-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq urbanizasiya prosesi daha da sürətlənmişdir.

Əksər əhalinin etnik mənşəyi yerli midiyalılara və e.ə.VIII – VI əsrdə Dağlıq Tacikistandan və Əfqanıstandan İrana miqrasiya etmiş ari tayfalarına çatır (Seyid Əhməd Kəsrəvi Təbrizi , İqrar Əliyev və digər alimlərin fikrinə əsasən). Buna baxmayaraq Ərəb Xilafətinin bu regionlardan çəkilməsindən sonra bu ərazilərə gəlmiş türk-monqol tayfaları mərkəzi, qərbi və bir neçə şimali regionlarda əhalinin etnik mənşəyinə təsir etmişdir. Hal-hazırda buna baxmayaraq İranda yaşayan əhalinin nümayəndələrində: farslarda, kürdlərdə, lurlarda, bəxtiyarilərdə, mazandaranlılarda , gilanlılardatalışlarda ari-iran etnik mənşəyi dominionluq təşkil edir. Şimalda yaşayan xalqlarda ( Xəzərsahili istisna olmaqla ) türk cizgiləri özünü kəskin biruzə verir.

Milli tərkib

Ethnologue report for İran – a görə ümumilikdə ölkə ərazisində 69-a yaxın dildə danışan etnik qrup var : farslar , Azərbaycan türkləri , kürdlər , ləklər , gilanlılar , mazandaranlılar , türkmənlər , ərəblər , bəluclar , qaşqaylar , qaraçılar , Xorasan türkləri , talışlar, həzaralar , aymaqlar , lurlar , bəxtiyarilər , tatlar , gürcülər , ermənilər , puştunlar, assuriyalılar , taciklər , yəhudilər , qazaxlar , xələclər və sairə .

Dini mənsubiyyət, dil

Ölkə əhalisinin 98% müsəlmandır. Əhalinin 90%-i şiə təriqətinə məxsusdur. Şiələrdən 85% imamilərdir (İsnə Əşəriyyə), qalanları başqa şiə təriqətlərinə mənsubdurlar- İsmaillilərZeydilik. Ölkə əhalisinin 9%- sünnüdür (əksərən kürdlər). Xristianlardan Qriqoryan (ermənilər), Nestorian (assurlar), Roma-katolik həmçinin anqlikan və başqa protestant kilsələrinin nümayəndələri mövcuddur. Ölkədə həmçinin bəhailiyə, iudaizməzərdüştlüyə mənsub insanlarda mövcuddur. Fars dili — İran İslam Respublikasının rəsmi dilidir. Fars dili Hind- Avropa dil ailəsinə mənsubdur. MKİ–nin məlumatlarına əsasən İran dilləri qrupuna aid dillərdə əhalinin 58% danışır. Əhalinin 26%-dən çoxu türk dilləri ailəsinə mənsub dillərdə danışır.

İnzibati ərazi bölgüsü

İran İslam Respublikası inzibati cəhətdən 31 ostana bölünmüşdür.

Buşəhr, Cənubi Xorasan, Çahar-Mahal və Bəxtiyari, Əlburz, Ərdəbil, Fars, Gilan, Gülüstan, Həmədan, Hörmüzqan, Xuzistan, İlam, İsfahan, Kirman, Kirmanşah, Kohgiluyə və Boyar-Əhməd, Kürdüstan, Qərbi Azərbaycan, Qəzvin, Qum, Luristan, Mazandaran, Mərkəzi, Rəzəvi Xorasan, Simnan, Sistan və Bəlucistan, Şərqi Azərbaycan, Tehran, Yəzd, Zəncan.

İranın ən böyük şəhərləri

Əhalisinə görə İran şəhərlərinin siyahısı

(2011-ci il siyahısına görə)

Şəhər Əhalisi
Tehran 8,154,051
Məşhəd 2,749,374
İsfahan 1,756,126
Təbriz 1,494,988
Şiraz 1,460,665
Əhvaz 1,112,021

İqtisadiyyatı

İran neft sənayesi yüksək inkişaf etmiş aqrar-sənaye ölkəsidir. Sənayenin inkişafı üçün ölkədə bir sıra imkanların olmasına baxmayaraq, onun artım sürəti sənaye məhsullarına olan tələbatı tam ödəyə bilmir. Neft-qaz sənayesi İran iqtisadiyyatının başlıca sahəsidir və dövlətin gəlirlərinin 90%-i verir. Bu sahə İran Milli Neft Şirkətinə məxsusdur. Ölkə ərazisində neft emalı və neft-kimya müəsisələri fəaliyyət göstərir. Təbii sərvətlərdən neft, qaz, kömür, mis, dəmir, manqanlı və sink-qurğuşun filizləri istehlak edilir. Ölkənin cənubu, cənub-qərbi və şimal-qərbi neft və qazla zəngindir. Ən böyük neft emalı zavodları Abadan və Tehran sənaye rayonlarıdır. Ölkədə həmçinin maşınqayırma və metalişləmə, qida və tekstil sənayesi inkişaf etmişdir. Metallurgiya yerli xammala əsaslanır. İsfahan şəhərində tam dövriyyəli qara metallurgiya müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Əlvan metallurgiya zavodlarında əsasən misalüminium istehsal edilir. Maşınqayırma sənayesinin inkişafında AlmaniyaBöyük Britaniyaya məxsus şirkətlərin fəaliyyəti böyükdür. Xalçaların kustar üsulla istehsalı geniş yayılmışdır. Təbriz, İsfahan, Məşhəd şəhərlərində toxunan xalçalar, Şiraz, Tehran, İsfahanda hazırlanan bəzək əşyaları dünya bazarında yüksək qiymətləndirilir. Əsasən xam neft və neft məhsulları, metal filizləri, kənd-təsərrüfatı məhsullarının ixracı üstünlük təşkil edir. Ölkəyə xaricdən ağır maşınqayırma və kimya sənayesi, maşın, dəmir, polad, tekstil malları, kağız idxal olunur. Əsas ticarət əməkdaşlarına Türkiyə, BƏƏ, Almaniya, Böyük Britaniya, İtaliya, Yaponiya daxildir.

İranda ABŞ-ın tətbiq etdiyi ölkəni neft gəlirlərinin yarısından məhrum edən sanksiyaların təsiri altında 2019-cu ildə inflyasiya tempi kəskin artıb. 2019-cu ilin aprel ayında bu ölkədə istehlak qiymətləri ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 51.4 faiz artıb. Hələ neft ixracının tam qadağan olunmasına qədər İranın neft ixracı kəskin azalmışdı. Belə ki, 2019-cu ilin aprel ayında İran gündə 1 milyon barreldən də az neft sata bilib. Bir il əvvəl isə gündə 2.3 milyon barrel neft satırdı. Hesablamalara görə ABŞ-ın sanksiyalarının təsiri nəticəsində İran iqtisadiyyatı bir ildə azı 10 milyard dollar gəlirdən məhrum olub.

Kənd təsərrüfatı

Ölkədə şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində illik yağıntıların miqdarının azalması müşahidə edilir. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün ən əlverişli şərait Xəzərsahili bölgələrdə, və Azərbaycan ostanlarındadır. İran ərazisinin təxminən 2/3 hissəsini tutan Dəşti-KəbirDəşti-Lüt kənd təsərrüfatına tamamilə yararsızdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük hissəsini bitkiçilik verir. Dənli bitkilərin əkinləri üstünlük təşkil edir. Buğdaarpa əkinlərinə ölkənin bütün əyalətlərində rast gəlindiyi halda, çəltik əsasən GilanMazandaran ostanlarında yetişdirilir. Texniki bitkilərdən şəkər çuğunduru ölkənin bütün bölgələrində, çay, tütün, pambıq Xəzərsahili bölgələrdə yetişdirilir. İran dünya bazarına müxtəlif boyaq bitkiləri, həna və zəfəran çıxarır. Bağçılıq və üzümçülük qədim zamanlardan inkişaf etdirilir.

Heyvandarlıq davar saxlanması üzrə ixtisaslaşmışdır. Qoyunçuluq Şərqi və Qərbi Azərbaycan, Xorasan, İsfahan, Fars, Mazandaran ostanlarında yayılmışdır.

Təbii qaz

İran bütün dünyada təbii qaz ehtiyatının 16%-nə malikdir. Əsas qaz yataqları Fars körfəzi şelfində həmçinin ölkənin şimali-şərqində yerləşir.

2010-cu ilədək qaz hasilatının ildə 290 milyard m3-a çatacağı gözlənilir. Bundan sonra qaz ixracı tam gücüylə fəaliyyətə başlayacaq. Hal-hazırda qaz ixracı əsasən Türkiyəyə-dir, Şimali-Fars adlı qaz yatağından çıxan qazın qaz-sıxıcı zavodlara çatması üçün ötürücü borular inşa edir.

Neft

İran konstitutsiyasına əsasən milli neft hasil edən müəssisə aksiyalarının xarici kompaniyalara satılması və ya onlara neft hasil etməyə icazə verilməsi qadağandır. Neft yataqlarının kəşfini İran Milli Neft Kompaniyası aparır (İMNK). 1990-cı illərin sonlarından başlayaraq neft sektoruna xarici investorlar gəlmişdir (Fransa-Total və Elf Aquitaine, Malayziya-Petronas, İtaliya- Eni həmçinin Çin Milli Neft Kompaniyası). Onlar "kompensasiya edilmiş kontraktlar" əsasında hasil edilmiş neftin bir hissəsini əldə edirlər, müddət bitdikdən sonra isə yataqları İMNK-nın nəzarətinə verirlər.

Coğrafiyası

 
İran

Mənbə

İstinadlar

  1. . Cia.gov. 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-17.
  2. "Ethnic groups" (ingilis). Central Intelligence Agency. 2014-06-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-08-17.
  3. "Iranian People: Iranian Ethnic Groups" (PDF) (ingilis). Ritsumeikan Journal of Asia Pacific Studies. 2019-08-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-06-30.
  4. "A comparative study of ethnic identity among Azerbaijani speakers in the Islamic Republic of Iran and the Republic of Azerbaijan" (PDF) (ingilis). International Journal of Humanities and Social Science. 2019-08-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-06-30. (#text_ignored)
  5. . Statistical Center of Iran. 2020-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 novambr 2020–ci il, 02:30. (#apostrophe_markup)
  6. (Farsca:پورتال - مرکز آمار ایران) Portal - Statistical Center of Iran (Markaz-e Amar-e Iran): Selected findings of the 2016 National Population and Housing Census 2020-05-23 at the Wayback Machine
  7. (ingilis). United Nations Development Programme. 10 December 2019. 21 May 2020 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2019.
  8. "National Census Preliminary Results Released: Iran's Urban Population Up". Financial Tribune (ingilis). 13 mart 2017. 2017-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  9. . The Diplomat. 8 dekabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  10. Christopher Whatley (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707. Tuckwell Press.
  11. Lowell Barrington (2012). Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices. Cengage Learning. səh. 121. ISBN 978-1-111-34193-0. 2019-09-06 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  12. Encyclopædia Britannica. "Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran". Britannica.com. 2015-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  13. David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). Encyclopedia of the ancient Greek world. Infobase Publishing. 256 (at the right portion of the page). ISBN 978-0-8160-5722-1. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  14. Stillman, Norman A. (1979). The Jews of Arab Lands. Jewish Publication Society. səh. 22. ISBN 0827611552.
  15. Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. (30 sentyabr 2006). Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1. Ashgate Publishing. səh. 29. ISBN 075465740X.
  16. Andrew J. Newman (21 aprel 2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-667-6. 12 October 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 21 June 2013.
  17. Savory, R. M. "Safavids". Encyclopaedia of Islam (2nd).
  18. Axworthy, Door Michael (2006). The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. ISBN 9780857721938. 2019-06-20 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  19. Dowling, Timothy C. (2 dekabr 2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. 728–730. ISBN 1598849484. 2017-10-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-11-03.
  20. Cordesman, Anthony H. (1999). Iran's Military Forces in Transition: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction. səh. 22. ISBN 9780275965297. 2017-10-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-11-03.
  21. "Iran". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica. 2012. 2019-01-11 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  22. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (Persian). 10 April 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  23. The Committee Office, House of Commons. [https://publications.parliament.uk/pa/cm2 00607/cmselect/cmfaff/363/36310.htm "Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran"] (#bad_url). Publications.parliament.uk. 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018. (#invisible_char)
  24. "Iran @ 2000 and Beyond lecture series, opening address, W. Herbert Hunt, 18 May 2000". 3 yanvar 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  25. . Reuters.com. 2013. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  26. CIA World Factbook. "Iran". 2020-05-18 tarixində . İstifadə tarixi: 3 noyabr 2018.
  27. "World Heritage List". UNESCO. 2020-05-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-11-03.
  28. "Arxivlənmiş surət". 2009-02-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-02-21.
  29. (Farsca:پورتال — مرکز آمار ایران) Portal — Statistical Center of Iran (Markaz-e Amar-e Iran): Selected findings of the 2011 National Population and Housing Census 2016-03-03 at the Wayback Machine
  30. "Ethnologue : Languages of the World – 14 edition (2000) : Languages of İran". 2009-06-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-30.
  31. "İran, Daxili İşlər Nazirliyi". 2008–12–06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008–12–05.
  32. "Statistical Center of Iran : 1385 (2006) census". 2009-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-03-07.
  33. "Qiymətlər bir ildə 52 faizə yaxın artıb, özəl sektor can verir…". 2019-05-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-05-04.

Xarici keçidlər

  • CIA facktbook-Iran (en)
  • President.ir
  • Ancient Iran: History, Geography, Government, and Culture
  • Iran: History, Geography, Government, and Culture
  • İran tarixi (ru) 2007-02-25 at the Wayback Machine
  • Statistical Center of Iran : Population and Manpower
  • Statistical Center of Iran : Land and Climate
  • linguistic composition of Iran

Həmçinin bax

iran, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, fars, ایران, rəsmi, a. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Iran fars ایران ve ya resmi adi ile Iran Islam Respublikasi fars جمهوری اسلامی ایران Qerbi Asiyada dovlet Iran simal qerbden Azerbaycan ve Ermenistan simaldan Xezer denizi simal serqden Turkmenistan serqden Efqanistan ve Pakistan cenubdan Fars korfezi ve Oman korfezi qerbden Turkiye ve Iraqla ehate olunmusdur Paytaxti ve en boyuk seheri Tehran umumi sahesi 1 648 195 kvadrat kilometr ehalisinin sayi 83 milyon neferden coxdur Iran erazi boyukluyune gore Yaxin Serq regionunda ikinci dunya olkeleri arasinda on yeddinci ehalisinin sayi gore ise dunyanin on sekkizinci olkesidir 8 Olkenin Avrasiyanin merkezinde ve Qerbi Asiyada yerlesmesi hemcinin Hormuz bogazina yaxinligi ona geostrateji ehemiyyet qazandirmisdir 9 Tehran olkenin paytaxti olmaqla yanasi hemcinin Iranin aparici iqtisadi ve medeni merkezi hesab olunur Iran Konstitusiyasinin XII maddesine esasen resmi dini Islam dinidir Iran Islam Respublikasiجمهوری اسلامي ایران Comhuri ye Islami ye Iran IranBayragi GerbiSuari Azadliq Musteqillik Islam RespublikasiHimni Iran Milli Himni source source track track track track Paytaxtive en boyuk seheriTehranResmi dilleriFars diliEtnik qruplariFarslar 56 Azerbaycanlilar 16 Kurdler 6 Gilekler ve Mazandaranlilar 7 Lurlar 12 Beluclar 2 Erebler 1 Turkmenler ve diger turk tayfalari 2 Digerleri 1 1 2 3 4 DiniIslamDemonim ler iIranliRehberlik RehberEli Xamenei PrezidentIbrahim ReisiQurulmasiTarixi Midiya DovletiE e 678 EhemenilerE e 550 EskanilerE e 247 Sasaniler224 Iran Islam Inqilabi11 fevral 1979 Yaranmasi1 aprel 1979Erazisi Umumi1 648 195 17 ci Su 7 07Ehalisi 2020 texmini84 018 940 5 17 ci 2016 siyahiya alma79 926 270 6 Sixliq48 km2 124 3 kv mil III 2018 0 797 7 yuksek 65ValyutasiIran riali IRR Saat qursagi 3 30Tarix formatiHicri semsi teqvimiYolun hereket istiqametisagTelefon kodu98ISO 3166 koduIRInternet domeni irIran dunyanin en qedim sivilizasiyalarindan birine ev sahibliyi edir 10 11 Hele eramizdan evvel dorduncu minillikde bu erazide Elam kralligi movcud olmusdur Bu dovlet eramizdan evvel 7 ci esrde Madaylar terefinden isgal olunmusdur 12 Eramizdan evvel 6 ci esrde ise Ehemeniler Imperiyasinin banisi olan II Kirin hakimiyyeti illerinde bu imperiyanin erazisi Serqi Avropadan yeni indiki Turkiye erazileri daxil olmaqla Bolqaristan Albaniya Ukrayna Krim simali ve cenubi Qafqazdan Hind cayina qeder uzanirdi ki bu da hemin imperiyani tarixin en boyuk dovletlerinden birine cevirmisdi 13 Eramizdan evvel dorduncu esrde Iran erazisinin Makedoniyali Isgender terefinden isgal olunmasi neticesinde burada Ellinizm medeniyyeti kok saldi Parfiya dovletinin yaranmasi ile Iran usyani ozunun kulminasiya noqtesine catdi Hemin dovletin ardicili hesab olunan Sasaniler Imperiyasi ise eramizin ucuncu esrinden etibaren dord esr boyunca dunyanin aparici gucu hesab edilirdi 14 15 Yeddinci esrde imperiya erazisinin erebler terefinden isgal olunmasindan sonra Iranda movcud olan yerli Zerdustilik ve Manixeizm dinleri Islam dini ile evezlendi Iran Islamin qizil cagina muhum tohfeler vermisdir Bu tohfeler xususile incesenet ve elm sahelerinde ozunu buruze verdi Iki esrden sonra Iranin muxtelif muselman xanedanliqlarina bolunmesinin ardinca erazi turkler ve monqollar terefinden isgala meruz qaldi 15 ci esrde Sefeviler dovletinin yukselise kecmesi ile vahid dovletin yaradilmasi prosesi yeniden basladi Sefevilerin sielik teriqetini esas goturmesi ile Iran ve Islam tarixinde donus noqtesi qeyde alindi 16 17 Nadir Sahin hakimiyyeti illerinde Iran dovrun en guclu dovletlerinden biri hesab olunsa da 18 19 cu esrden etibaren Qacarilerin Rusiya Imperiyasi ile aralarinda bas veren ardicil munaqiseler ciddi erazi itkileri ile neticelendi Iran Qafqazi ve Igdir Qars ve s erazileri Gulustan ve daha sonra Turkmencay muqavilelerinde Rusiyaya vermeli oldu 19 1905 1911 ci illeri ehate eden Mesrute inqilabi olkenin konstitusiyali monarxiyaya cevrilmesi ile neticelendi 1953 cu ilde Boyuk Britaniya ve ABS in tehriki ile bas tutmus Iran cevrilisi olkede Qerb eleyhine naraziligin artmasi ile neticelendi 20 Xarici tesir ve siyasi repressiya eleyhine naraziliqlar 1979 cu ilde Iran Islam Inqilabinin baslanmasina sebeb oldu ve neticede olke Islam respublikasina cevrildi 21 Belelikle Ali lider terefinden rehberlik olunan teokratik hokumetin esasi qoyuldu 22 1980 ci iller erzinde teqriben 8 il muddetine davam etmis Iraq Iran muharibesi her iki teref ucun ciddi itkilerin bas vermesi ile 2000 ci illerden beri Iranin mubahiseli nuve proqrami narahatliqlarin artmasina sebeb olmus ve olke eleyhine beynelxalq sanksiyalarin tetbiq olunmasi ile neticelenmisdir 14 iyul 2015 ci ilde Altiliq olkeleri ile Iran arasinda herterefli fealiyyet proqrami esasinda razilasma elde olunmusdur Bu razilasmaya esasen Irana qarsi tetbiq olunan sanksiyalarin yumsaldilmasi qarsiliginda Iran hokumeti zenginlesdirilmis uran istehsalini azaltmali idi Suveren dovlet olan Iran BMT Iqtisadi Emekdasliq Teskilati Qosulmama Herekati Islam Emekdasliq Teskilati ve OPEK kimi qurumlarin uzvudur 23 24 Esas regional guclerden biri hesab olunan Iran dunyanin en boyuk tebii qaz ehtiyatlarina ve tesdiqlenmis dorduncu en boyuk neft ehtiyatlarina sahib olkedir 25 26 Bu sebeblerden de Iran hal hazirda beynelxalq enerji tehlukesizliyi ve dunya iqtisadiyyatina nezere carpacaq tesir gosterir Zengin medeni irse sahib olan Iran UNESCO nun Umumdunya irsi siyahisinda 22 medeni mirasa sahibdir Bu Asiyada ucuncu dunya uzre ise sekkizinci en yaxsi gostericidir 27 Iran muxtelif etnik ve linqvistik qruplarin yasadigi olkedir Olke erazisinde yasayan en boyuk etnik qruplar farslar azerbaycanlilar kurdler talislar gilekler mazaniler ve lurlardir Mundericat 1 Tarixi 1 1 Islamdan onceki dovr 1 2 Islamdan sonraki dovr 1 3 Islam inqilabi 1 4 Muasir Iran 2 Ehali 2 1 Milli terkib 3 Dini mensubiyyet dil 4 Inzibati erazi bolgusu 5 Iranin en boyuk seherleri 6 Iqtisadiyyati 6 1 Kend teserrufati 6 2 Tebii qaz 6 3 Neft 7 Cografiyasi 8 Menbe 9 Istinadlar 10 Xarici kecidler 11 Hemcinin baxTarixi Redakte Esas meqale Iran tarixiIslamdan onceki dovr Redakte Iran erazisinin meskunlasmasi Alt paleolit dovrune aid edilir E e III minilliyin evvellerinde Iranin cenubi qerbinde ilk sinifli cemiyyetler meydana gelmis evelce ayr ayri seher dovletleri yaranmis sonralar Elam ve e e III minilliyin II yarisinda Lullubilerin erken quldarliq dovletleri movcud olmusdur E e teqriben 2200 cu ilde Kutiler Sumer ve Akkadi muveqqeti zebt etmis Kassiler ise XVIII XVI esrlerde Babilistani ele kecirerek e e XIII esrin sonuna kimi burada hokmranliq etmisler E e II minilliyin sonudan Iran erazisine hind iran dillerinde danisan Hind Avropa tayfalarinin Iran qrupundan olan ari muasir Iranin adi buradandir qedim Iran dilinde Arianam ariler olkesi ve ya padsahligi demekdir tayfalari gelerek qerbi ve merkezi rayonlarda meskunlasdilar Indiki Iranin Xuzistan ve Luristan erazisini ehate eden vilayetlerle yanasi e e VII esre qeder Iranin esas ekincilik rayonlarinda sinifli cemiyyetler meydana gelmisdir E e teqriben 673 672 ci illde Assuriya Assur eleyhine baglanmis usyan neticesinde Iran yaylasinin simal qerbinde Midiya dovleti yarandi E e 616 605 ci illerde Midiya Babilistanla ittifaqda Assuriya Manna Urartunu ve Iran yaylasinin cox hissesini isgal etmisdir Midiyanin tabeliyinde olan pars parsa pars muasir fars sozu buradandir padsahligi ile muharibe e e 553 550 neticesinde hakimiyyet Ehemeniler Haxamanisler sulalesinin eline kecdi VI esrin sonunda II Kir Kus ve onun varislerinin isgallari neticesinde Ehemeniler dovletinin serhedi Hind cayindan Egey denizine ve Qafqaz daglarindan Nil cayina qeder genislendi Ehemeniler dovleti I Daranin hakimiyyeti dovrunde e e 521 485 daha da quvvetlendi Ticaret yollari uzerinde hokmranliq qerb ile serq arasinda geden mubarize Ehmeniler dovletini Yunanistanla uzun suren muharibelere sovq etmisdir E e 330 cu ilde Makedoniyali Isgender Irani isgal etdi Sapur Sasani E e 312 ci ilde Iran Selevkiler dovletinin terkibine qatildi Isgenderin olumunden sonra musteqillik qazanan Atropatena dovleti yalniz e e III 20 ci illerinin sonlarinda Selevki hokmdari III Antioxun hakimiyyetini tanimisdir E e III esrin ortalarinda indiki Iran ve Turkmenistan serheddinde yaranmis Eskaniler padsahligi e e II esrin ortalarinda butun Irani hakimiyyet altina almisdir Eskanilerden asili olan fars hokmdari I Erdesir 224 cu ilde Parfiyanin axirinci padsahi II Artabani meglub ederek Sasaniler dovletinin esasini qoymusdur Sasaniler dovrunde III VII esrler Iranda feodal munasibetler yaranmaga basladi Sasaniler Iranda mohkemlendikden sonra Cenubi Erebistan Suriya Felestin Misir Atropatena Albaniya Qafqaz Ermenistan ve Iberiyani ele kecirdi Sasani hokmdarlari hele Ehemeniler dovrunde yeridilen xetti dovlet aparatinda ve orduda farslara ustunluk verilmesi onlarin vergilerden azad edilmesi siyasetini daha da guclendirmis Zerdustluyu dovlet dini elan etmisler Cenubi Qafqaz Zaqafqaziya xalqlarinin Sasani esaretine qarsi 450 451 457 481 484 illerde qudretli usyanlari bas verdi Sasaniler dovletinde sinifi ziddiyyetlerin keskinlesmesi ve feodal separatizminin guclenmesi hemcinin Bizansla aparilmis uzun suren muharibeler VII esrde Ereblerin Irani isgal etmesini asanlasdirdi Islam dini ve Ereb dili yayilmaga basladi Islamdan sonraki dovr Redakte Iranda ereb hokmranligi VII esrin 80 ci illerine kendli usyanlarina sebeb oldu 747 ci ilde Mervde ebu Muslimin basciligi ile Emeviler Xilafetine qarsi xalq herekati butun Irani burudu Abbasiler hokmranligi dovrunde Mak Sumbatin 755 Ustad Sisin 767 ve Azerbaycanda Babekin basciligi ile xalq usyanlari bas verdi Suubiyye herekati genis vuset alirdi Butun bunlar xilafetin suqutunu suretlendirirdi IX X esrlerde Iranda yalniz formal suretde xilafetden asili olan emirlikler var idi 900 cu ilde Xorasan ve Iranin serq hissesi Samaniler dovletini terkibine daxil oldu 999 a qeder Iranin qerbinde ve Iraqda Buveyhiler dovleti 935 1055 Azerbaycan erazisinde ise IX esrin sonu XI esrde Saciler Selariler Revvadiler Seddadiler ve Sirvansahlar dovletleri yarandi 28 X esrde seherlerin ve tranzit ticaretinin inkisafi Ereb hokmranligina son qoyulmasi XI esrde Iranda iqtisadi ve menevi yukselise serait yaratdi Samaniler dovletinin suqutundan sonra Iranin serqi Orta Asiyanin bir hissesi ve indiki Efqanistan erazisi Qezneviler dovletinin terkibine daxil oldu 1040 ci ilde selcuq oguz turkleri Irani ve onunla hemserhed olkeleri isgal ederek Selcuqiler dovletinin yaratdilar XII esrin evvellerinde Selcuqiler dovleti ayr ayri sultanliqlara parcalandi Sultanliqlar icerisinde Atabeylerin hakimiyyeti yarandi Merkezi Elamut qalasi olan Ismaililer dovleti 1090 1256 habele Eldegizler dovleti 1136 1225 Iranin xeyli hissesini ele kecirmisdir 1220 56 ci illerde Irani Monqollar isgal etdi XIII esrin ortalari XIV esrlerde Iran monqol Elxaniler dovletinin terkibine daxil idi Qazan xanin 1295 1304 kecirdiyi islahatlar Iranin iqtisadi inkisafina serait yaratdi Elxaniler dovletinin suqutundan sonra Iran erazisi Celairiler Muzefferiler XIV esrin 40 50 ci illerinde ve s feodal dovletlerinin terkibini daxil oldu Feodal zulmu ve monqol hokmranligi Xorasanda Serbedarlar usyanina XIV esrin 30 80 ci illerinde Mazandaran ve Gilanda seyidler herekatina 1350 sebeb olmusdur Sah Ismayil Sefevi Xetai Aga Mehemmed Sah Qacar 1380 1393 cu illerde Teymur Irani isgal etdi Onun olumunden sonra Iran Teymuriler ve Qaraqoyunlu dovleti arasinda bolusduruldu 1468 ci ilde Mus doyusu Qaraqoyunlu dovletini Agqoyunlu evez etdi Qizilbaslara arxalanan Ismayil Sefevi xalq kutlelerinin umumi naraziligindan ve daxili cekismelerinden istifade ederek Azerbaycanda hakimiyyetini mohkemlendirdi ve Agqoyunlu dovletine son qoyuldu 1501 de o Tebrize daxil olaraq ozunu Sah I Ismayil elan etdi 1502 de ise sieliyi dovlet dini elan etdi 1510 a qeder Iran sefevilerin hakimiyyetine kecdi 1514 cu ilde Sefeviler Iraq Kurdustan ve Cenubi Qafqaz ugrunda Osmanli Imperiyasi ile uzun suren muharibeler aparmislar XVI esrin axirlairna qeder Sefeviler dovleti xarakter etibarile Azerbaycan dovleti idi Lakin sonralar dovletin idaresinde ustunluk farslara kecdi Qizilbaslarin siyasi movqeyi mehdudlasdirildi Bax Sefeviler Nadir Sah Efsar 1709 1722 ci illerde usyan etmis efqan tayfalari Sefevilerin paytaxti Isfahani ele kecirdiler 1722 Efqan xanliqlarinin qisa muddetli hokmranligi eleyhine xalq herekatlari bas verdi Efqanlar eleyhine mubarizeye ve Osmanli turklerin olkeden qovulmasina basciliq eden Nadir xan Efsar boyuk feodal imperiyasi yaratdi Bax Efsarlar Lakin o olduruldukden sonra 1747 bu dovlet suqut etdi Kerim xan Zendin hakimiyyet dovru 1760 1779 istina olmaqla Iranin XVIII esr tarixi fasilesiz feodal cekismeleri ile xarakterize olunur Zendler ve Qacarlarin uzun suren muharibesi Qacarlar sulalesinin 1796 1925 hakimiyyete gelmesi ile basa catdi 1795 1797 ci illerde Aga Mehemmed Sah Qacarin basciliq etdiyi Iran ordusunun Cenubi Qafqaza o cumleden Qarabaga basqinlari boyuk dagintilara ve qirginlara sebeb oldu XVIII esrin axirlari XIX esrin evvelleri Boyuk Britaniya Rusiya ve Fransanin Irani esaret altina almaq cehdleri olkede kaputilyasiya rejiminin yaradilmasi Iranla bir sira Avropa dovletleri arasinda qeyri beraber muqavileler imzalanmasi ile neticelendi Azerbaycan torpaqlari Rusiya Iran muharibeleri neticesinde iki imperiya arasinda bolundu Gulustan 1813 cu il Turkmencay muqavilesi 1828 ci il Iranin Avropa olkelerinin senaye mallari ucun satis bazarina cevrilmesi sosial ziddiyyetlerin daha da keskinlesdirdi ve anti feodal Babi usyanlarina 1848 1852 sebeb oldu Feodal mulkedar daireleri bohrandan cixis rolunu merkezi hakimiyyeti ve dovletin musteqilliyini mohkemletmekde ve bir sira islahatlar kecirilmesinde gorurduler Mirze Tagi xanin Emir Nizam islahatlari XIX ortalarinda neticesinde iqtisadiyyat ve medeniyyet sahesinde mueyyen irelileyis oldu XIX sonu XX evvellerinde Iran imperialist dovletlerin Boyuk Britaniya Rusiya yarimmustemlekesine cevrilmisdir XIX esrin sonundan milli suur inkisaf edir burja milletcilik ideyalari yayilir Mulkum xan E Talibov Zeynalabdin Maragayi Agaxan Kirmani ve b burjua telebleri ireli suren gizli cemiyyetler yaranirdi Rza Sah Pehlevi XIX esrin sonlarindan Iranda baslayan senayelesme ve 1905 1911 Iran Konstitusiya Inqilabi Qacarlari daha da zeifletdi 1919 cu ilde Boyuk Britaniya Iranda oz protektaratini qurmaga calissada alinmadi neticede 1921 ci ilde elit herbi suvari briqadanin rehberi Rza Xan sonradan Rza Sah Ingiltere ve diger Avropa dovletlerinin desteyi ile Qacarlari devirdi 1925 ci ilde Meclis onu yeni sulale Pehlevilerin ilk hokmdari kimi tanidi Rza sahin dovrunde ifrat Fars milliyetciliyine baxmayaraq genismiqyasli yenilenmeler aparildi senaye inkisafi olu noqteden terpendi yeni demiryollari cekildi milli tehsil sistemi yalniz Fars dilinde tesekkul tapdi Ikinci dunya muharibesi zamani Iran oz neytralligini elan etse de olkede cox guclu fasist kesfiyyati vardi Bunu bilen Sovetler ve Ingiltere oz qosunlarini Iranin erazisine yeritdiler SSRI qosunlari Iran Azerbaycanina girdi SSRI Iranin erazisine girmesini 1922 ci ilde Iran ve SSRI arasinda olan muqavile ile izah etdi hemin muqavileye gore eger bir dovletin tehlukesizliyine qarsi serait yaranarsa diger onun erazisine qosun yeride biler Olkede yaranmis olan veziyyet sahi oz oglu Mehemmed Rza Pehlevinin xeyrine taxtdan el cekdirdi SSRI ve Boyuk Britaniya qosunlari Iran erazisinde 1946 ci ile kimi qaldilar Bu qosunlarin esas meqsedi Fars korfezi ve Xezer denizini birlesdiren neqliyyat yollarini mudafie etmeli idi Muharibe qurtardiqdan sonra Sovet qosunlarinin bir hissesi hemcinin qosunla birge getmis olan azerbaycanlilar Iran Azerbaycaninda meskunlasdilar 1951 ci ilde demokratik milletci Mehemmed Musaddiq Iranda yaranmis olan veziyyete qarsi qalxdi ve Bas nazir secildi Bas nazir kimi o olkenin neft servetlerine nezareti ele kecirmeye ve Anqlo Iran Neft Kampaniyasini indiki BP millilesdirmeye cehdi Qerbi narahat etmeye basladi Mossadiq bununla da Iranin neytralligini qorumaga calisirdi Bunun cavabinda ise Britaniya Irana embarqo qoydu Tezlikle Amerika Birlesmis Statlari nda Britaniyaya qosuldu Neticede olkede cevrilis oldu Nazirler Kabineti qovuldu Mossadiq hebs edildi Sah Amerika Birlesmis Statlari ve Boyuk Britaniyanin desteyi ile olkeye qayitdi Neftden gelen gelirler saha qisa zamnda herbi gucu artirmaga ve coxsayli islahatlar aparmaga serait yaratdi Yeni yollar tikildi limanlarin geislendirildi kendilerin xeyrine islahatlar qadinlara secki huququ verildi ve s irelileyisler bas verdi Sah xarici siyasetde ise qerbyonumlu siyaset aparirdi 1960 ci illerin ortalarindan baslayaraq sahin musteqil siyaset aparmaq isteyi qerbin hec xosuna gelmedi Tezlikle qerbde onun avtoritar idareetmede insan haqlarini pozmaqda ittiham etdiler 1977 ci ilde Amerika Birlesmis Statlari nda hakimiyyete gelmis olan prezident Karter ve onun ehatesi Irana qarsi zidd movqe tutmaga ve Irana zidd quvvelerle yaxinlasmaga basladi Bu muddet erzinde ise Iran daxilinde Ruhullah Musevi Xomeyni artiq oz etrafinda antisah quvveler toplaya bilmisdi Xomeyni dindar sielerin desteyine arxalanirdi Xomeyni sahin daxili ve xarici siyasetini hemcinin aqrar islahatlari qadinlara verilmis secki huququnu tenqid edirdi Bu fealiyyetine gore o 1963 ve 1964 cu illerde hebs edilmis ve olke xaricine cixardilimisdir Sonraki fealiyyetini Iraqda davam etdiren Xomeyni burada da Irandaxili quvvelerle elaqe saxlayirdi 1978 ci ile kimi sah rejimi olkedaxili veziyyeti gizli polisin hesabina qoruyub saxlaya bilirdi Bu vaxta qeder olke erazisini antisah numayisleri burudu Bu aktivlik tekce Xomeyni ve onun terefdarlarindan gelmirdi Iran mucahidleri ve Iran fedaileri teskilatlari da bu isde SSRI Felestin Azadliq Teskilati ve radikal ereb rejimlerinin desteyi ile feal istirak edirdiler Iqtisadiyyat sarsilmisdi Tezlikle numayiskarlara qarsi qoyulmus ordu 1979 cu il fevralin 11 de oz neytralligini elan etdi bununla da Pehlevilerin taleyi hell edildi Islam inqilabi Redakte Esas meqale Iran Islam InqilabiMuasir Iran Redakte Irana qayitmis Xomeyni dini ve siyasi rehber kimi qarsilandi Muveqqeti hokumetin lideri Mehdi Bazarqanin istiraki ile 15 neferden ibaret Islam Inqilabi Surasi yaradildi 1979 cu ilin 1 aprelinde olke Iran Islam Respublikasi daha sonra ise Xomeyni omurluk lider elan edildi 1980 ci ilde Meclise kecirilmis seckiler neticesinde Islam Respublikasi Partiyasi Xomeyni ve onun terefdarlari qalib geldi Tezlikle olke prezidenti Ebulhesen Benisdar ve IRP arasinda aciq mubarize basladi Bendisar ve Iran Mucahidleri teskilati olkenin klerikal din olke siyasetine tesir idare metodunun eksine cixirdilar 1981 ci ilin iyununda mucahidler usyana qalxdi Xomeynin gosterisi ile Meclis olke prezidentine impicmnet elan etdi prezident vezifesinden getdi Yeni prezident kecmis bas nazir Recai oldu Bas nazir postuna Mehemmed Cevar Behonar geldi Ilyarimdan sonra mucahidlerin usyani yatirildi Avqustda Recai ve Behonar bomba partlamasi neticesinde helak oldu Yeni prezident Seyid Eli Xameneyi oldu Bas nazir postuna Mir Huseyn Musavi secildi 1984 cu ilde meclise kecirilen seckilerde IRP yeniden qalib geldi 1985 ci ilde kecirilmis seckilerde Xameneyi yeniden prezident secildi Olkede geden prosesler yuzlerle zadegan ailesini xarice emiqrasiya etmeye mecbur etdi Iranda bas veren sie inqilabinin olke sielerine tesirini azaltmaq hemcinin Fars korfezinde yegane hakim olmaq isteyi Iraqi 1980 ci il Irana qarsi muharibe baslamaga mecbur etdi Her iki terefin zeiflemesinde menafe guden qerb muxtelif vaxtlarda Irani ve Iraqi destekledi Umumi ziyan 300 mlrd dollara catdi Iranin cenubdaki neft infrastrukturuna hedsiz ziyan deydi 1988 ci ilde Iran BMT nin desteyi ile Kuveyt ve Seudiyye Erebistani ile diplomatik elaqelere basladi 8 il davam eden muharibe neticesinde hec bir teref qalib gelmedi 1980 ci illerin sonunda Iranda muhafizekarlar ve islahatcilar arasinda bas veren hakimiyyet daxili qarsidurma IRP nin buraxilmasi ile neticelendi yeni seckilerde islahatcilar qalib geldiler Olkedaxili ve beynelxalq siyasetde radikal dini siyaset mulayimlesdi Xomeyni 1989 cu il iyunun 3 de vefat etdi Konstitusiyaya deyisiklikler edildi omurluk lider Xameneyi secildi Bas nazir postu legv edildi Prezident Meclisin spikeri Eli Ekber Hasemi Refsencani secildi Yeni hokumetin terkibine islahatcilarla yanasi muhafizekarlar da daxil oldular 1990 ci ilde Iraq Kuveyte hucumu ile elaqedar Iranla sulh baglayib diplomatik elaqelere basladi Buna baxmayaraq Iran Kuveyte hucumu pisledi BMT nin sanksiyalarina emel etdi Qerb qosunlarinin Kuveytde olmasini arzulamayan Iran onlarin Fars korfezinden cixarilmasini teleb edirdi 1991 ci ilde Kuveytden Iraq qosunlarinin cixarilmasi ile Iran Iraq munasibetleri yeniden gerginlesdi Bununla yanasi Refsencani Iran neftinin Qerbe eksportunu temin etdi Buna baxmayaraq olkedaxili gerginlik Refsencaniye islahatlar aparmaga hemcinin Amerika Birlesmis Statlari nin siyasetini daha da mulayimlesdirmeye manee oldu Neticede olke iqtisadiyyatinin berpasi ucun lazim olan xarici investisiya Irana gelmedi 1993 cu ilde Refsencani yeniden prezident secilse de bu problemleri hell ede bilmedi Artiq dini dairelerde onun siyasetinin tenqid etmeye basladi Neticede 1997 ci ilde kecirilmis seckilerde Seyid Mehemmed Xatemi qalib geldi Qerble munasibetler yaxsilasdi 1997 1998 ci ilde dunya bazarlarinda neftin qiymetinin asagi dusmesi Iran iqtisadiyyatina menfi tesir gosterdi Xatemi islahatlarin ve qerble yaxinlasmanin terefdari idi Bu da islahatcilar ve muhafizekarlar arasindaki munasibeti keskinlesdirdi Bu munasibet Xameneyi ve Xatemi arasinda ziddiyyete sebeb oldu 1999 cu ilin yayinda telebe numayisleri oldu 2000 ci ilin mayinda Xateminin qardasi M R Xateminin rehberlik etdiyi islahatcilar seckini qazandilar Qerble Iran arasinda istilesme musahide olundu 2001 ci ilde kecirilen seckilerde Xatemi yeniden qalib geldi Amerika Birlesmis Statlarindaki 11 sentyabr hadiseleri nden sonra Iranin nuve texnologiyalarini inkisaf etdirmek niyyeti onu Amerika Birlesmis Statlarinin dusmenleri sirasina aid etdi Amerika Birlesmis Statlarinin nezareti altinda Fridom Hous Freedom House Soros Fondu Soros Foundation ve diger teskilatlar Irandaki seperatci qruplari maliyelesdirir 2003 cu ilde yerli idareetme orqanlarina ve 2004 cu ilin fevral may Meclis seckilerde muhafizekarlar qalib geldiler Iran Iraqdaki antinato quvvelerine destek vermeye basladi Iranda davam eden muhafizekar islahatcilar mubarizesinde kecmis prezident Refsencaninin reytinqi qalxdi Onu sagmerkezci quvveler destekleyirdiler 2005 ci il Meclise kecirilen seckilerde muhafizekarlar ekser yerleri tutdular Iranda kecirilen son 17 iyun 2005 ci il tarixli seckilerin ilkin merhelesinde Refsencani qelebe calsada ikinci turda gozlenilmeden Tehranin kecmis meri qati muhafizekar Mahmud Ehmedinecad 62 sesle qalib geldi 6 avqust 2005 ci ilde inauruqasiya olundu Ehmedinecad Islam inqilabi ideallarini berpa etmeyi hakimiyyeti rusvetxorlardan temizlemeyi olkede islam prinsiplerine uygun sosializm qurmagi soz verib Amerika Birlesmis Statlari ve Israil seckilerin neticelerini tanimadiqlarini beyan etdiler Ehali Redakte Esas meqale Iran ehalisiEhalinin ekser hissesi simali ve qerbi rayonlarda yerlesmisdir 2011 ci ilde aparilmis siyahiya almanin neticelerine esasen ehalinin sayi 75 149 669 neferdir ve ehalinin 71 4 seher ehalisidir 29 En boyuk seher Tehrandir Tehranin ehalisi 1926 2006 ci illerde 210 min neferden 7 1 milyona catmisdir 1960 ci illerin evvellerinden baslayaraq urbanizasiya prosesi daha da suretlenmisdir Ekser ehalinin etnik menseyi yerli midiyalilara ve e e VIII VI esrde Dagliq Tacikistandan ve Efqanistandan Irana miqrasiya etmis ari tayfalarina catir Seyid Ehmed Kesrevi Tebrizi Iqrar Eliyev ve diger alimlerin fikrine esasen Buna baxmayaraq Ereb Xilafetinin bu regionlardan cekilmesinden sonra bu erazilere gelmis turk monqol tayfalari merkezi qerbi ve bir nece simali regionlarda ehalinin etnik menseyine tesir etmisdir Hal hazirda buna baxmayaraq Iranda yasayan ehalinin numayendelerinde farslarda kurdlerde lurlarda bextiyarilerde mazandaranlilarda gilanlilarda ve talislarda ari iran etnik menseyi dominionluq teskil edir Simalda yasayan xalqlarda Xezersahili istisna olmaqla turk cizgileri ozunu keskin biruze verir Milli terkib Redakte Ethnologue report for Iran a gore umumilikde olke erazisinde 69 a yaxin dilde danisan etnik qrup var 30 farslar Azerbaycan turkleri kurdler lekler gilanlilar mazandaranlilar turkmenler erebler beluclar qasqaylar qaracilar Xorasan turkleri talislar hezaralar aymaqlar lurlar bextiyariler tatlar gurculer ermeniler pustunlar assuriyalilar tacikler yehudiler qazaxlar xelecler ve saire Dini mensubiyyet dil Redakte Olke ehalisinin 98 muselmandir Ehalinin 90 i sie teriqetine mexsusdur Sielerden 85 imamilerdir Isne Eseriyye qalanlari basqa sie teriqetlerine mensubdurlar Ismailliler ve Zeydilik Olke ehalisinin 9 sunnudur ekseren kurdler Xristianlardan Qriqoryan ermeniler Nestorian assurlar Roma katolik hemcinin anqlikan ve basqa protestant kilselerinin numayendeleri movcuddur Olkede hemcinin behailiye iudaizme ve zerdustluye mensub insanlarda movcuddur Fars dili Iran Islam Respublikasinin resmi dilidir Fars dili Hind Avropa dil ailesine mensubdur MKI nin melumatlarina esasen Iran dilleri qrupuna aid dillerde ehalinin 58 danisir Ehalinin 26 den coxu turk dilleri ailesine mensub dillerde danisir Inzibati erazi bolgusu RedakteIran Islam Respublikasi inzibati cehetden 31 ostana bolunmusdur 31 Busehr Cenubi Xorasan Cahar Mahal ve Bextiyari Elburz Erdebil Fars Gilan Gulustan Hemedan Hormuzqan Xuzistan Ilam Isfahan Kirman Kirmansah Kohgiluye ve Boyar Ehmed Kurdustan Qerbi Azerbaycan Qezvin Qum Luristan Mazandaran Merkezi Rezevi Xorasan Simnan Sistan ve Belucistan Serqi Azerbaycan Tehran Yezd Zencan Iranin en boyuk seherleri RedakteEhalisine gore Iran seherlerinin siyahisi 2011 ci il siyahisina gore 32 Seher EhalisiTehran 8 154 051Meshed 2 749 374Isfahan 1 756 126Tebriz 1 494 988Siraz 1 460 665Ehvaz 1 112 021Iqtisadiyyati RedakteIran neft senayesi yuksek inkisaf etmis aqrar senaye olkesidir Senayenin inkisafi ucun olkede bir sira imkanlarin olmasina baxmayaraq onun artim sureti senaye mehsullarina olan telebati tam odeye bilmir Neft qaz senayesi Iran iqtisadiyyatinin baslica sahesidir ve dovletin gelirlerinin 90 i verir Bu sahe Iran Milli Neft Sirketine mexsusdur Olke erazisinde neft emali ve neft kimya muesiseleri fealiyyet gosterir Tebii servetlerden neft qaz komur mis demir manqanli ve sink qurgusun filizleri istehlak edilir Olkenin cenubu cenub qerbi ve simal qerbi neft ve qazla zengindir En boyuk neft emali zavodlari Abadan ve Tehran senaye rayonlaridir Olkede hemcinin masinqayirma ve metalisleme qida ve tekstil senayesi inkisaf etmisdir Metallurgiya yerli xammala esaslanir Isfahan seherinde tam dovriyyeli qara metallurgiya muessisesi fealiyyet gosterir Elvan metallurgiya zavodlarinda esasen mis ve aluminium istehsal edilir Masinqayirma senayesinin inkisafinda Almaniya ve Boyuk Britaniyaya mexsus sirketlerin fealiyyeti boyukdur Xalcalarin kustar usulla istehsali genis yayilmisdir Tebriz Isfahan Meshed seherlerinde toxunan xalcalar Siraz Tehran Isfahanda hazirlanan bezek esyalari dunya bazarinda yuksek qiymetlendirilir Esasen xam neft ve neft mehsullari metal filizleri kend teserrufati mehsullarinin ixraci ustunluk teskil edir Olkeye xaricden agir masinqayirma ve kimya senayesi masin demir polad tekstil mallari kagiz idxal olunur Esas ticaret emekdaslarina Turkiye BEE Almaniya Boyuk Britaniya Italiya Yaponiya daxildir Iranda ABS in tetbiq etdiyi olkeni neft gelirlerinin yarisindan mehrum eden sanksiyalarin tesiri altinda 2019 cu ilde inflyasiya tempi keskin artib 2019 cu ilin aprel ayinda bu olkede istehlak qiymetleri oten ilin eyni dovru ile muqayisede 51 4 faiz artib Hele neft ixracinin tam qadagan olunmasina qeder Iranin neft ixraci keskin azalmisdi Bele ki 2019 cu ilin aprel ayinda Iran gunde 1 milyon barrelden de az neft sata bilib Bir il evvel ise gunde 2 3 milyon barrel neft satirdi Hesablamalara gore ABS in sanksiyalarinin tesiri neticesinde Iran iqtisadiyyati bir ilde azi 10 milyard dollar gelirden mehrum olub 33 Kend teserrufati Redakte Olkede simal qerbden cenub serq istiqametinde illik yagintilarin miqdarinin azalmasi musahide edilir Kend teserrufatinin inkisafi ucun en elverisli serait Xezersahili bolgelerde ve Azerbaycan ostanlarindadir Iran erazisinin texminen 2 3 hissesini tutan Desti Kebir ve Desti Lut kend teserrufatina tamamile yararsizdir Kend teserrufati mehsullarinin boyuk hissesini bitkicilik verir Denli bitkilerin ekinleri ustunluk teskil edir Bugda ve arpa ekinlerine olkenin butun eyaletlerinde rast gelindiyi halda celtik esasen Gilan ve Mazandaran ostanlarinda yetisdirilir Texniki bitkilerden seker cugunduru olkenin butun bolgelerinde cay tutun pambiq Xezersahili bolgelerde yetisdirilir Iran dunya bazarina muxtelif boyaq bitkileri hena ve zeferan cixarir Bagciliq ve uzumculuk qedim zamanlardan inkisaf etdirilir Heyvandarliq davar saxlanmasi uzre ixtisaslasmisdir Qoyunculuq Serqi ve Qerbi Azerbaycan Xorasan Isfahan Fars Mazandaran ostanlarinda yayilmisdir Tebii qaz Redakte Iran butun dunyada tebii qaz ehtiyatinin 16 ne malikdir Esas qaz yataqlari Fars korfezi selfinde hemcinin olkenin simali serqinde yerlesir 2010 cu iledek qaz hasilatinin ilde 290 milyard m3 a catacagi gozlenilir Bundan sonra qaz ixraci tam gucuyle fealiyyete baslayacaq Hal hazirda qaz ixraci esasen Turkiyeye dir Simali Fars adli qaz yatagindan cixan qazin qaz sixici zavodlara catmasi ucun oturucu borular insa edir Neft Redakte Iran konstitutsiyasina esasen milli neft hasil eden muessise aksiyalarinin xarici kompaniyalara satilmasi ve ya onlara neft hasil etmeye icaze verilmesi qadagandir Neft yataqlarinin kesfini Iran Milli Neft Kompaniyasi aparir IMNK 1990 ci illerin sonlarindan baslayaraq neft sektoruna xarici investorlar gelmisdir Fransa Total ve Elf Aquitaine Malayziya Petronas Italiya Eni hemcinin Cin Milli Neft Kompaniyasi Onlar kompensasiya edilmis kontraktlar esasinda hasil edilmis neftin bir hissesini elde edirler muddet bitdikden sonra ise yataqlari IMNK nin nezaretine verirler Cografiyasi Redakte Iran Desti Kebir Desti Lut Zaqros ElburzMenbe RedakteAzerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 4 cu cild seh 502 506 BSE Bolshaya Enciklopediya TERRA 19 cu cild Istinadlar Redakte The World Factbook Central Intelligence Agency Cia gov 2012 02 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 01 17 Ethnic groups ingilis Central Intelligence Agency 2014 06 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 08 17 Iranian People Iranian Ethnic Groups PDF ingilis Ritsumeikan Journal of Asia Pacific Studies 2019 08 19 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2019 06 30 A comparative study of ethnic identity among Azerbaijani speakers in the Islamic Republic of Iran and the Republic of Azerbaijan PDF ingilis International Journal of Humanities and Social Science 2019 08 19 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2019 06 30 text ignored Population Clock of Iran Statistical Center of Iran 2020 04 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 novambr 2020 ci il 02 30 apostrophe markup Farsca پورتال مرکز آمار ایران Portal Statistical Center of Iran Markaz e Amar e Iran Selected findings of the 2016 National Population and Housing Census Arxivlesdirilib 2020 05 23 at the Wayback Machine Human Development Report 2019 ingilis United Nations Development Programme 10 December 2019 21 May 2020 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 December 2019 National Census Preliminary Results Released Iran s Urban Population Up Financial Tribune ingilis 13 mart 2017 2017 07 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 Iran s Strategy in the Strait of Hormuz The Diplomat 8 dekabr 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 Christopher Whatley 2001 Bought and Sold for English Gold The Union of 1707 Tuckwell Press Lowell Barrington 2012 Comparative Politics Structures and Choices 2nd ed tr Structures and Choices Cengage Learning seh 121 ISBN 978 1 111 34193 0 2019 09 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Encyclopedia Article Media ancient region Iran Britannica com 2015 05 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 David Sacks Oswyn Murray Lisa R Brody Oswyn Murray Lisa R Brody 2005 Encyclopedia of the ancient Greek world Infobase Publishing 256 at the right portion of the page ISBN 978 0 8160 5722 1 Istifade tarixi 3 noyabr 2018 Stillman Norman A 1979 The Jews of Arab Lands Jewish Publication Society seh 22 ISBN 0827611552 Jeffreys Elizabeth Haarer Fiona K 30 sentyabr 2006 Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies London 21 26 August 2006 Volume 1 Ashgate Publishing seh 29 ISBN 075465740X Andrew J Newman 21 aprel 2006 Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire I B Tauris ISBN 978 1 86064 667 6 12 October 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 June 2013 Savory R M Safavids Encyclopaedia of Islam 2nd Axworthy Door Michael 2006 The Sword of Persia Nader Shah from Tribal Warrior to Conquering Tyrant ISBN 9780857721938 2019 06 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 Dowling Timothy C 2 dekabr 2014 Russia at War From the Mongol Conquest to Afghanistan Chechnya and Beyond ABC CLIO 728 730 ISBN 1598849484 2017 10 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 03 Cordesman Anthony H 1999 Iran s Military Forces in Transition Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction seh 22 ISBN 9780275965297 2017 10 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 03 Iran Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica 2012 2019 01 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران Persian 10 April 2008 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 The Committee Office House of Commons https publications parliament uk pa cm2 00607 cmselect cmfaff 363 36310 htm Select Committee on Foreign Affairs Eighth Report Iran bad url Publications parliament uk 2021 08 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 invisible char Iran 2000 and Beyond lecture series opening address W Herbert Hunt 18 May 2000 3 yanvar 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 UPDATE 3 BP cuts global gas reserves estimate mostly for Russia Reuters com 2013 2015 09 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 CIA World Factbook Iran 2020 05 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 noyabr 2018 World Heritage List UNESCO 2020 05 20 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 03 Arxivlenmis suret 2009 02 16 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 02 21 Farsca پورتال مرکز آمار ایران Portal Statistical Center of Iran Markaz e Amar e Iran Selected findings of the 2011 National Population and Housing Census Arxivlesdirilib 2016 03 03 at the Wayback Machine Ethnologue Languages of the World 14 edition 2000 Languages of Iran 2009 06 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 07 30 Iran Daxili Isler Nazirliyi 2008 12 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 12 05 Statistical Center of Iran 1385 2006 census 2009 11 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 03 07 Qiymetler bir ilde 52 faize yaxin artib ozel sektor can verir 2019 05 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 05 04 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Iran ile elaqeli mediafayllar var CIA facktbook Iran en President ir Ancient Iran History Geography Government and Culture Iran History Geography Government and Culture Iran tarixi ru Arxivlesdirilib 2007 02 25 at the Wayback Machine Statistical Center of Iran Population and Manpower Statistical Center of Iran Land and Climate linguistic composition of IranHemcinin bax RedakteTehran Tebriz Iran ostanlari Iran sehristanlariMenbe https az wikipedia org w index php title Iran amp oldid 6093879, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.